Bursa/Keles Kemaliye Köyü Camii ve Duvar Resimleri

Yıl 2022, Sayı: 18, 1 - 31, 29.07.2022

Şeyda Algaç

https://doi.org/10.26650/artsanat.2022.18.1032694

Öz

Bursa ilinin dağ yöresi ilçelerinden olan Keles’in ilçe merkezine 8 km uzaklıktaki Kemaliye köyünün moloz taşla inşa edilmiş dikdörtgen planlı camisi sade bir dış mimariye sahiptir. Yapının hariminde ve son cemaat yerinde bulunan, kalem işi tekniği kullanılarak yapılmış bezemeleri ve duvar resimleri yapıyı sıra dışı kılmaktadır. Harimin ve son cemaat yerinin duvar yüzeyleri kare ve dikdörtgen paftalara ayrılarak betimleme alanı olarak kullanılmıştır. Paftalarda birçok dinsel ve sivil yapıda görülebilecek buketlere ek olarak merkezinde Kâbe bulunan Mekke şehri, büyük kapıları olan şehir betimlemeleri, sandukalı ve destarlı sikke tarzında bir Mevlevi tac-ı şerifinin başlık olarak kullanıldığı mezar taşına sahip baldaken türbe, üzerine sancak ve teberlerin çapraz olarak yerleştirildiği sanduka, servi, meyveli ağaçlar, başak demetleri, kapağı kesilerek dilimlenmiş karpuz ve hançer yerleştirilmiştir.

Makalede Kemaliye köyü camiinin duvar resimleri ve yazı programı köydeki tasavvuf ortamı da göz önüne alınarak tanıtılmaya ve muhtemel sembolik anlamları irdelenmeye çalışılmıştır. Yapının inşa kitabesi bulunmadığından yapıldığı tarih ve banisi bilinmemektedir. Ancak yerel tarih çalışmalarına göre yapı, Hacı Mehmet oğlu Hacı Osman tarafından inşa ettirilmiş, bezeme ve tasvirler de yabancı ustalar tarafından yapılmıştır. Giriş kapısının üstünde yazan “sene 1129” (M 1874/1875) bezeme ve tasvirlerin yapım tarihidir. Bezemeleri ve resimleri özgün hâlleri ile günümüze ulaşabilen cami, 19. yüzyılın son çeyreğinde Osmanlı toplumunun taşradaki beğenilerini yansıtan seçkin bir örnektir.

Anahtar Kelimeler

Bursa, Keles, Kemaliye Köyü, Camii, Duvar Resimleri, Bezeme, Kalem işi

Destekleyen Kurum

--

Proje Numarası

--

Teşekkür

--

Bursa Keles Kemaliye Village Mosque and Its Wall Paintings

Öz

The rectangular planned mosque of Kemaliye village, 8 km from the town center of Keles, which is one of the mountain districts of Bursa province, built with rubble stone, has a simple exterior architecture. The decorations and wall paintings made using the hand-drawn technique in the sanctuary and the narthex render the building extraordinary. The wall surfaces of the sanctuary and the narthex were divided into square and rectangular sheets and used as a depiction area. In addition to the bouquets that can be seen in many religious and civil buildings on the sheets, the city of Mecca with the Kaaba in the center, the descriptions of the cities with large gates, a baldachin tomb with sarcophagus and destard coin-style tombstone in which a Mevlevi crown is used as a heading, were sarcophagus on which flags and battle-axe are placed diagonally, cypress, fruit trees, bunches of spikes, sliced watermelon with the cap cut off and dagger were placed. In the paper, it was attempted to introduce the wall paintings and writing program of the Kemaliye village mosque by considering the mystic environment in the village and examining its possible symbolic meanings. Since the building does not have a construction inscription, the date of its construction and its builder are not known. However, according to local history studies, the building was built by Hacı Osman, the son of Hacı Mehmet, and its decorations and depictions were made by foreign masters. Year “1129” (M. 1874/75) written above the entrance door is the date of manufacture of the decorations and depictions. The mosque, the decorations, and paintings of which have survived in their original form, is an outstanding example that reflects the tastes of the Ottoman society in the countryside in the last quarter of the 19th century.

Anahtar Kelimeler

Bursa, Keles, Kemaliye Village, Mosque, Wall Paintings, Decoration, Hand-drawn

Proje Numarası

--

Kaynakça

• Aksel, Malik. Türklerde Dini Resimler. Haz. Beşir Ayvazoğlu. İstanbul: Kapı Yayınları, 2010. Algaç, Şeyda. “Afyonkarahisar Dazkırı- İdris Köyü Camii ve Kalemişi Bezemeleri”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/2 (2017): 421-432.
• Altıer, Semiha. “Tarikat Kültüründen Bir Kesit: Osmanlı Mimari Süslemesinde Karpuz ve Karpuz- Bıçak Tasvirleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 100 (2021): 397- 426. https://dx.doi.org/10.34189/hbv.100.018.
• And, Metin. Minyatürlerle Osmanlı- İslâm Mitologyası. İstanbul: Akbank Yayınları, 1998.
• Arık, Rüçhan. Batılılaşma Dönemi Türk Mimarisi Örneklerinden Anadolu’da Üç Ahşap Cami.
• Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1973.
• Arık, Rüçhan. Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988.
• Arslan, Hidayet. “Osmanlı Mimarisinde Ahşap Tavan Göbekleri.” Yüksek Lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 2005.
• Bağcı, Serpil, Filiz Çağman, Günsel Renda ve Zeren Tanındı. Osmanlı Resim Sanatı. İstanbul: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2006.
• Bakırcı, Naci. Mevlevî Mezar Taşları. İstanbul: Rumi Yayınları, 2005.
• Bursa Köylerinde Geleneksel Mimari ve Arkeoloji- I. Ed. Aziz Elbas. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2014.
• Cam Altında Yirmi Bin Fersah. Haz. Şennur Şentürk. İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 1997.
• Çaçu, Ayhan. Keles-Yaşayan Tanıkların Dili İle (Sözlü Tarih Çalışması). Bursa: T. C. Keles Kaymakamlığı, 2010.
• Çal, Halit. “Şeyh Nasreddin (Nusret) Türbesi”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu, 2- 6 Temmuz 1986 Tokat. Ankara: Gelişim Matbaası, 1987, 427-461.
• Çal, Halit. “Tokat Zile Yeşilce Köyü Şeyh Eylük Türbesi”. Prof. Dr. Yılmaz Önge Armağanı. (Konya: Selçuk Üniversitesi Araştırma Merkezi, 1993), 293-306.
• Çetin, Kamile. “Tasavvuf Şiirinde Ağaç ve Meyve İstiâresi: Gaybî Örneği”. Turkish Studies 3/2 (2008): 194-208. Erişim 4 Aralık 2021. https://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.295.
• Çevrimli, Nilgün. “Denizli ve Çevresinde Yer Alan Bazı Câmilerin Yapı Elemanlarının Değerlendirilmesi”. Vakıflar Dergisi 47 (2017): 169-204.
• Değirmenci, Tülün. “ ‘Geleneğin Yeniden İcadı’: Bulanıklaşan Sınırlarda Bir Köy Camisinin Tasvirleri”. Milli Folklor 32/126 (2020): 118-135.
• Demiriz, Yıldız. Osmanlı Kitap Sanatında Naturalist Üslupta Çiçekler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1986.
• Derviş, Ahmed Âşıkî. Aşıkpaşazâde Tarihi. Haz. Ayşenur Kala. İstanbul: Kamer Yayınları, 2018.
• Dinçel, Ömer Faruk. Harmancık Tarihi (Harmancık- Bursa). Ankara: Harmancık Kaymakamlığı, 2011.
• Esin, Emel. “ “Dırakht-ı Cân” (Cân Ağacı)” Konya. Haz. Feyzi Halıcı. Ankara: Güven Matbaası, 1984, 35-39.
• Goodwin, Godfrey. A History of Ottoman Architecture. London: Thames and Hudson, 1971. Gölpınarlı, Abdülbâki. Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik. İstanbul: İnkılâp ve Aka Kitabevleri, 1983.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2004.
• Grabar, Oleg. İslam Sanatının Oluşumu. Çev. Nuran Yavuz. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1998.
• Gültekin, R. Eser. “Türklerde Bereket Sembolü Olarak Kullanılan Meyva Motifleri ve Mimaride Değerlendirilmesi”. Turkish Studies 3/5 (2008): 9-31. Erişim 4 Aralık 2021. http://dx.doi. org/10.7827/TurkishStudies.408.
• Harman, Mürüvet. “Yazıcıoğlu Mehmed’in Muhammediye’sinde Yer Alan Cennet ve Cehennem Tasvirleri”. Mukaddime 5/1 (2014): 89-112. Erişim 4 Aralık 2021. https://doi.org/10.19059/ mukaddime.60506.
• Harman, Mürüvet. “Geç Devir Osmanlı Resim Sanatında Cennet İmgesi: Duvar ve Kitaplarda Yer Alan Şematize Cennet Tasvirleri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8/39 (2015): 354-363.
• Harman, Mürüvet. Osmanlı Görsel Kültüründe Cennet ve Cehennem. Ankara: Payda Yayıncılık, 2016.
• Işık, Emin. “Feth Sûresi”. TDV İslam Ansiklopedisi. 12. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995, 456-457.
• Işın, Ekrem ve Selahattin Özpalabıyıklar. “HOŞ GÖR YÂ HÛ” Osmanlı Kültüründe Mistik Semboller Nesneler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999.
• İltar, Gazanfer. “Tekke Köyü Hacı Abdullah Halife Camisi Duvar Resimleri”. Vakıflar Dergisi 42 (2014): 69-80.
• Kaplan, Necla. “Osmanlı Resim Sanatında Cehennem Tasvirleri”. Mukaddime 4/4 (2011): 175-195.
• Karaaslan, Muzaffer. “Kosova’da Bulunan Geç Dönem Osmanlı Duvar Resimleri Ve Boyalı Nakışlar.” Yüksek Lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2018.
• Karaaslan, Muzaffer. “Kosova’daki İki Rifai Tekkesi’nden İmgeler”. Sanat Tarihi Yıllığı 29 (2020): 107-127. Erişim 4 Aralık 2021. https://doi.org/10.26650/sty.2020.006.
• Keskin, Mustafa Çağhan. “On Dokuzuncu Yüzyıl Osmanlı İç Mekan Bezemesinde Beyaz Zemin Üzerine Siyah- Gri Kalemişi Uygulaması”. Sanat Tarihi Defterleri 15 (2012): 37-58.
• Keskin, Mustafa Çağhan ve Mustafa Kaan Sağ. “II. Bayezid Türbesi’nde Neo- Barok Bezemeler ve Geleneksel Yorumlar”. 1. Türkiye Mimarlık Tarihi Kongresi, 20- 22 Ekim 2010 Ankara, Bildiriler. Der. T. Elvan Altan, Sevil Erginsoy Ekinci ve Ali Uzay Peker. Ankara: ODTÜ Basım İşliği, 2017, 111-119.
• Kılıç, Ünal. “Hz. Peygamberin Nübüvvet Öncesi Uzlet İçin Hira Mağarasını Seçmesi Üzerine Bazı Mülahazalar”. İstem 24 (2014): 3- 11.
• Naza Dönmez, E. Emine. “Topkapı Sarayı’nda 17. Yüzyıla Ait Usta Kitabeli Çiniler”. İstanbul Araştırmaları Yıllığı 4 (2015): 89-99.
• Okçuoğlu, Tarkan. “18. ve 19. Yüzyıllarda Osmanlı Duvar Resimlerinde Betimleme Anlayışı.” Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2000.
• Ötüken, Yıldız, Aynur Durukan, Hakkı Acun ve Sacit Pekak. Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler IV. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1986.
• Özben Çetin, Gülseren. “Keles Kentsel ve Kültürel Doku Üzerine Bir İnceleme.” Yüksek Lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2006.
• Özdemir Kemal. Osmanlı Arması. İstanbul: Dönence Basım ve Yayın Hizmetleri, 1997.
• Renda, Günsel. Batılılaşma Döneminde Türk Resim Sanatı (1700-1850). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 1977.
• Schick, Irvin Cemil. “The Revival of Kûfî Script during the Reign of Sultan Abdülhamid II”. Calligraphy and Architecture in the Muslim World. Ed. Mohammad Gharipour and Irvin Cemil Schick. Edinburgh: University of Edinburgh Press, 2013, 119-138.
• Tahralı, Mustafa. “Ahmed er- Rifâî”. TDV İslam Ansiklopedisi. 2. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989, 127-130.
• Tanman, M. Baha. “Settings for the Veneration of Saints”. The Dervish Lodge, Architecture, Art and Sufism in Ottoman Turkey. Ed. Raymond Lifchez. California: University of California Press, 1992, 130- 171.
• Tanman, M. Baha. “Merzifon Kara Mustafa Paşa Camii Şadırvanının Kubbesinde Zileli Emin’in Yarattığı “Osmanlı Dünyası” ve Bu Dünyaya Yansıyan Kişiliği”. Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar Güner İnal’a Armağan. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1993, 491-522.
• Tanman, M. Baha. “Beşiktaş Mevlevihanesi’ne İlişkin Bir Minyatürün Mimarlık ve Kültür Tarihi Açısından Değerlendirilmesi”. 17. Yüzyıl Osmanlı Kültür ve Sanatı, Sempozyum Bildirileri, 19- 20 Mart 1998, İstanbul. İstanbul: Sanat Tarihi Derneği Yayınları, 1998, 181- 216.
• Tanman, M. Baha. “Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapıları/ Tekkeler”. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, Kaynaklar- Doktrin- Ayin ve Erkan- Tarikatlar- Edebiyat- Mimari- İkonografi- Modernizm. Haz. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2005, 305-363.
• Tanman, M. Baha. “Mevlevîhânelerin Mimari Süslemesinde Mevlevîliğe İlişkin Öğeler”. Aşk Ocağında Cân Olmak. Haz. Ekrem Işın. İstanbul: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2007, 94-113.
• Tanman, M. Baha. “Geç Dönem Osmanlı Tekke Sanatında Seyyid Ahmed el- Rifa’î Türbesi Tasvirleri”. Tasvir, Teori ve Pratik Arasında İslam Görsel Kültürü. Ed. Nicole Kançal Ferrari ve Ayşe Taşkent. İstanbul: TC. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2016, 269-295.
• Tatçı, Mustafa. İşitin Ey Yârenler -Yunus Emre Yorumları-. İstanbul: H Yayınları, 2008.
• Topaloğlu, Bekir. “Hafîz”. TDV İslam Ansiklopedisi. 15. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997, 116-117.
• Topçu, Niyazi. “1521 Tarihli Tımar Defteri’ne Göre; XVI. Yüzyıl Başlarında Dağ Yöresi (Orhaneli- Keles- Harmancık- Büyükorhan)”. Bursa Araştırmaları 4 (2004): 31-35.
• Topçu, Niyazi. “1521 Tarihli Tımar Tahrir Defterine Göre Atranos Kazası Köyleri, Mezraaları ve Gelirleri”. Bursa Araştırmaları 6 (2004): 19-21.
• Topçu, Niyazi. “Atranos’tan Orhaneli Beyce’ye”. Güney Bursa Dağ-Der Yardımlaşma ve Kültür Derneği Aylık Yerel Kültür Dergisi 1/5 (2009): 14-15.
• Uludağ, Süleyman. “Lüb”. TDV İslam Ansiklopedisi. 27. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003, 241.
• Yaman, Bahattin. “Türk Minyatür Sanatında Cennet”. Belleten 72/263 (2008): 141-154.
• Yıldırım, Kemal ve M. Lütfi Hidayetoğlu. “Geleneksel Türk Evi Ahşap Tavan Süsleme Özelliklerinin ve Yapım Tekniklerinin Çeşitliliği Üzerine Bir İnceleme”. 9. Uluslararası Geleneksel Sanatlar Sempozyumu, 16- 18 Kasım 2006 İzmir, Sempozyum Bildirileri I. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 2006, 332-339.