Metal Cross Samples at Bursa Archaeological Museum

Yıl 2022, Sayı: 18, 173 - 200, 29.07.2022

Ufuk Elyiğit

Öz

In the study, nine metal cross samples at Bursa Archaeological Museum were analyzed. Before the introduction of these works, the use of the cross form in the historical process and its importance in terms of the Christian belief were emphasized. In the next stage, the reflections of the cross form on the Byzantine metal art were discussed. The aim of the study was to analyze the reflections of the cross form, which is one of the most important means of representation of Christianity, on the Byzantine metal art. The works in the museum were grouped by considering their usage patterns as well as their forms and technical features. The works discussed within the scope of the study are used as reliquary and pendant crosses. Four of the crosses were considered as reliquary and the others were considered as pendants. Some samples could not be identified in terms of decoration since the crosses were damaged over time. While decoration elements were observed in two of the reliquary crosses, writing and geometric motifs could be found in only one of the pendant crosses. While the casting technique was used in shaping the crosses made of bronze material, the engraving and low relief techniques were used together in their decorations. The scenes and saint figures of Christian iconography are included in reliquary crosses. The analyzed samples have the forms of Latin and Greek crosses by their shapes. The crosses at Bursa Archaeological Museum were compared with similar samples found in the museums in different regions of Anatolia. Thus, it was attempted to obtain data that can help with the stylistic features and dating of these works. There was a general view that the metal crosses, which are the subject of the article, could be dated between the 9th and 12th centuries.

Anahtar Kelimeler

Byzantine, Metal Art, Bursa Archaeological Museum, Liturgy, Reliquary Cross

Teşekkür

Teşekkür: Bursa Arkeoloji Müzesi’nde gerçekleştirmiş olduğumuz çalışmalar esnasında gerekli kolaylığı sağlayan ve desteklerini esirgemeyen müze müdürlüğüne ayrıca eserlerin çalışılmasında kolaylık sağlayan uzman arkeolog Ebru DUMLUPINAR’a teşekkür ederim. Acknowledgment: I would like to thank the directorate of the museum, who provided the necessary convenience and support during the works we conducted in Bursa Archaeological Museum, and also to expert archaeologist Ebru DUMLUPINAR, who provided convenience in the study of the works.

Bursa Arkeoloji Müzesi’ndeki Madeni Haç Örnekleri

Öz

Çalışma kapsamında, Bursa Arkeoloji Müzesi’nde yer alan dokuz adet madeni haç örneği incelenmiştir. Söz konusu eserlerin tanıtımından önce, haç formunun tarihi süreç içerisindeki kullanımı ve Hristiyan inancı açısından önemi üzerinde durulmuştur. Daha sonraki aşamada ise haç formunun Bizans maden sanatına yansımaları konu edilmiştir. Çalışmanın amacı, Hristiyanlığın en önemli temsil araçlarından olan haç formunun Bizans maden sanatına yansıma şekillerini irdelemektir. Müzedeki eserler, form ve teknik özelliklerinin yanı sıra kullanım şekilleri de göz önüne alınarak gruplandırılmıştır. Araştırma kapsamında ele alınan eserler, röliker ve pandantif haç olarak kullanılmaktadır. Haçlar zamanla tahribata uğradıkları için bezeme açısından bazı örnekler tanımlanamamıştır. Röliker haçlardan iki tanesinde bezeme unsuru görülürken, pandantif haçlarda ise yalnızca birinde yazı ve geometrik motiflere rastlamak mümkün olmuştur. Bronz malzemeden yapılan haçların şekillendirilmesinde döküm tekniği, bezemelerinde ise kazıma ve alçak kabartma teknikleri bir arada kullanılmıştır. Röliker haçlarda Hristiyan ikonografisine ait sahnelere ve aziz figürlerine yer verilmiştir. İncelenen örnekler Latin ve Yunan haçı formuna sahiptirler. Bursa Arkeoloji Müzesi’ndeki haçlar, Anadolu’nun farklı bölgelerindeki müzelerde bulunan benzer örnekler ile karşılaştırılmıştır. Böylece söz konusu eserlerin üslup özellikleri ve tarihlendirilmelerine yardımcı olabilecek veriler elde edilmeye çalışılmıştır. Makalenin konusunu teşkil eden madeni haçların 9.-12. yüzyıllar arasına tarihlendirilebileceği noktasında genel bir kanı oluşmuştur.

Anahtar Kelimeler

Bizans, Maden sanatı, Bursa Arkeoloji Müzesi, Litürji, Röliker haç

Kaynakça

• Acara Eser, Meryem. “Litürjide ve Günlük Kullanımda Maden Sanatı.” Kalanlar 12. ve 13. Yüzyıllarda Türkiye’de Bizans. Ed. Ayla Ödekan. İstanbul: Vehbi Koç Foundation, 2007, 37-42.
• Acara Eser, Meryem. “Hıristiyanlıkta Haç Kültü ve Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi Koleksiyonunda Bulunan Bir Grup Haç.” Bizans ve Çevre Kültürler: Prof. S. Yılsız Ötüken’e Armağan. Ed. Sema Doğan ve Mine Kadiroğlu. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010, 27-43.
• Acara Eser, Meryem. “Komana Kazısı Metal Buluntularından Bir Grup: Röliker Haçlar.” Komana Arkeoloji Serisi 5. İstanbul: Ege Yayınları, 2015, 167-180.
• Acara Eser, Meryem. Bizans Maden Sanatı: Dini Törenlerde Kullanılan (Litürjik) Eşyalar. Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları, 2020.
• Albayrak Kadir. “Dinsel Bri Sembol Olarak Haç’ın Tarihi.” Dini Araştırmalar Dergisi 19 (2004): 105-129.
• Altun, Feride İmrana. “Kuşadası, Kadıkalesi/Anaia Kazısı 2001-2012 Sezonu Bizans Küçük Buluntuları.” Doktora tezi, Ege Üniversitesi, 2015.
• Altun, Feride İmrana. “Bandırma Arkeoloji Müzesi’nde Yer Alan Bizans Dönemine Ait Bronz Haçlar.” Dokuz Eylül Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 1 (Ocak 2020): 133-151.
• Buyruk, Hasan. “Giresun Müzesi’nde Bulunan Rölikerler.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 29 (2014): 136-144.
• Buyruk, Hasan. “Silifke Müzesindeki Haç Röliker, “Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 33 (2014): 504-512.
• Campbell, Sheila D. ve Anthony Cutler. “Enkolpion.” The Oxford Dictionary of Byzantium I. Haz.
• Alexander Kazdhan. New York: Oxford University Press, 1991, 700.
• Carr, Annemarie Weyl. “Orans.” The Oxford Dictionary of Byzantium III. Haz. Alexander, Kazdhan.
• New York: Oxford University Press, 1991, 1531.
• Çakmakçı, Zeynep. “Şükrü Tül Eski Eser Koleksiyonu’ndaki Bizans Dönemi Madeni 61. Eserleri.”
• Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi TÜBA-KED 15 (2017): 45-61, Erişim 3 Şubat 2022. https://doi.org/10.22520/tubaked.2017.15.003.
• Çetin, Cengiz. “Isparta Müzesi’nden Bir Grup Bronz Eser.” Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 20 (2015): 11-31.
• Davidson, Gladys R. “Jewelry and Dress Accessories.” The Minor Objects Corinth. Vol. 12. New Jersey: The American School of Classical Studies at Athens, 1952, 223-307.
• Dodd, Erica Cruikshank. “Three Early Byzantine Silver Crosses.” Dumbarton Oaks Papers 41 (1987): 164-179.
• Eliade, Mircia. İmgeler ve Simgeler. Çev. Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2018.
• Evans, C. Helen, Melanie Holcomb ve Robert Hallman. “The Arts of Byzantium.” The Metropolitan Museum of Art Bulletin 58 (2001): 4-68.
• Gregory, Timothy E. ve Anthony Cutler. “Milvian Bridge.” The Oxford Dictionary of Byzantium II. Haz. Alexander Kazdhan. New York: Oxford University Press, 1991, 1375.
• Gül, Ahmet. Haçın Hristiyan Teolojisindeki Yeri ve Önemi. Şırnak: Şırnak Üniversitesi Yayınları, 2018. Gündüz, Şinasi. Pavlus Hristiyanlığın Mimarı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Kantsikou, Chryssavgi. “Reliquary -Crosses.” Everyday Life in Byzantium (Byzantine Hours Works and Days in Byzantium). Ed. Demetra Papanikola Bakirtzi, Athens: Hellenic Ministry of Culture, 2002, 188-194.
• Khairedinova, Elzara Aiderovna. “Early Medieval Crosses from the South-Western Crimea.” Byzantine Small Finds in Archaeological Contexts. Ed. Beate Böhlendorf-Arslan ve Alessandra Ricci (İstanbul: Ege Yayınları, 2012), 417-441.
• Koçyiğit, Oğuz. “Erimtan Arkeoloji ve Sanat Müzesi Bizans Dönemi Maden Haçları.” Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 35 (Aralık 2018): 110-121. Erişim 9 Şubat 2022. https:// doi.org/10.32600/huefd.430267.
• Korkut, Tahsin. “Tao-Klarceti Bölgesi Hristiyan Dini Mimarisi Plastik Bezemelerinde Orans Duruş Geleneği.” Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi 43 (Ekim 2019): 44-56. Erişim 8 Mart 2022. https:// doi.org/doi:10.32547/ataunigsed.536972.
• Köroğlu, Gülgün. Anadolu Uygarlıklarında Takı. İstanbul: Türk Eskiçağ Enstitüsü Yayınları, 2004.
• Küçük, Mehmet Alparslan. “İkonografiden İnanca “İsa Mesih’in Dirilişi/Paskalya” Süreci.” Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Özel Sayı (8) (2016), 230-274.
• Lightfoot, Chris, Oğuz Koçyiğit ve Hüseyin Yaman. “Amorium Kazısı.” 29. Kazı Sonuçları Toplantısı (28 Mayıs-1 Haziran 2007, Kocaeli). c. 1. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2008), 442-466.
• Metin, Hüseyin. “Burdur Müzesi’nden Bir Röliker Haç.” Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 24 (2019): 413-418.
• Özdemir, Hicran ve Gökçen Kurtuluş Öztaşkın. “Denizli Arkeoloji Müzesi’nde Yer Alan Bizans Dönemi Maden Haçlarından Bir Grup”. XIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (14-16 Ekim 2009). Denizli: Pamukkale Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Yayınları, 2009, 489-499.
• Pitarakis, Brigitte. Les Croix-Reliquaries Pectorales Byzantines en Bronze. Fransa: Paris: Picard, 2006.
• Podskalsky, Gerhard. “Cross: Theologt of Cross.” The Oxford Dictionary of Byzantium I, Haz.
• Alexander Kazdhan (New York: Oxford University Press, 1991), 549-550.
• Pülz, Andrea M. Byzantinische Kleinfunde aus Ephesos: Ausgewählte Artefakte aus Metall, Bein und Glas. Wien: Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 2020, https://doi.org/10.11588/ diglit.51987.
• Sandin, Karl. “Liturgy, Pilgrimage, and Devotion in Byzantine Object.” Bulletin of the Detroit Institute of Arts 67, (1993): 47-56.
• Schimmel, Annemarie. Dinler Tarihine Giriş. Haz. Recep Kibar. İstanbul: Külliyat Yayınları, 2017.
• Spitzing, Günter. Lexikon Byzantinisch ChristlicherSymbole: Die Bilderwelt Griechenlands und Kleniasiens. München: Diederichs, 1989.
• Spieser Michel, Jean. “İmparatorluk ve Hıristiyan Sanatı: Benzerlik ve Farklılıklar.” Bizans Dünyası Doğu Roma İmparatorluğu 330-641. c. 1. Haz. Cécile Morrisson. Çev. Aslı Bilge. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2019, 294-316.
• Spieser, Jean Michel. “Sanat.” Bizans Dünyası Doğu Roma İmparatorluğu 641-1204. c. 2. Haz. Jean Claude Cheynet. Çev. Aslı Bilge. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2019, 349-371.
• Sevcenko, Nancy Patterson. “Colobium.” The Oxford Dictionary of Byzantium I, Haz. Alexander Kazdhan (New York: Oxford University Press, 1991), 480-481.
• Şakiroğlu, H. Mahmut. “Haç.” TDV İslam Ansiklopedisi, c. 14. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013), 40-50.
• Taft, Robert Francis. “Eucharst.” The Oxford Dictionary of Byzantium I, Haz. Alexander Kazdhan (New York: Oxford University Press, 1991), 737.
• Taş, Tuğba ve Fikret Özcan. “MS 4.-7. Yüzyıllar Arasında Haç Motiflerinin Gelişimi.” Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 21 (2015): 247-274.
• Turani, Adnan. Sanat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2020.
• Ünlüler, Yakup. “Kapadokya Bölgesi Müzelerindeki Bizans Dönemine Ait Madeni Haçlar.” Yüksek Lisans tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2019.
• Waldbaum, Jane Courtesy. Metalwork from Sardis: The Finds through 1974. Ed. George M. A. Hanfmann ve Jane Ayer Scott. England: Harvard University Press 1983, 154-190.