Erzurum Arkeoloji Müzesinde Bulunan Islami Dönem Cam Eserler

Yıl 2023, Sayı: 19, 197 - 231, 31.01.2023

Gül Geyik

https://doi.org/10.26650/artsanat.2023.19.1118302

Öz

İslami dönem cam sanatı, İslam fetihleriyle ele geçirilen Mezopotamya ve Mısır coğrafyasında Roma ve Bizans camcılığının üzerinde yükselmiş ve zaman içerisinde kendi üslubunu oluşturmuş bir sanat alanıdır. Erken İslam döneminden Osmanlı dönemine kadar kullanımda kalmış ve kendi içerisinde form ve süsleme özelliklerinin değişimini kanıtlayan cam eserlerin Anadolu müzelerinde yer alması, Türkiye müzelerinin zenginliğini göstermesi bakımından çok önemlidir.
Çalışma kapsamında Erzurum Arkeoloji Müzesi’ne mahkeme kararıyla 2016 yılında kazandırılan, bir bardak, beş kâse ve dokuz şişeden oluşan on beş adet cam kap, yapım ve süsleme tekniği, boyut, işlev, form, süsleme özellikleri ile incelenerek değerlendirilmiştir. Eserlerin kataloglaması, işlevsel formlarına göre yapılmıştır. Değerlendirme bölümünde de önce işlevsel ve gövde formları ve ardından süsleme özellikleri dikkate alınmıştır. Eserler, kazılar ve dünya müzelerindeki benzer cam örnekleri ışığında tarihlendirilmiştir.
Cam eserlerin üretiminde on birinde serbest üfleme, dördünde ise kalıba üfleme tekniği kullanılmıştır. Dört cam eserde herhangi bir bezeme bulunmamaktadır. Süslemeli on bir cam eserde ise baskı, aplike, kalıba üfleme ve kesme tekniği uygulanmıştır. Cam eserlerin yalnız birinde kitabe vardır, o da sahibine esenlik dileyen bir yazı olup tarih içermemektedir. Eserler, form ve süsleme özelliklerine göre 7. yüzyıl ile 11. yüzyıl aralığında üretilmiş olduğu anlaşılan İslam camlarıdır.

Anahtar Kelimeler

Erzurum Arkeoloji Müzesi, Cam, Bardak, Kâse, Şişe, İslam Camcılığı, Cam Sanatı

Islamic Glasses in The Erzurum Archaeological Museum

Öz

Islamic glassmaking is a delicate art form that was highly admired and adopted from the Mesopotamian and Egyptian glassworking traditions during the Islamic conquests and developed into its style over time. The inclusion of such glassworks in Anatolian museums, a craft technique that remained in use from the early Islamic to Ottoman period, representing the changes in forms and ornamental characteristics, is very important for enriching Turkish museums.
In the study, 15 glass containers consisting of one tumbler, five bowls and nine bottles, which were brought to the Erzurum Archaeological Museum by the court decision in 2016, were examined and evaluated. The cataloguing of the works has been done according to the main forms. In the evaluation section, forms and ornamental features are taken into consideration. The artefacts have been dated according to similar examples from excavations and in world museums.
11 of the glassworks were produced by free-blowing, four of them by mold blowing. Four containers are undecorated. On the decorated glasses, impressing, applique, mold blowing and cutting techniques were applied. Only one of them has an inscription wishing well-being to its owner and does not contain a date. The works are Islamic glass, which is understood to have been produced between the 7th and 11th centuries according to their form and ornamental features.

Anahtar Kelimeler

Erzurum Archaeological Museum, Glass, Cup, Bowl, Bottle, Islamic Glassmaking, Glass Art

Kaynakça

• Akat, Yücel, Nezih Fıratlı ve Hüseyin Kocabaş. Hüseyin Kocabaş Koleksiyonu Cam Eserler Kataloğu. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1984.
• Arslan, Muhammet. Ani Örenyeri Kazısı 2019-2021 Yılı Çalışmaları. Kars: Palet Yayınları, 2022.
• Bakırer, Ömür. “Glass from the Seljuk Palace at Alanya.” Late Roman/Early Byzantine Glass in the Eastern Mediterranean. İzmir: TÜBİTAK Yayınları, 2009, 199-212.
• Canav Özgümüş, Üzlifat. Çağlar Boyu Cam Tasarımı. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2013.
• Carboni, Stefano ve David Whitehouse. Glass of the Sultans. New York: Metropolitan Museum of Art, 2001.
• Carboni, Stefano. Glass from Islamic Lands. Londra: Thames&Hudson Ltd, 2001.
• Çakmakçı, Zeynep. “Ödemiş Müzesi’ndeki Bir Örnek Üzerinden İslam Cam Üretiminin Farklı Bir Tasarımına Bakış: Azı Dişi Formlu Şişeler.” Cedrus VIII (2020): 625-641.
• Çakmaklı, Ömür Dünya ve Constanze Höpken. Narin Pırıltı: Gaziantep Medusa Cam Koleksiyonu. Bonn: Dr. Rudolf Habelt GmbH, 2015.
• Çelik, İzzet Umut. “Diş Formunda İslami Dönem Koku Şişeleri.” 2. Sosyal Bilimler Genç Araştırmacılar Sempozyumu Bildirileri, 24-25 Nisan 2010. Ed. Veysel Gürhan. Diyarbakır: Şarkiyat Bilim ve Hikmet Vakfı Yayınları, 2012, 91-100.
• Çoruhlu, Yaşar ve Jale Özlem Oktay. “2006-2009 Kars-Ani Kazılarında Ortaya Çıkarılan Cam Bilezikler Üzerine.” XIV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 20-22 Ekim 2010. Konya: Kömen Yayınları 2011, 155-171.
• Fuxi, Gan. “The Silk Road and Ancient Chinese Glass.”Ancient Glass Research Along The Silk Road. Ed. Gan Fuxi, Robert Brill ve Tian Shouyun. Singapur: World Scientific Publishing Company, 2009, 41-108.
• Geyik Karpuz, Gül. “Adıyaman, Elâzığ, Hatay, Mardin, Şanlıurfa Müzelerinde Bulunan İslami Dönem Cam Eserler.” Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2014.
• Geyik Karpuz, Gül. “Anadolu Örnekleri ile İslami Dönem Cam Minyatür Şişeler.” XX. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri. I. Cilt. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları, 2017, 323-333.
• Geyik Karpuz, Gül ve Nurşen Özkul Fındık. “Cam Sanatı.” Türk İslam Sanatları Tarihi. Ed. Abdülkadir Dündar. Ankara: Grafiker Yayınları, 2020, 481-500.
• Geyik, Gül. “Ani Kazısı Cam Buluntuları (2020-2021).” 25. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Konya, 14-16 Ekim 2021.
• Geyik, Gül. “Ortaçağ İslam Sanatında Parfüm Şişeleri.” Antik Çağ’dan Günümüze Parfüm. Ed. Cenker Atila ve Elif Erginer. Ankara: Myrina, 2021, 197-212.
• Geyik, Gül. “The Glass Works in the Museums of Anatolia with Their Samples.” 21. Association Internationale pour l’Histoire du Verre İstanbul, 03-07 Septembre 2018. Ed. Orhan Sevindik. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 2021, 539-548.
• Hanar, Elif. “Diyarbakır Müzesi’ndeki Cam Kaplar.” Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2018.
• Honey, William Bowyer. Glass, A Handbook for the Study of Glass Vessels of All Periods and Countries & A Guide to the Museum Collection. Londra: Victoria and Albert Museum, 1946.
• Jenkins, Marilyn. “Islamic Glass: A Brief History.” The Metropolitan Museum of Art Bulletin 44(2) (1986):10-56.
• Kröger, Jens. Nishapur-Glass of the Early Islamic Period. New York: The Metropolitan Museum of Art, 1995.
• Lamm, Carl Johan. “Les Verres Trouvés à Suse.” Syria 12/4 (1931): 358-367. Lamm, Carl Johan. Das Glas von Samarra. Berlin: D. Reimer, 1928.
• Lamm, Carl Johan. Mittelalterliche Glaser und Steinschnittarbeiten aus dem Nahen Osten, Band I-II. Berlin: Alle Rechte Vorbehalten, 1929-1930.
• Lane, Arthur. “Medieval Finds at Al Mina in North Syria.” Archaeologia, LXXXVII (1938): 19-78.
• Lanmon, Dwight P. ve David B. Whitehouse. The Robert Lehman Collection. New York: The Metropolitan Museum of Art, 1993.
• Moore, Oliver. “Islamic Glass at Buddhist Sites in Medieval China.” Gilded and Enamelled Glass from the Middle East. Ed. Rachel Ward. Londra: British Museum Press, 1998, 78-84.
• Öney, Gönül. “1978-79 ve 1981 Yılı Samsat Kazılarında Bulunan İslam Devri Buluntularıyla İlgili İlk Haber.” Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi I (1982): 71-80.
• Özet, Aynur. Dipten Gelen Parıltı Bodrum Sualtı Arkeoloji Müzesi Cam Eserleri. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 1998.
• Özgümüş, Üzlifat. “Marmaray Sirkeci Kurtarma Kazıları Cam Buluntularının Değerlendirilmesi.” İstanbul Arkeoloji Müzeleri 1. Marmaray-Metro Kurtarma Kazıları Sempozyumu Bildiriler Kitabı 5-6 Mayıs 2008. İstanbul: İstanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürlüğü Yayınları, 2010, 121-134.
• Öztürk, Nurettin. Erzurum Müzesi Cam Eserleri. Erzurum: Mega Ofset, 2013.
• Pinder-Wilson, Ralph H. ve George T. Scanlon. “Glass Finds from Fustat 1972-1980.” Journal of Glass Studies 29 (1987): 60-71.
• Pollak, Rachel. “Excavation in Marcus Street, Ramla: The Glass Vessels.” Contract Archaeology Reports II Excavation in Marcus Street, Ramla, Reports and Studies of the Recanati Institute for Maritime Studies Excavations. Haifa: Enterprise Print, 2007, 100-133.
• Riis, P. J. “Les Verreries.” Hama-Fouilles at Recherches de la Fondation Carlsberg 1931-1938 (Les Verreries et Poteries Medievales). Copenhague: Nationalmuseet Kobenhavn, 1957, 30-116.
• Taştemür, Emre ve İsmail Aytaç. “Harput İç Kale Kazısı Cam Fırınlarına Ait İlk Gözlemler.” SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 41 (2017): 69-89.
• Tavukçu, Ali Yalçın. Elazığ Müzesi Cam Eserleri. Erzurum: Ertual Akademi Yayıncılık, 2020.
• Uysal, Zekiye. “Kubad Abad ve Samsat Buluntularıyla Anadolu’da İslamî Dönem Cam Koku Kapları.” Antik Çağ’dan Günümüze Parfüm. Ed. Cenker Atila ve Elif Erginer. Ankara: Myrina, 2021, 179-196.
• Uysal, Zekiye. “Samsat Kazılarında Bulunan Cam Kandiller.” Turkish Studies Social Sciences 14/3 (2019): 1139-1158.
• Uysal, Zekiye. “Samsat Kazılarında Bulunan Cam Bilezikler.” Sanat Tarihi Dergisi 29/1 (2020): 301-317.
• Uysal, Zekiye. Kubad-Abad Sarayında Selçuklu Cam Sanatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Whitehouse, David. Islamic Glass in the Coning Museum of Glass, Volume One. New York: The Corning Museum of Glass, 2010.
• Yavuzyılmaz, Ahmet. “Gevale Kalesi Cam Bilezik Buluntuları (2013-2015).” XX. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu 02-05 Kasım 2016. I. Cilt. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları, 2017, 49-61.