Idadi Schools of Abdulhamid II Period: Era-Specific and Local Architectural Features of Diyarbakır Idadisi

Yıl 2025, Sayı: 24, 436 - 460, 12.08.2025

Şule Ergün

https://doi.org/10.26650/artsanat.2025.24.0005

Öz

Diyarbakır, which was located at a strategic point with its cultural diversity in the north of Mesopotamia during the Ottoman rule, was a city that maintained its importance with the construction movements in the 19th century. One of the buildings constructed during this period was the Diyarbakır Idadisi (The High School of Diyarbakır), which was built in 1892 as part of the educational policies of the Abdulhamid II who cared about education. The school, which was built as a two-storey masonry school with a basement floor, was located in a large garden with various additional buildings in the first period of the 20th century. The building was a modern educational structure for its time with its cafeteria, dormitory, bathroom and a capacity of 150 students. In this study, the construction process, architecture and ornamentation of Diyarbakır Idadisi are described based on documents such as photographs, plans and sketches obtained from the Republican Archive of the Directorate of State Archives of Presidency of the Republic of Türkiye dated 1933 and various sources. The building is compared with the idadi schools built in different provinces in the same period and the educational buildings of different grades such as rüştiye (secondary school), iptidai (primary school), and industrial schools built in the same period in the city. The building, which was determined to have been built according to the principles of neoclassical and national architectural style, which are frequently encountered in the architecture of public buildings in the late Ottoman period, was built during the Abdulhamid II period. The building has local architectural features in terms of ornamentation and building materials.

Anahtar Kelimeler

high school , Abdulhamid II Period education building , architectural heritage , conservation , Diyarbakır

II. Abdülhamid Dönemi İdadi Mektepleri: Diyarbakır İdadisi'nin Dönemsel ve Yerel Mimari Özellikleri

Öz

Osmanlı hâkimiyeti içerisinde, Mezopotamya’nın kuzeyinde kültürel çeşitliliğiyle stratejik bir noktada konumlanan Diyarbakır, 19. yüzyılda gerçekleşen imar hareketleriyle önemini korumuş bir kenttir. Bu dönem imar edilen yapılardan biri, maarif perver II. Abdülhamid’in eğitim politikaları kapsamında 1892'de inşa edilen Diyarbakır İdadisidir. Yığma, bodrum kat üzerine iki katlı olarak inşa edilen mektep, 20. yüzyılın ilk yarısında büyük bir bahçe içerisinde çeşitli ek yapılarla birlikte yer almıştır. Yapı, yemekhane, yatakhane, banyo gibi birimleri ve 150 öğrenci kapasitesiyle dönemine göre modern eğitim yapısıdır. Bu çalışmada, Diyarbakır İdadisinin 1933 yılına tarihlenen Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivinden ve çeşitli kaynaklardan elde edilen fotoğraf, plan, kroki gibi belgeler öncülüğünde, okulun inşa süreci, mimarisi ve süslemeleri tanımlanmıştır. Yapı, aynı dönem farklı vilayetlerde inşa edilmiş idadi mektepleri ve kent içerisinde aynı dönem inşa edilmiş farklı derecelerdeki (rüştiye, iptidai, sanayi mektebi) eğitim yapıları ile karşılaştırılmıştır. Osmanlı Geç Dönem kamu yapıları mimarisinde sıklıkla karşılaşılan neoklasik ve millî mimari üslup ilkelerine göre inşa edildiği tespit edilen yapı, II. Abdülhamid dönemi idadi mektepleriyle benzer bir mimariye sahiptir. Yapı, süsleme ve yapı malzemesi yönünden ise yerel mimari nitelikler içermektedir.

Anahtar Kelimeler

İdadi mektebi , II. Abdülhamid Dönemi , Eğitim Yapıları , Mimari Miras , Koruma , Diyarbakır

Kaynakça

• AksoY, Volkan. “Arşiv Belgeleri Işiğinda Erzincan İdadisi’nin Kuruluşu ve Gelişimi.” Erzincan Üniversitesi Uluslararası Erzincan Sempozyumu Bildiriler 28 Eylül- 1 Ekim 2016. 1. Cilt. Ed. Hüsrev Akin. Erzincan: Erzincan Üniversitesi, 2016, 45-54. google scholar
• AkYüz, YahYa. Türk Eğitim TArihi. Ankara: Pegem A YaYincilik, 2006. google scholar
• AYdemir, Sefa Salih. “AntalYa İdadisi.” Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2 (2009): 33-48. https://dergipark.org.tr/ tr/pub/adYusbd/issue/1401/16568 google scholar
• BeYsanoğlu, Şevket. AnitlAri ve KitAbeleriyle DiyArbAkir TArihi Cumhuriyet Dönemi. 3. Cilt. Ankara: DiYarbakir BüYükşehir BelediYesi Kültür ve Sanat YaYinlari, 2001. google scholar
• Cumhuriyet’in 50. Yilinda Diyarbakir, 1973 İl Yilliği. Haz. Sait Mutlu, Adil Tekin, Bülent Karakoç, Şevket BeYsanoğlu, Şerif Egilli, Mehmet Mercan ve Mehmet Karasarlioğlu. Ankara: İş Matbacilik ve Ticret, Dönmez Offset, 1973. google scholar
• Cumhurbaşkanliği Devlet Arşivleri Başkanliği CumhuriYet Arşivi (BCA), Millî Eğitim Bakanliği Genel (180-9-0-0), 95-464-7, 31 MaYis 1925. google scholar
• Cumhurbaşkanliği Devlet Arşivleri Başkanliği CumhuriYet Arşivi (BCA), Millî Eğitim Bakanliği Genel (180-9-0-0), 95-465-5, 20 Haziran 1925. Cumhurbaşkanliği Devlet Arşivleri Başkanliği CumhurİYet Arşivi (BCA), Millî Eğitim Bakanliği Genel (180-9-0-0), 95-465-9, 25 Haziran 1925. Cumhurbaşkanliği Devlet Arşivleri Başkanliği CumhurİYet Arşivi (BCA), Millî Eğitim Bakanliği Genel (180-9-0-0), 95-465-10, 26 Haziran 1925. google scholar
• Cumhurbaşkanliği Devlet Arşivleri Başkanliği CumhuriYet Arşivi (BCA), Millî Eğitim Bakanliği Genel (180-9-0-0), 95-466-3, 6 Temmuz 1925. google scholar
• Cumhurbaşkanliği Devlet Arşivleri Başkanliği CumhuriYet Arşivi (BCA), Millî Eğitim Bakanliği Genel (180-9-0-0), 95-466-6, 29 Temmuz 1925. google scholar
• Cumhurbaşkanliği Devlet Arşivleri Başkanliği CumhuriYet Arşivi (BCA), Millî Eğitim Bakanliği Genel (180-9-0-0), 95-464-5, 28 Ocak 1926. google scholar
• Cumhurbaşkanliği Devlet Arşivleri Başkanliği CumhuriYet Arşivi (BCA), Millî Eğitim Bakanliği Genel (180-9-0-0), 96-468-2, 30 Ocak 1926. google scholar
• Cumhurbaşkanliği Devlet Arşivleri Başkanliği CumhuriYet Arşivi (BCA), Millî Eğitim Bakanliği Genel (180-9-0-0), 97-473-9, 18 Ocak 1928. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Millî Eğitim Bakanlığı Genel (180-9-0-0), 98-475-1, 15 Mayıs 1933. google scholar
• Cumhurbaşkanliği Devlet Arşivleri Başkanliği Osmanli Arşivi (BOA), İrade Maarif (İ..MF..), 7-37, 24 CemazeYİlahir 1319 [8 Ekim 1901]. google scholar
• Cumhurbaşkanliği Devlet Arşivleri Başkanliği Osmanli Arşivi (BOA), İrade Meclis-i Mahsus (İ..MMS.), 112-4786, 9 Ramazan 1307 [29 Nisan 1890]. google scholar
• Cumhurbaşkanliği Devlet Arşivleri Başkanliği Osmanli Arşivi (BOA), Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT.), 207-7, 8 Zilkade 1311 [13 MaYis 1894]. google scholar
• Cumhurbaşkanliği Devlet Arşivleri Başkanliği Osmanli Arşivi (BOA), Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT.), 246-17, 22 Recep 1312 [19 Ocak 1895]. google scholar
• Cumhurbaşkanliği Devlet Arşivleri Başkanliği Osmanli Arşivi (BOA), Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT.), 889-60, 19 Şaban 1323 [19 Ekim 1905]. google scholar
• Cumhurbaşkanliği Devlet Arşivleri Başkanliği Osmanli Arşivi (BOA), Maarif Nezareti Tedrisat-i İbtidaİyye Kalemi, (MF.İBT.), 471-96, 16 Muharrem 1332 [15 Aralik 1913]. google scholar
• Cumhurbaşkanliği Devlet Arşivleri Başkanliği Osmanli Arşivi (BOA), Plan-Proje-Kroki, Plan-Projeler, (PLK.p..), 4611. google scholar
• ÇirakYan, Diran. Fotoğraf. Servet-i Fünûn 451, R. 21 Teşrinievvel 1315 [2 Kasim 1899]: 1. Erişim 22 Şubat 2024. http://www.servetifununde rgisi.com/aYe-i-maarif-vaYe-i-hazret-i-padisahide-kangirida-cankiri-insa-olunan-ertugrul-mekteb-i-idadi-i-mulkiYesinin-resm-i-kusadi/ google scholar
• ÇirakYan, Diran. Fotoğraf. Servet-i Fünûn 494, R. 19 Ağustos 1316 [1 EyIüI 1900]: 15. Erişim 22 Şubat 2024. http://www.servetifunundergisi .com/sinop-mekteb-i-idadisi-altta/ google scholar
• Demirel, Fatih. “Mekteb-i İdâdî." Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, 2010. google scholar
• DİYarbakir Kültür ve Tabiat Varliklarini Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü Arşivi Karar Tarihi ve No: 25.11.2010, 3529. google scholar
• DuYmaz, A. Şevki. “İsparta İdadisi." Osmanli Mirası Araştırmaları Dergisi (OMAD) 4 (2017): 43-56. https://osmanlimirasi.net/index.php/ omad/article/view/315/303 google scholar
• Erarslan, Alev. “Ortaçağ Türk Mimarliğinda EYvan Kullaniminda Mekan-İşlev İlişkisi." Megaron 3 (2012): 145-160. google scholar
• Ergün, Şule. “DİYarbakir ZİYa Gökalp İlkokulu Koruma Projesi." Yüksek lisans tezi, Dicle Üniversitesi, 2024. google scholar
• EYice, Semavi. “XVIII. YüzYilda Türk Sanati ve Türk Mimarisinde Avrupa Neo-Klasik Üslubu." Sanat Tarihi Yıllığı 9-10 (1981): 163-190. google scholar
• Girgin, İsmail. “KütahYa RüşdİYe ve Mekteb-i İdadisi (Kuruluşu, Gelişimi ve SosYO-Kültürel Hizmetleri)." Yüksek lisans tezi, KütahYa Dumlupinar Üniversitesi, 2019. google scholar
• GÖYÜnç, Nejat. “DİYarbakir." TDV İslam Ansiklopedisi. 9. Cilt. İstanbul: TürkİYe DİYanet Vakfi YaYinlari, 1994: 464-469. Erişim 26 Haziran 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/diYarbakir. google scholar
• “Ground, First and Second Floor Plans, Imperial MilitarY Middle School DiYarbakir Mekteb-i RüşdiYe-Yi Askeri-Yi." TürkiYe, DiYarbakir, Y.Y. (1888-1893). Fotoğraf. Erişim 22 Şubat 2024. https://www.loc.gov/item/2001698214/ google scholar
• Gündüz, Mehmet. “TürkİYe’de Yabanci Dilde Öğretim Yapan Resmi Ortaöğretim Kurumlari: Maarif Kolejleri." Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2017. google scholar
• Günkut, Bedri. Diyarbekir Tarihi. DiYarbakir: DiYarbekir Basimevi, DiYarbekir Halkevi NeşriYati, 1937. google scholar
• Harita Genel Müdürlüğü Küre UYgulamasi. Erişim 4 Mart 2024. https://kure.harita.gov.tr/ google scholar
• Hasol, Doğan. Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: Yapi Endüstri Merkezi YaYinlari, 1979. google scholar
• “Imperial Military Middle School Diyarbakir Mekteb-i Rüşdiye-yi Askeri-yi 1880-1893." Türkiye, Diyarbakir, Y.Y. (1888-1893). Fotoğraf. Erişim 22 Şubat 2024. https://www.loc.gov/item/2001698210/. google scholar
• İnan Ocak, Zeynep. “Anadolu Selçuklu Dönemi Anitsal Yapilarinda 20. YüzyiI Başindan İtibaren Gerçekleştirilen Onarimlar." Doktora tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2018. google scholar
• “Kalei SultaniYede HamidiYe Caddesi." Servet-i Fünûn 177, R. 21 Temmuz 1310 [3 Ağustos 1894], 183. Erişim 8 Ekim 2024. https://dijital-kutuphane.mkutup.gov.tr/en/Periodicals/Catalog/Issue/?IssueId=5892 google scholar
• Kamer, Selman TunaY. “Issues in Implementation of Coeducation in Turkish Education SYstem: A Historical Research on 1869 Statute on General Education." International Education Studies 4 (2017): 1-7. https://doi.org/10.5539/ies.v10n4p1 google scholar
• Kodaman, Bayram. Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basimevi, 1991. google scholar
• Kolay, Emre. “Arşiv Belgeleri Işiğinda AmasYa Mülkiye İdadi Mektebi Binasi." Journal of International Social Research 12 (2019): 318-328. https://doi.org/l0.17719/jisr.2019.3354 google scholar
• KonYar, Basri. Diyarbekir Yıllığı. 3. Cilt. Ankara: Ulus Basimevi, 1936. google scholar
• Korkusuz, M. Şefik. Cumhuriyet Öncesi Diyarbekir'de Maarif. İstanbul: Kent Işiklari, 2009. google scholar
• Kuzucu, Kemalettin. “Osmanlı’dan Cumhuriyete Şehircilik, Mimari ve Eğitim Anlayışındaki Değişmeler Bağlamında Sivas Kongresi Bina-sinin Tarihçesi.” Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi 37 (2006): 103-125. https://doi.org/10.1501/ Tite_0000000063. google scholar
• Örs, Hilmi Tunahan. "İzmit İdadi Mektebi.” insan ve Sosyal Bilimler Dergisi 1 (2019): 230-241. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/720572 google scholar
• Özdemir, ŞükrİYe Sila. "Adana Kiz Lisesi’nin (Askeri RüştİYe Okulu) Kültürel Miras Kapsaminda Mekansal Analizi” Yüksek lisans tezi, Atilim Üniversitesi, 2020. google scholar
• Özgüven, Burcu. "İdadi Binalari” Tarih ve Toplum Dergisi 82 (1990): 44-47. http://katalogtarama.cekulvakfi.org.tr/resimler/3/14/22889/ m000002639.pdf google scholar
• Öztürk, Mustafa ve Yilmazçelik, İbrahim. "Arifi Paşa’nin Seyahatnamesi Diyarbekir Seyahati.” Belgeler 18/22 (1998): 91-109. https:// belgeler.gov.tr/tam-metin-pdf/48/tur google scholar
• Palali, İlhan. "XIX. Yüzyilin İkinci Yarisinda Diyarbakir (Vilayet Salnameleri ve Mahalli Kaynaklara Göre) (1869-1905)” Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi, 1999. google scholar
• Parmaksiz, Esma. "II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909) Eğitim Sistemi Eğitim Yapilari ve Askeri Rüşdİyeler.” Doktora tezi, Yildiz Teknik Üniversitesi, 2008. google scholar
• PaYasli Oğuz, Gülin ve Halifeoğlu, Fatma Meral. "Geleneksel DiYarbakir Evlerinde Yapim Tekniği ve Malzemede Koruma Sorunlari.” Dicle Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Mühendislik Dergisi 8/2 (2017): 345-358. https://dergipark.org.tr/tr/pub/dumf/issue/33628/ 399597 google scholar
• Salname-i DiYarbekir. Sene-i HicriYe 1312 [1894-1895]. Defa 14. DiYarbekir Matbaa-i VilaYet. google scholar
• Salname-i DiYarbekir. Sene-i HicriYe 1321 [1903-1904]. Defa 19. DiYarbekir VilaYet Matbaasi. google scholar
• Salman, Haci. "İdadi Mektepleri’nin Tarihsel Gelişimi.” Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi, 2005. google scholar
• Sebah & Joaillier (fotoğrafçi). "High School, Bolu / Sebah & Joaillier, Phot., Constantinople.” TürkiYe, Bolu, Y.Y. (1888-1893). Fotoğraf. Erişim 22 Şubat 2024. https://www.loc.gov/item/2001700292/. google scholar
• Sebah & Joaillier (fotoğrafçi). "High School, DiYarbakir / Sebah & Joaillier, Phot., Constantinople.” TürkiYe, DiYarbakir, Y.Y. (1888-1893). Fotoğraf. Erişim 22 Şubat 2024. https://www.loc.gov/item/2001700292/. google scholar
• Sebah & Joaillier (fotoğrafçi). "High school, İzmit / Sebah & Joaillier, Phot., Constantinople” TürkİYe, İzmit, yy (1888-1893). Fotoğraf. Erişim 22 Şubat 2024. https://www.loc.gov/item/2001700292/. google scholar
• Sebah & Joaillier (fotoğrafçi). "High School, Mamuretülaziz / Sebah & Joaillier, Phot., Constantinople.” TürkiYe, Elâziğ, Y.Y. (1888-1893). Fotoğraf. Erişim 22 Şubat 2024. https://www.loc.gov/item/2001700292/. google scholar
• Sebah & Joaillier (fotoğrafçi). "High school, MYtilene / Sebah & Joaillier, Phot., Constantinople.” Yunanistan, Midilli Adasi, Y.Y. (1888-1893). Fotoğraf. Erişim 22 Şubat 2024. https://www.loc.gov/item/2001700292/. google scholar
• "SaYe-i Kemalat-sermaYe-i Hazret-i Padişahide DİYarbakir’da Müceddeden İnşa ve Küşat Olunan HamidİYe SanaYİ Mektebi.” Servet-i Fünûn 502, R 12 Teşrinievvel 1316 (25 Ekim 1900): 1. Erişim 23 Şubat 2024. http://www.servetifunundergisi.com/saYe-i-kemalat-sermaYe-i-hazret-i-padisahide-dİYarbakirda-muceddeden-insa-ve-kusat-olunan-hamidİYe-sanaYİ-mektebi/ google scholar
• Şentürk, M. Hüdai. "Darülmaarif.” TDV İslam Ansiklopedisi. 8. Cilt. İstanbul: TürkİYe DİYanet Vakfi YaYinlari, 1993, 548-549. Erişim 4 Mart 2024. https://cdn2.islamansiklopedisi.org.tr/dosYa/8/C08003255.pdf google scholar
• T.C. Millî Eğitim Bakanliği Ortaöğretim Genel Müdürlüğü, Tarihi 100 Lise (İnteraktif Harita). "1890 KütahYa Lisesi Merkez/Kütahya.” Erişim 1 Mart 2024. https://ogm.meb.gov.tr/Yuz-tarihi-lise/l890-KUTAHYA-LISESI.html. google scholar
• Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Parsel Sorgulama UYgulamasi. Erişim 16 Şubat 2024. https://parselsorgu.tkgm.gov.tr/ google scholar
• Tekin, Yusuf. "Modern Ulus Devletin İdeolojik Bir AYgiti Olarak Eğitim ve 19. YüzyiI Osmanli Eğitim Sistemi” Cihanmüma Sosyal Bilimler Akademi Dergisi 1 (2022): 1-34. https://doi.org/l0.55205/jocsosa.11202243 google scholar
• Türkmen, Kadir. "Osmanli’da Modern Eğitimin Günümüze UlaşamaYan Bir Temsilcisi: İnşa Süreci ve Mimari DetaYlari ile Kirşehir Mektebi İdadisi.” Art-Sanat Dergisi 17 (2022): 529-550. https://doi.org/l0.26650/ARTSANAT.2022.17.893286 google scholar
• Yavuz, Yildirim. "The Restoration Project of the Masjid al-Aqsa by Mimar Kemalettin (1922-26).” Muqarnas 13 (1996): 149-164. https://doi. org/10.2307/1523257 google scholar
• Yazici Metin, Nurcan. "Osmanli’nin Son Döneminde Bir Kasaba Hastanesi: İnşa Süreci ve MimarisİYle Dedeağaç Gureba Hastanesi” Sanat Tarihi Dergisi 2 (2020): 945-961. https://doi.org/l0.29135/std.778800 google scholar
• Yildiz, Hatip. "DiYarbekir VilaYeti’nde Eğitim (1870-1920).” Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, 2007. google scholar
• Yildiz, Hatip ve Veysi Fida. "Tek Parti Döneminde Diyarbakir (Ziya Gökalp) Lisesi” Tanzimat'tan Günümüze Diyarbakır. 3. Cilt. Ed. Oktay Bozan, Hakan Asan, Hatip Yildiz ve Mehmet Salih Erpolat. Ankara: Sistem Ofset ve Matbaacilik, 2019, 5-25. google scholar
• Yılmaz, Hayrettin ve Cengiz Kartın. “Kayseri Lisesinin Saklı Kalmış Defteri.” Erciyes Akademi 39/1 (2025): 73-95. https://doi.org/10.48070/erciyesakademi.1576117 google scholar