The Construction Process of the Dolmabahçe Gasworks in light of New Documents

Yıl 2025, Sayı: 24, 343 - 360, 12.08.2025

Selman Can

https://doi.org/10.26650/artsanat.2025.24.0009

Öz

Since the late 18th century, many inventions, which were products of the Industrial Revolution, began to emerge in Europe. One of these innovations was the gas obtained by distilling coal for urban lighting. This innovation, which spread rapidly in the west, was soon brought to Ottoman cities. The Dolmabahçe Gasworks, initially built behind the private stables of the Dolmabahçe Palace for illuminating the palace and its pavilions, was later used for lighting Beyoğlu, Beşiktaş, and the surrounding areas. Constructed in 1856, the Dolmabahçe Gasworks was renovated and expanded during the reign of Abdulhamid II. The facility, which continued production until 1955, was moved to the Poligon in Kâğıthane when the construction of İnönü Stadium began. The gasometer structure that remained after the 1962 relocation is now located in Maçka Park. In order to reach the details of the construction process of the Dolmabahçe Gasworks, one of the most important industrial buildings of the Ottoman Empire, the archive documents of the period were researched. The events experienced from the first construction of the building in 1856 to its dismantling in 1955 were examined chronologically, based on the documents obtained from The Ottoman Archives of the Prime Ministry. The discussions that took place during the first construction and expansion of the Dolmabahçe Gasworks, the characteristics of the materials brought from abroad and the agreements made with foreign companies have been clarified.

Anahtar Kelimeler

Gasworks , Dolmabahçe Palace , Industrial Heritage , Abdulmecid , Abdulhamid II , Ottoman Archive

Yeni Belgeler Işığında Dolmabahçe Gazhanesinin İnşa Süreci

Öz

18. yüzyıl sonlarından itibaren Avrupa’da sanayi devriminin ürünleri olan pek çok buluş ortaya çıkmaya başlamıştır. Bunlardan biri de şehirlerin aydınlatılmasında kullanılan maden kömürünün damıtılmasından elde edilen gazdır. Batıda hızla yayılan bu yenilik kısa bir süre sonra Osmanlı şehirlerine de getirilmiştir. Dolmabahçe Sarayı'nın has ahırları arkasında başlangıçta saray ve kasırların aydınlatılması amacıyla inşa edilen gazhane, bir müddet sonra Beyoğlu, Beşiktaş ve çevresinin aydınlatılması için de kullanılmıştır. 1856 yılında inşa edilen Dolmabahçe Gazhanesi Sultan II. Abdülhamid döneminde yenilenerek genişletilmiştir. 1955 yılına kadar üretimini sürdüren yapı, bu alanda İnönü Stadyumu’nun inşası başlayınca Kâğıthane’deki Poligon’a taşınmıştır. 1962’de tamamlanan taşıma işleminden arta kalan gazometre yapısı, bugün Maçka Parkı’nda bulunmaktadır. Osmanlının önemli endüstriyel yapılarından biri olan Dolmabahçe Gazhanesinin inşa sürecinin detaylarına ulaşmak için dönemin arşiv belgeleri araştırılmıştır. Bu çalışmada Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivinde elde edilen belgeler üzerinden yapının 1856’da ilk inşasından 1955’te sökülmesine kadar yaşanılan olaylar kronolojik olarak ele alınıp incelenmiştir. Dolmabahçe Gazhanesinin ilk inşası ve genişletilmesi dönemlerinde yaşanılan tartışmalar, yurt dışından getirtilen malzemelerin özellikleri ve yabancı şirketlerle yapılan anlaşmalar açıklığa kavuşturulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Gazhane , Dolmabahçe Sarayı , Endüstriyel Miras , Sultan Abdülmecid , Sultan II. Abdülhamid , Osmanlı Arşivi

Kaynakça

• Alman Mavileri, Alman Mavileri, 1913-1914 I. Dünya Savaşı Öncesi İstanbul Haritaları. Haz. İrfan Dağdeviren. 2. Cilt. İstanbul: İBB Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü, 2006. google scholar
• Arda Büyüktaşkın, Halet Almıla ve Elif Türkel. “Geçmişten Günümüze Gazometre Yapıları ve Dolmabahçe Gazometresi İçin Olası İşlev-lendirme Önerileri.” TÜBA-KED 19 (2019): 55-74. https://doi.org:10.22520/tubaked.2019.19.004. google scholar
• Can, Selman. Bilinmeyen Aktörleri ve Olayları ile Son Dönem Osmanlı Mimarlığı. İstanbul: Erzurum İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayını, 2010. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). BEO. 1006/75378. 13 Rebiülahir 1315 [11 Eylül 1897]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).DH.MKT 1929/30. 6 Şaban 1309 [6 Mart 1892]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).DH.MUİ. 105/4. 9 Cemaziyelahir 1328 [18 Haziran 1910]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).HH.İ. 27/66. 27 Ramazan 1274 [11 Mayıs 1858]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).HR.HMŞ.İŞO. 2/14. 26 Safer 1338 [20 Kasım 1919]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).HR.SFR.3. 392/28. 16 Rebiülevvel 1310 [8 Ekim 1892]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). HR.SFR.3. 401/3-44. 21 Rebiülevvel 1310 [13 Ekim 1892]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).HR.SFR.3. 401/3-51. 3 Rebiülahir 1310 [25 Ekim 1892]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).HR.SFR.3. 400/6-1. 26 Rebiülahir 1310 [17 Kasım 1892]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). HR.SFR.3. 392/66. 4 Cemaziyelevvel 1310 [24 Kasım 1892]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).HR.SFR.3. 392/91. 5 Cemaziyelahir 1310 [25 Aralık 1892]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).HR.SFR.3. 402/8. 15 Cemaziyelahir 1310 [4 Ocak 1893]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).HR.SFR.3. 403/32. 28 Receb 1310 [15 Şubat 1893]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).HR.SFR.3. 403/35. 30 Receb 1310 [17 Şubat 1893]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).HR.SFR.3. 403/77. 27 Şaban 1310 [16 Mart 1893]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).HR.SFR.3. 403/90. 29 Şaban 1310 [18 Mart 1893]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).HR.SFR.3. 403/102. 6 Ramazan 1310 [24 Mart 1893]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).HR.SFR.3. 401/3-44. 21 Rebiülevvel 1310 [13 Ekim 1892]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). HR.TO. 418/41. 6 Muharrem 1269 [20 Ekim 1852]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). HR.TO. 419/66. 2 Cemaziyelahir 1271 [20 Şubat 1855]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). HR.TO. 422/62. 29 Receb 1272 [5 Nisan 1856]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).HR.TO. 425/13-1. 6 Muharrem 1273 [6 Eylül 1856]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).İ.DH. 350/23073. 23 Zilkade 1272 [26 Temmuz 1856]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).İ.DH. 682/47530. 24 Safer 1291 [12 Nisan 1874]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).ŞD. 583/20. 6 Zilkade 1310 [22 Mayıs 1893]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).Y.A.HUS 249/38-1. 9 Zilhicce 1308 [16 Temmuz 1891]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).Y.MTV. 116/66. 13 Ramazan 1312 [10 Mart 1895]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).Y.MTV. 64/3. 2 Zilhicce 1309 [28 Haziran 1892]. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).Y.PRK.ASK. 96/82. 13 Receb 1311 [20 Ocak 1894]. google scholar
• Çevik Azap, Pınar. “Tophane-i Amire Müşiriyeti’nin İdaresinde Dolmabahçe Gazhanesi.” Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 63 (2023): 1384-1427. google scholar
• Grace’s Guide To British İndustrial History. “Barrowfield İron Works.” Erişim 29 Haziran 2025. https://www.gracesguide.co.uk/ Barrowfield_İron_Works google scholar
• Göncü, Tuncay Cengiz. “Dolmabahçe Sarayı’nın İnşa Süreci, Mekân ve Teşkilat.” Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2015. google scholar
• Karel, Tomris. “İstanbul’daki Stadyumların ve Kapalı Spor Salonlarının Fonksiyonel İşletilmeleri.” Yüksek Lisans tezi, Bahçeşehir Üniversitesi, 2015. google scholar
• Mazak, Mehmet. “İstanbul Gazhaneleri.” Antik Çağdan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi Ansiklopedisi. 9. Ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: İBB Kültür A.Ş, 2015, 396-405. google scholar
• Özkurt, Mehmet Çağlayan. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Başkent İstanbul’da Ekonomi, Siyaset ve Mimarlık İlişkileri (1839-1923).” Doktora tezi, Mimar Sina Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2016. google scholar
• Salt Araştırma, "Plan Cadastral D'assurances. Dolma-Baghtche. [Dolmabahçe] No: 29." APLPEDOLM2. https://archives.saLtresearch.org/ handle/123456789/112055 google scholar
• Sezgin, Candan. Sanayi Devrimi Yıllarında Osmanlı Saraylarında Sanayi ve Teknoloji Araçları. Ankara: TBMM Milli Saraylar Daire Başkanlığı Yayınları, 2004. google scholar
• Sözen, Metin. “Dolmabahçe Sarayı.” TDV İslam Ansiklopedisi. 9. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013, 503-507. google scholar
• Tekin, Huriye Sevcan. “Dolmabahçe Gazhanesi’nin Kuruluşu ve İşletilmesi.” Yüksek Lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2006. google scholar
• Ünver, Süheyl. "Bir Beşiktaş Sarayı Vardı." Hayat Tarih Mecmuası 10 (1967): 10-13. google scholar