Büyük Devletlerin Ortadoğu’da Demiryolu ve Petrol Politikası

Yıl 2022, , 161 - 189, 03.10.2022

İsmail Görgen

https://doi.org/10.26650/jes.2022.010

Öz

Coğrafi konumu itibariyle birçok devletin ve milletin ilgi odağı olan Ortadoğu tarih boyunca sayısız medeniyetlere ev sahipliği yapmıştır. Kavşak noktada yer almasının yanı sıra bölgenin zengin petrol yataklarına sahip olduğunun ortaya çıkması Ortadoğu’ya olan ilgiyi daha da artırmıştır. Sanayi devrimiyle başlayan makineleşme ve seri üretim hammaddeye olan ihtiyacı arttırmış bu durum da büyük devletlerin sömürgecilik yarışına girmelerine sebep olmuştur. Sömürgeci devletler Ortadoğu’yu üretecekleri ürünler için hammadde kaynağı, ürettikleri fazla mallar için de pazar yeri olarak görmüşlerdir. Bölgede nüfuzlarını artırmak için de buralarda demiryolu imtiyazı elde etmeye çalışmışlardır. İngiltere, Fransa, Almanya ve Amerika Osmanlı Devleti’nin hakimiyetindeki Ortadoğu’da demiryolu ağı kurarak bölgeye ekonomik, siyasi ve askeri açıdan nüfuz etmeye çalışmışlardır. Petrolün motor ve makine gücünde kullanılmaya başlanmasıyla emperyalist devletler Ortadoğu’daki yatırım ve imtiyazlarını artırmaya başlamışlardır. Böylece her demiryolu başta petrol olmak üzere bölgenin kaynaklarının sömürülmesi için bir araç olarak görülmeye başlanmıştır. Bölgedeki çıkar mücadelesi Birinci Dünya Savaşı’nın çıkmasıyla daha da şiddetlenmiştir. Bu çalışma hazırlanırken arşiv belgeleri, hatıralar, Resmi yazışmalar ve telif eserlerinden yararlanılmıştır. Tarih biliminin yöntemlerinden olan kaynak taraması, tasnif, tahlil, tenkit ve sentez aşamasından geçerek oluşturulan bu çalışmada Ortadoğu’da tarihsel süreçte yaşanan demiryolu ve petrol mücadelesi tüm yönleriyle ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ortadoğu, Demiryolu, Petrol, Büyük Devletler, Osmanlı Devleti

The Railway and Petroleum Policies of the Great Powers in the Middle East

Öz

The Middle East is the focus of attention for many states and nations due to its geographical location and has hosted numerous civilizations throughout history. In addition to being located at a crossroads, the region’s rich petroleum fields have heightened the interest in the Middle East. The mechanization and mass production that started with the Industrial Revolution also increased the need for raw materials, which caused the great powers to engage in the agony of colonialism. Colonial states saw the Middle East as a source of raw materials for the products they would produce and as a marketplace for the surplus goods they produced. These states attempted to obtain railway concessions in the Middle East in order to increase their influence in the region. England, France, Germany, and America tried to penetrate the region economically, politically, and militarily by establishing a railway network in the Middle East, which was under the rule of the Ottoman Empire. Imperialist states began to increase their investments and concessions in the Middle East through the use of petroleum in engines and machinery. Thus, every railway began being considered as a tool for exploiting the region’s resources, especially petroleum. The struggle regarding interests in the region intensified with the outbreak of World War I. This study benefited from the use of archival documents, memoires, official correspondence, and copyrighted works in its preparation. The present study includes a literature review, classification, analysis, criticism, and synthesis stages, which are the methods for studying history. This study attempts to reveal all aspects of the railroad and petroleum struggles in the Middle East that were experienced during this historical process.

Kaynakça

• B.O.A., HR. SYS, 67/47 (11.10.1910) google scholar
• B.O.A., HR. İM, 26/11 (10.12.1922) google scholar
• TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 1, C. 29 google scholar
• Açıkses, Erdal. ve Doğanay, Rahmi. Amerika’nın Yüz Yıllık Ortadoğu Hayali Chester Projesi, Elazığ: Fırat Üniversitesi Basımevi, 2010. google scholar
• Akbıyık, Yaşar. Milli Mücadele’de Güney Cephesi (Maraş), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990. google scholar
• Anderson, Matthew Swıth. Doğu Sorunu, (Çev:. İdil Eser), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001. google scholar
• Armaoğlu, Fahir. Belgelerle Türk-Amerikan münasebetleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991. google scholar
• Baskıcı, Mehmet Murat. 1800-1914 Yıllarında Anadolu’da İktisadi Değişim, Ankara: Turhan Kitabevi, 2005. google scholar
• Beşirli, Mehmet. “Bağdat Demiryolu’nu Akdeniz Uzantısı: Toprakkale- İskenderun Demiryolu”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 2004, S. 23, s. 215-230. google scholar
• Büyüktepe, U. Türk Amerikan İlişkilerinin Müttefiklik Ve Stratejik Ortaklık Boyutlarının Karşılaştırmalı Analizi. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uluslararası İlişkiler Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2006. google scholar
• Can, Bilmez Bülent. Demiryolundan Petrole (1908-1923), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000. google scholar
• Clayton, G.D. (Ed.) Britain and the Eastern Question, London: University of London Pres LTD, 1971. google scholar
• Çavdar, Tevfik. Türkiye Ekonomisinin Tarihi, İstanbul: İmge Kitabevi, 2003. google scholar
• Çavdar, Tevfik. Osmanlıların Yarı Sömürge Oluşu, İstanbul: Ant Yayınları, 1970. google scholar
• Çay, Abdulhalûk M. Her Yönüyle Kürt Dosyası, Ankara: Turan Kültür Vakfı Yayınları, 1996. google scholar
• Demirbaş, Bülent. Musul Kerkük Olayı, İstanbul: Arba Yayınları, 1991. google scholar
• Earle, Edward Mead. Bağdat Demiryolu Savaşı, (Çev:. Kasım Yargıcı), İstanbul: Milliyet Yayınları, 1972. google scholar
• Ediger, Volkan Ş. Osmanlı’da Neft ve Petrol, Ankara: ODTÜ Yayıncılık, 2005. google scholar
• Engin, Vahdettin. Rumeli Demiryolları, İstanbul: Eren Yayıncılık, 1993. google scholar
• Erol, Adem. Mersin-Tarsus-Adana Demiryolu, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2003. google scholar
• Gök, D. “1924 Türk Basınında Musul Meselesi”, (Ed:. Kutlu Abdurrahman) Misâk-ı Millî ve Türk Dış Politikasında Musul, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 1998. google scholar
• Gülsoy, Ufuk. Hicaz Demiryolu, İstanbul: Eren Yayıncılık, 1994. google scholar
• Heler, Joseph. British Policy Towards The Otoman Empire (1908-1914), London: Frank Cass And Company Limited, 1983. google scholar
• Hughes, Matthew. Allenby And British Strategy in Middle East 1917-1919), London: Frank Cass Publisher, 1999. google scholar
• Hülagü, Metin. Bir Umudun İnşası Hicaz Demiryolu, İstanbul: Yitik Hazine Yayınları, 2008. google scholar
• İnalcık, Halil ve Quataert (Ed.). Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, İstanbul: Eren Yayıncılık, 2004. google scholar
• İnönü, İsmet. Hatıralar, (Haz:. Sabahattin Selek), Ankara: Bilgi Yayınevi, 2006. google scholar
• Karadağ, Raif. Petrol Fırtınası, İstanbul: Emre Yayıncılık, 2003. google scholar
• Kaymaz, İhsan Şerif, Musul Sorunu, İstanbul: Otopsi Yayınları, 2003. google scholar
• Keyder, Çağlar ve Özveren, Eyüp (Ed.). Doğu Akdeniz’de Liman Kentleri (1800-1914), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1994. google scholar
• Kodal, Tahir. Paylaşılamayan Toprak Türk Basınına Göre (1923-1926) Musul Meselesi, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2005. google scholar
• Kurubaş, Erol. Başlangıçtan 1960’a Kürt Sorunu’nun Uluslararası Boyutu, Ankara: Ümit Yayıncılık, 1997. google scholar
• Lazarev, M. S. Emperyalizm ve Kürt Sorunu (1917-1923), (Çev:. Mehmet Demir), Ankara: Öz-Ge Yayınları, 1989. google scholar
• Lenczowskı, George. The Middle East in World Affairs, New York: Cornell University Press, 1952. google scholar
• Longrigg, Stephen Hemsley. Oil in The Middle East, London: Oxford University Press, 1954. google scholar
• Mansfield, Peter. A History of The Middle East, London: Published By Penguin Gruop, 1991. google scholar
• Orbay, Rauf. Siyasi Hatıralar, İstanbul: Örgün Yayınevi, 2009. google scholar
• Ortaylı, İlber. Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002. google scholar
• Öke, M. Kemâl, İngiltere’nin Güneydoğu Anadolu siyaseti ve Binbaşı A. W. C. Noel’in faaliyetleri, Ankarar: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1988. google scholar
• Öke, M. Kemâl. Musul-Kürdistan Sorunu 1918-1926, İstanbul: İz Yayıncılık, 1995. google scholar
• Özyüksel, Murat. Hicaz Demiryolu, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000. google scholar
• Özyüksel, Murat. Osmanlı-Alman İlişkilerinin Gelişim Sürecinde Anadolu ve Bağdat Demiryolları, İstanbul: Arba Yayınları, 1988. google scholar
• Pichon, Jean. Cihan Harbinin Şarka Ait Kaynakları, (Çev:. Hüseyin Cahid Yalçın), İstanbul: Kanaat Kitabevi Yayınları, 1939. google scholar
• Rathmann, Lothar. Berlin-Bağdat, (Çev:. Ragıp Zarakolu), İstanbul: Belge Yayınları, 1982. google scholar
• Soy, H. Bayram. Almanya’nın Osmanlı Devleti Üzerinde İngiltere İle Nüfuz Mücadelesi, Ankara: Phoenix Yayınevi, 2004. google scholar
• Sönmez, Mustafa. Doğu Anadolu’nun Hikayesi, Ankara: Arkadaş Yayınları, 1992. google scholar
• Sultan Abdülhamid. Siyasî Hatıratım, İstanbul: Dergah Yayınları, 1987. google scholar
• Türkmen, Zekeriya. Musul Meselesi Askeri Yönden Çözüm Arayışları 1922-1925, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2011. google scholar
• Uluğbay, Hikmet. İmparatorluktan Cumhuriyete Petropolitik, Ankara: Ayraç Yayınevi, 2003. google scholar
• Waylet, Bonyar ve Jackh Earnst. İmparatorluk Stratejileri ve Ortadoğu, (Çev:. Vedat Atilla), İstanbul: Çınar Matbaacılık, 2004. google scholar
• Winterstetten, Karl Von. XX. Yüzyıl Başında Alman Emperyalizmi ve Türkiye, (Haz:. Faruk Yılmaz), Ankara: Elektronik Basım Yayım Sanayi ve Limited Şirketi Yayınları, 2001. google scholar
• Yavuz, B. S. “Fransız Arşiv Belgeleri’nin Işığında Chester Demiryolu Projesi”, Atatürk Yolu, 2003, s.12-25. google scholar