Rus Raporlarında Türkistan İsyanı (1916-1917)

Yıl 2021, Cilt: 10 Sayı: 1, 63 - 82, 31.03.2021

Ömer Karataş

Öz

Çarlık Rusya’sı, Batı Türkistan’ı 19. asrın sonlarına doğru işgal etti. Ardından bölgeyi menfaatleri doğrultusunda sömürmek için idari, sosyal ve ekonomik düzenlemeler yaptı. Yapılan düzenlemeler neticesinde yaklaşık elli yıl bölgenin yer altı ve yer üstü kaynakları Ruslar tarafından sömürüldü. Daha sonraki siyasi gelişmeler neticesinde, özellikle I. Dünya Savaşı, sırasında çarlık yeni insan kaynağına ihtiyaç duydu. Çarlık, bu ihtiyacı karşılamak için daha önce askerlikten muaf olan gayr-ı Rusları orduya almak amacıyla 25 Haziran 1916’da bu tarihten önce bir ferman çıkardı. Söz konusu fermanla Türkistan’ın gayr-ı Rus bölge ahalisini orduda istihkâm işlerinde çalıştırmak isteyen Çarlık Rusya’sı, sömürünün insan kaynağına yönelmesine olanak tanıdı. Bu son gelişme önce Semerkant’ta başlayan daha sonra tüm bölgeye yayılan isyana sebep oldu. Türkistan’da çarlık rejimine karşı başlayan isyan ateşi Çar II. Nikolay tarafından 25 Haziran 1916’da çıkarılan ferman (yabancıların askeri arka işlere alımı) dışında çeşitli nedenleri de vardı. Bunlar Rus arşiv belgelerinde; siyasi, ekonomik, dini, sosyal yaşama müdahale, askerlik, vergi, yönetim, eğitim, adalet düzeni, Rus ve gayr-ı Ruslar arasındaki arazi çatışması, bölgedeki Rus ahalinin silahlandırılması; bunların kendilerini üstün görmesi gibi nedenler olarak sıralanabilir. Çalışmamızda Türkistan Millî Ayaklanmasını Rus raporlarına dayalı olarak ele alınacaktır. Böylece Rusların isyanı nasıl algıladıkları ve değerlendirdiklerini onların yazdıklarından ortaya konacaktır.

Anahtar Kelimeler

Türkistan, İsyan, Çarlık, Millî Ayaklanma

Turkestan Revolution in Russian Reports (1916-1917)

Öz

The Russian Czar invaded West Turkestan toward the end of the 19th century. Subsequently, he made administrative, social, and economic arrangements to exploit the region for his interests. As a result of the regulations, the underground and aboveground resources of the region were exploited by the Russians for approximately 50 years. As a result of subsequent political developments, especially during World War I, czarism needed new human resources. To fulfill this need, the Czar issued an edict on June 25, 1916, to recruit individuals exempted from military service before this date. By implementing this decree, the Czar of Russia, who wanted to employ the non-Russian inhabitants of Turkestan in fortification works in the army, enabled the exploitation to be directed toward human resources. This latest development led to the rebellion that first started in Samarkand and then spread throughout the region. The rebellion fire that started against the czarist regime in Turkestan was Czar II. Apart from the edict (recruitment of foreigners to military rear jobs) issued by Nikolai on June 25, 1916, there were also various reasons. These are in Russian archive documents and are as follows: political, economic, religious, social life intervention, military service, tax, administration, education, justice order, land conflict between Russians and non-Russians, and arming the Russian people in the region. The reasons such as the Russians considering themselves superior are listed as reasons. There were other reasons as well. In our study, on the basis of Russian reports, we consider the Turkestan National Revolt and reveal how the Russians perceived and evaluated the rebellion from their writings.

Anahtar Kelimeler

Turkestan, Rebellion, Czarism, Report, National Revolt

Kaynakça

• Ноябрь 1916 г.РГИА. Ф. 1292. Оп. 1. Д. 1933А. Л. 475–505.;Noyabr 1916. RGİA. F. 1292. Op. 1. D. 1933A. L. 475-505.
• 22 февраля 1917 г. Копия. РГВИА. Ф. 400. Оп. 1. Д. 4548. Л. 1–15 об. Опубл: Восстание 1916 г. 22 fevralya 1917 g. Kopiya. RGVİA. F. 400. op. 1. D. 4548. L. 1-15 ob.
• 27 июня 1917 г. РГИА. Ф. 1291. Оп. 84. Д. 57. Л. 2–13.; 27 iyunya 1917 g. RGİA. F. 1291. Op. 84. D. 57. L. 2-13.
• Sentyabrya 1915 g. AVPRİ. F. Sredne aziatskiystol. Op. 486. D.360 b. L. 5-5 ob.,S.1-4, 8-13, 31-33.; 21 сентября 1915 г. АВПРИ. Ф. Средне азиатскийстол. Оп. 486. Д. 340 б. Л. 5–5 об. С. 1–4, 8–13, 31–33.
• Hayit, Baymirza. Türkistan Rusya ile Çin Arasında. Ankara,1975.
• Historia rossi centralnaya aziya v sostave rossiysky imerii, novoye literaturnoye obozreniye evropeyskiy universitet v: Saint-Petersburg, 2008.
• Kurat, Akdes Nimet. Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar. TTK Ankara, 2014.
• N.A. Maeva. Russkiy Turkestan sbornik, izdannıy popovodu politemniceskoyv ıstavki, VI ruskpervıy, geografia i statistika. podredakciyu Moskva v universitet skoytipograsii katkov i k,1872.
• Nikolayeviç, Belyavskiy Nikolay. MaterialıpoTurkestanu. Saint-Petersburg, 1885.
• Özkan, Murat Türkistan’ın Keşif Çağı. Kronik Kitap. İstanbul, 2019.
• Piyade Binbaşı Nazmi Bey. Kafkasya ve Türkistan (Kafkasya, Asyâ-yıVustâ ve Türkistan Vilâyetleri Buhâra ve Hîve Hanlıkları Coğrafî, Siyasî, Tarihî ve İstâtistikî Mücmel Malûmât). İstanbul: İstanbul Matbaa-i Askeriye, 1918.
• Sarsambayev, M.A. kazakhskoye hastvo kak suvernoye gosudarstvo srednevekovoy epokhi, institut zakonadatelstva respuliki kazakhstan: Astana, 2015.
• Şuşkova, M. Y. Organizatsiya upravleniye Turkestanom v naçale XX veka, Dissertatsiya na soiskaniye uçenoy stepeni kandidata istoriçeskiy nauk, Rossiyskiy gosudarstvennıy gumaniternıy universitet Moskva: Moskva, 2015.
• Togan, A.Zeki Velidi. Umumi Türk Tarihine Giriş. Cild I En eski Devirden 16.Asra kadar 3.baskı. İstanbul, 1981.
• Vyatkin, M. Oçerki po istorii Kazahskoy SSR: Top pervıy s drevneyşıh vremen po 1870. OGİZ: Gospolitizdat, 1941. Makaleler
• Özkan, Murat. “Petro’nun Altın Düş leri İ van Dmitrieviç Buhgolts’un Yarkend Keşif Seferi (1714-1716)”. Hacettepe Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Bahar (32) 2020. 187-202.
• ---- “Bekoviç Gibi Kaybetmek: Aleksandr Bekoviç Çerkasskiy’in 1717 Hive Seferi”. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2018; V (1): 93-111.
• Koç, Dinçer. “Buhara Hanlığı’na Gelen Rus Diplomat ve Askerler”. Türk Dünyası Araştırmaları, 115(227), 2017. 61-90.
• Şen, Muhammet-Çiftçioğlu, Ferdi. “Türkistan Genel Valisi Aleksey Nikolayeviç Kuropatkin’in Türkistan İzlenimleri (1916)”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 5(17), 2018. 181-209.
• Ükten, Selim Serkan. “16-18. Asırlarda Buhara Hanlığı’na Gelen Batılı Seyyahlar ve Seyahatnameleri”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18(2), Aralık 2017. 137-164.
• Vurgun, Seda Yılmaz. “1916 Türkistan İsyanı”, Sutad, Güz (40), 2016. 315-325. Yazıcı Serkan-Çelik, M. Bilal. “Türk Tarihinde Bir Rus General: Aleksey Nikolayeviç