The Historical Background of The Relationships of TurkeyUzbekistan: The Political and Cultural Relations Between the Ottoman Empire and Turkestan (XVI.-XX. Centuries)

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 2, 123 - 148, 30.09.2024

Mustafa Budak

https://doi.org/10.26650/jes.2024.1532450

Öz

Turkey and Uzbekistan are two new nation-states that gained their independence, Turkey in the first quarter of the 20th century and Uzbekistan in the last quarter of the same century. At the same time, Turkey and Uzbekistan are successors of the Ottoman Empire and Turkestan Khanetes moreower, they have similarities in terms of origin, religion, language, history, and culture. Therefore, the Ottoman Empire maintained the political, scientific and cultural relations with the Khanates of Bukhara, Samarkand, Khiva and Hokand in Turkestan between XVI.-XX.centuries. This paper’s aim is to remind us that the relations established between Turkey and Uzbekistan for the last 30 years are not new, that these relations have a historical and cultural basis, and that both countries can build a common future by taking advantage of this historical heritage. The paper consists of two parts. In the first part, the political relations with the Turkestan Khanates of the Ottoman Empire between XVI.-XX. centuries will be explained in general terms. In the second part, in the mentioned centuries, the cultural and scientific relations will be emphasized. These are services and activities such as helping the Turkestan pilgrims, sending some religious books, especially the Quran, and bringing students from Turkestan to Istanbul for education. This situation continued until the collapse of the Ottoman Empire.

Anahtar Kelimeler

Turkey, Uzbekistan, The Ottoman Empire, Turkestan, Samarkand, Bukhara, Muhammad Shaybani Khan, Bayezid II

Türkiye-Özbekistan İlişkilerinin Tarihi Zemini: OsmanlıTürkistan Arasındaki Siyasi ve Kültürel İlişkiler (XVIXX. Yüzyıllar)

Öz

Türkiye ile Özbekistan, birincisi XX. yüzyılın ilk çeyreğinde, ikincisi de XX. yüzyılın son çeyreğinde istiklalini kazanmış yeni iki ulus devlettir. Aynı zamanda Türkiye ve Özbekistan, Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıklarının halefleridir. Ayrıca, köken, din, dil, tarih ve kültürel açılardan benzerlikler taşımaktadır. Makalenin amacı, Türkiye ile Özbekistan arasında kurulmuş olan son 30 yıllık ilişkilerin yeni olmadığını, tarihi ve kültürel bir zemine sahip bulunduğunu; her iki ülkenin bu tarihi mirastan yararlanarak ortak gelecek inşa edebileceklerini hatırlatmaktır. Bu makale, iki bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölümde, XVI.-XX yüzyıllar arasında, Osmanlı Devleti’nin Türkistan hanlıkları ile olan siyasi ilişkileri genel hatlarıyla anlatılacaktır. İkinci bölümde ise kültürel ve ilmi ilişkiler üzerinde durulacaktır. Bunlar, Türkistan hacılarına yardım yapılması, Kuran-ı Kerim başta olmak üzere birtakım dini kitaplar gönderilmesi, tahsil için Türkistan’dan İstanbul’a öğrenciler getirilmesi gibi hizmet ve faaliyetlerdir. Bu durum Osmanlı Devleti’nin çöküşüne kadar devam etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türkiye, Özbekistan, Osmanlı Devleti, Türkistan, Semerkand, Buhara, Muhammed Şeybani Han, II. Bayezid

Kaynakça

• Ahmet Feridun Bey, Münşeatü’s-selatin, I, İstanbul: 1275. google scholar
• Belgelerle Osmanlı-Türkistan İlişkileri ( XVI-XX Yüzyıllar), Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2005. google scholar
• 7 Numaralı Mühimme Defteri (975-976(1567-1569), III, Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 1999. google scholar
• Kanuni Sultan Süleyman Devri Muharebatı, İstanbul: Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Kitaplığı, 1956. google scholar
• ALPARGU, Mehmet -YAZICI, Serkan-YAVUZ, Fikrettin , “ Ardoous Journey To Hedjaz: Turkestani Pilgrims, The Caliph and Istanbul (16 th-20 th Centuries”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 54/1, 2014, s.401-416. google scholar
• ALPARGU, Mehmet- ÇELİK, Muhammed Bilal“ Nadir Şah’ın Batı Türkistan Seferi ve Sonuçları”, Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Prof. Dr. Reşat Genç sayısı, C.29, Temmuz 2009, s.521-522. google scholar
• BALIM, Çiğdem-GÜRBÜZ, Yunus.Emre, “Ozbekistan Respublikası: Özbek Modeli”, Bağımsızlıklarının Yirminci Yılında Orta Asya Cumhuriyetleri, Türk Dilli Halklar-Türkiye İlişkileri, Editörler: Ayşegül Aydıngün-Çiğdem Balım, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2012, s.266-275. google scholar
• BARTHOLD, Vasilij Vladimaroviç, “Abdullah II”, İslam Ansiklopedisi, I, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, s.34-35. google scholar
• ERASLAN, Cezmi, “Abdurrauf Fıtrat”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C.13, s.48-49. google scholar
• FAROQHİ, Suraiya, “Onaltıncı ve Onyedinci Yüzyıllarda Osmanlı Devlet Anlayışı ve Hac Olgusu”,X.Türk Tarih Kongresi Tebliğleri (22-26 Eylül 1987), Ankara: 1993, s.2111-2112 google scholar
• FIĞLALI, Ethem Ruhi, İmamiye Şiası, İstanbul: 1984 google scholar
• GARİBOVA, Jale, Sovyet Sonrası Dönemde Türk Dilli Halklar Dil Sorunu ve Yeniden Biçimlenen Kimlikler, Editörler. Sema Arslan-Rena Salehova, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2012. google scholar
• GROUSSET, Rene, Bozkır İmparatorluğu (Tercüme: M.Reşat Uzmen), İstanbul: 1980 google scholar
• HAMMER, J.Von, Tarih-i Devlet-i Osmaniyye, (Tercüme Mehmet Ata), VI, İstanbul: 1332 google scholar
• HAYİT, Baymirza, Türkistan Rusya ile Çin Arasında, İstanbul: 1975 google scholar
• __________, Basmacılar, Türkistan Milli Mücadele Tarihi (1917-1934), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997. google scholar
• HOWARD, Henry, History of the Mongols, II/2, London: 1880. google scholar
• KAFALI, Mustafa, Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1976. google scholar
• KANLIDERE, Ahmet, “Türk Basınında Türkistanlı Cedidciler, Kültürel Faaliyetleri, 1910-1914”, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, I/2, Sonbahar 2014, s.167-176. google scholar
• ____________, “Sırat-ı Müstakim’in Buhara Uyanışı Üzerindeki Etkileri”, İdil-Ural ve Türkistan’da Fikir Hareketleri-Dini Islahçılık ve Cedidçilik, İstanbul: Ötüken Yayınevi, 2021, s.293-310. google scholar
• KIRZIOĞLU, Fahrettin, Osmanlıların Kafkas İllerini Fethi (1451-1590), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1976, ss.191-215. google scholar
• KOCAOĞLU, Timur, “Türkistanlı Bilgin Abdurrauf Fıtrat’ın Türkoloji Sahasındaki Unutulmaz Eserleri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten-, C.30-31, Sayı 1982-1983, s.100-112. google scholar
• KURŞUN, Zekeriya “Hac ve İktidar: Haremeyn’de Erken Dönem Osmanlı İmar Faaliyetleri”, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, Sayı 9, Bahar 2017, s.281-.311. google scholar
• RAHMANKULOVA, Zumrad, “Birinci Dünya Savaşı ve Türkistan”, 38. İcanas Kongresi (Uluslararası Asya ve Afrika Çalışmaları Kongresi) 2007, s.2571-2582. google scholar
• R.ROOMER, Hans, “Timurlulur”, İslam Ansiklopedisi XV, Ankara: MEB, s.346- 370. google scholar
• SARAY, Mehmet, “Rusya’nın Asya’da Yayılması”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Ensitüsü Dergisi, Sayı 10-11, İstanbul: 1981, s.279-302. google scholar
• _____________Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti İle Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetleri (1785-1875), İstanbul: 1984. google scholar
• SARINAY, Yusuf, “Türkistanlı Hacıların Ziyaret Merkezi Olarak İstanbul “, Bilig, Kış 2009/Sayı 88, s.1-18.. google scholar
• SARWAR, Ghulam, History of Shah Ismail Safawi, Aligarh: 1975. google scholar
• SAVORY, R.M., “Barud (Safawids), Encyclopedia of Islam (Second edition), s.1059-1069. google scholar
• SEYDİ ALİ REİS, Miratü’l-Memalik, İstanbul: 1331 google scholar
• STANLEY, Lane Poole, Düvel-i İslamiyye, tercüme Halil Edhem, İstanbul 1345. google scholar
• TANMAN, M.Baha, “Özbekler Tekkesi”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. XXXIV, İstanbul 2002, s.123-123 TOGAN, Zeki Velide, Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, 2.baskı, İstanbul: Enderun Kitabevi, 1981, TOYNBEE, Arnold, Tarih Üzerine İki Konferans, Çeviri: Özcan Başkan, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, tarihsiz. google scholar
• TURAY, Esra Doğan, “16.-18.Yüzyılda Osmanlı Doğu Vilayetlerinde Safevi/Acem Hacılarıyla İlgili Değerlendirmeler” Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21/1, Mart 2019, s.359-378. google scholar
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1983. google scholar
• ZARCONE, Thierry, “ Doğulu ve Batılı Yolcuların İntibalarında Buhara Tekkesi”, 3. Uluslararası Tarihi Yarımada Sempozyumu Tebliğler Kitabı, İstanbul: Eminönü Belediyesi Yayınları, 2008, s.52-57. google scholar
• BUDAK, Mustafa, Osmanlı-Özbek Siyasi Münasebetleri, 1510-1740, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: 1987. google scholar
• ÇELİK, Muhammed Bilal, 1805-1865 Yılları Arasında Buhara Emirliği, Sakarya Üniversitesi yayınlanmamış doktora tezi, Sakarya: 2009. google scholar
• ÇINAR, Gülay Karadağ, Safevi-Özbek Siyasi İlişkileri ve Osmanlı’nın Tesiri (1524-1630), Kocatepe Üniversitesi Yayınlanmamış Doktora Tezi, Afyon: 2011. google scholar