In The 16th Century, The Reasons for The Failure of Mawlawiyya to Spread in Safavid Iran

Yıl 2025, Cilt: 14 Sayı: 1, 1 - 18, 16.04.2025

Bahram Karju Ajirlu , Hasan Hazrati

https://doi.org/10.26650/jes.2025.1327466

Öz

In the 16th century, the Ottoman and Safavid states, as two great Turkish states in the Islamic world, were experiencing political and religious problems. One of these problems was the support or suppression of Sufi orders for various reasons. One of these orders, and perhaps the most important one, was the Mevlevi order. Mevleviism is an important Sufi order that emerged during the Anatolian Seljuk period and became widespread during the Ottoman period. The efforts of the Safavid State, founded in Iran by Shah Ismail (1501-1524) with the support of Turkmens, to spread Shiism in Iran determined the fate of Mevlevism in these lands. While the Safavid State endeavoured to spread the Shiite sect in Anatolia by providing material and moral support to Turkmens who were inclined to Shiism, it also provoked them to rebel against the Ottoman Empire. On the other hand, in the same centuries, Mevleviism almost disappeared from Iran. The influence of the sectarian expansion policy pursued by the Safavid State and the support of the Ottoman sultans for Mawlawīism led to the spread of this order in Anatolia and the increase in the number of Mawlawīhânes. Thanks to the Mevlevîhânes established especially in Southeastern Anatolia, this order created a buffer zone with the Safavids and was successful in preventing the spread of Shiism in Anatolia. In this study, based on Ottoman-Safavid sources, the Mevlevi order, which played an active role in the political, cultural and religious spheres of the Ottoman Empire, is analysed

Anahtar Kelimeler

Ottoman State , Safavid State , Iran , Sufism , Mawlawiyya

16. Yüzyılda Safevî İran’ında Mevlevîliğin Yayılmamasının Nedenleri

Öz

16. yüzyılda Osmanlı ve Safevî devletleri, İslâm dünyasında iki büyük Türk devleti olarak, siyasi ve dinî sorunlar yaşıyorlardı. Bu sorunlardan biri, çeşitli nedenlerden dolayı tasavvuf tarikatlarının desteklenmesi veya baskı altına alınmasıydı. Bu tarikatlardan biri ve belki de en önemlisi Mevlevîlik tarikatıydı. Mevlevîlik, Anadolu Selçuklu Devleti döneminde ortaya çıkan ve Osmanlı döneminde yaygınlaşan önemli bir tasavvufî tarikattır. Türkmenlerin desteğiyle Şah İsmail (1501-1524) tarafından kurulan Safevî Devleti’nin İran’da Şiîliğin yayılması konusundaki gayreti Mevlevîliğin de bu topraklardaki kaderini belirlemiştir. Safevî Devleti, Anadolu’daki Şiîliğe temayülü olan Türkmenlere sağladığı maddi ve manevi desteklerle Şiî mezhebini burada yaymaya çalışırken onları Osmanlı Devleti’ne karşı isyan etmeleri konusunda da tahrik etmiştir. Diğer taraftan aynı yüzyıllarda Mevlevîlik de İran’dan neredeyse silinme noktasına gelmiştir. Safevî Devleti’nin izlediği mezhebî yayılma politikasının etkisi ve Osmanlı padişahlarının Mevlevîliği desteklemesi bu tarikatın Anadolu’da yayılmasına ve Mevlevîhânelerin sayısının artmasına sebep olmuştur. Özellikle Güneydoğu Anadolu’da kurulan Mevlevîhâneler sayesinde bu tarikat, Safevîler ile bir tampon bölge oluşmasını sağlamış ve Şiîliğin Anadolu’da yayılmasının engellenmesinde başarılı da olmuştur. Bu çalışmada Osmanlı-Safevî kaynaklarına dayanarak, Osmanlı Devleti’nin siyasi, kültürel ve dinî alanlarında da aktif bir rol oynayan Mevlevîliğin Safevî topraklarında yayılma alanı bulamamasının üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti , Safevî Devleti , İran , Tasavvuf , Mevlevîlik

Kaynakça

• Açık Önkaş, Nilgün. “Mevlevilerin Yönetimle İlişkileri”. Akademik Bakış Dergisi, 2011, 23/1-8. google scholar
• Akgündüz, Murat. “Mevlevîlik ve Osmanlı Padişahları”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2007, 18/18: 37-44. google scholar
• Akyol, Taha. Osmanlı’da ve İran’da Mezhep ve Devlet. İstanbul: Doğan Kitap, 2018. google scholar
• Algar, Hamid. The Naqshbandi Order: A Preliminary Survey of Its History and Significance. Studia Islamica, 1976. google scholar
• Anonim. Alem-ârâ-yı Şah İsmail. düz. Asgar Muntazer Sâhib. Tahran: Tercüme ve Neşr-i Kitâb, 1349. google scholar
• Anonim. Kızılbaşlar Tarihi (Tarih-ı Kızılbaşan). trc. ve notlar Tufan Gündüz, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2016. google scholar
• Anonim. Tarîh-i Âlem Ârâ-yı Safevî. (Ş. Yedullah, Düz.) Tahran: İntişarât-i Bunyad-i Ferheng-i İran, 1350. google scholar
• Arjomand, Said Amir. Sociology of Shiite Islam, Collected Essays, Leiden: Brill, 2016. google scholar
• Artam, Gocagül. Osmanlı Devleti’nde Mevlevî Tarikatı’nın Klasik Öncesi Dönemi (13-17. Yüzyıllar). İstanbul: Encümeni Yayınları, 2007. google scholar
• Ateş, İbrahim. “Mevlânâ Dergâhı ile İlgili Vakıf ve Vakfiyeler”, Ankara: IX. Vakıf Haftası Kitabı, 1992. google scholar
• Braun, Edward. Tarih-ı Edebiyat-ı İran. çev. Fethullah Muctebayi. Tahran: Şerket Sehami Ketabha-i Cibî, 1342. google scholar
• Caferiyan, Resul. Safevîyye der ‘arse-i Dîn, Ferheng ve Siyâset. Kum: Pejûheşgede-yi Havza ve Dâneşgâh, 1379. google scholar
• Caferiyan, Resul. İlel-i Beroftaden-i Safevîyan, İsfahan. Sazman-i Tebliğat İslami, 1372. google scholar
• Cezmi Tuncer, Orhan. “Kilis Mevlevihanesi”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmalar Dergisi, 1996, 2: 259-281. google scholar
• Çetin, Firdevs. “Osmanlı-Safevî Rekabetinin Osmanlı Resmî İdeolojisine Etkisi”. Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2011, 2/1: 12-28. google scholar
• Efendiyev, Oktay. Azerbaycan Safevî Devleti. çev. Ali Asker, İstanbul: TEAS Press Yayıncılık, 2007. google scholar
• Gökbulut, Süleyman. “Safevîler Devrinde Şiîliğin yayılmasında Tasavvufun Rolü”. Hitit Üniversitesi. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2016, 15/30: 269-297. google scholar
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Mevlena’dan sonra Mevlevilik. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1953. google scholar
• Gündüz, Tufan. “Şah İsmâil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38: 253-255. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010. google scholar
• Gürdoğan, Ersin Nazif. Mevlânâ Dünyaya Açılan Anadolu. İslâm Aylık Mecmua, 1996. google scholar
• Handemîr, Emir Mahmud. İran Der Rüzgâr-ı Şah İsmail ve Şah Tahmasb-ı Safevî. düz. Gulam Rıza Tabatabayi Mecd. Tahran: Mecmua-i İntişârât-ı Edebî ve Tarihi-i Mevkufât-ı Dr. Mahmud Afşar, 1370. google scholar
• Hür El-Âmilî, Muhammed bin Hasan.Amalal-Âmil. İsfahan: Müessese-i Tahkîkât ve Neşr-i Ma’ârif-i Ehli’l-Beyt, 1395. google scholar
• İlhan, Avni. “Bâtıniyye”, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 1992, 5: 190-194. google scholar
• İsfendiyar, Mehmud Reza. Tarih-i Tasavvuf ve İrfan-i İslami. Tahran: İntişarat semt, 1398. google scholar
• Kartaloğlu, Habib. Safevîlerin İlk Döneminde İktidar-Ulema İlişkisi. Ankara: Fecr Yayınları, 2022. google scholar
• Kiyani, Muhsin. Tarih-i Hangah der İran. Tahran: Furuğı Deniş, 1369. google scholar
• Konur, Himmet. “Mesnevi’de Mürit-Mürşid İlişkisi”. Tasavvuf Akademi, 2005, 14. google scholar
• Konur, Himmet. İbrâhîm Gülşenî, Hayatı, Eserleri, Tarikatı. İstanbul: İnsan Yay, 2000. google scholar
• Küçükdağ, Yusuf. “Antep Mevlevihanesi ve Vakfıyelerı”. Türk Tasavvuf Araştırmaları Osmanlı Döneminde Gaziantep Sempozyumu. 2000, 22 Ekim, Gaziantep. google scholar
• Küçükdağ, Yusuf. Türk Aleviliği Araştırmaları. Konya: Çizgi Kitabevi, 2010. google scholar
• Kummî, Molla Muhammed Tâhir. Tuhfetü’l-Ahyâr. Çap-ı Musavver, 1336. google scholar
• Lewis, Franklin. Mevlâna; Geçmiş ve Şimdi, Doğu ve Batı. çev. Gül Çağalı Güven-Hamide Koyukan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2010. google scholar
• Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî. Mesnevî-I Manevî. çev. Derya Örs-Hicabi Kırlangıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015. google scholar
• Mardin, Şerif. “Mevlevi”, The Oxford Encyclopedia of the Islamic World. Edited by: John L. Esposito, New York: Oxford University Press, 2009. google scholar
• Mir Ahmedi, Meryem. Din ve Devlet Der Asr-ı Safevî. Tahran: intişarat Emir Kebir, 1369. google scholar
• Mircaferi, Hüseyin. “Tasavvuf ve Safevîler Döneminde Sûfî Kelimesinin Anlamındaki Aşamalı Değişim”. çev. Sagıp Atlı. Sûfî Araştırmaları 2012, 3/5: 107-114. google scholar
• Mohammednejad, Hamidreza. “Erdebil Tarikatı ve İlhanlılar: Tasavvuf ve Siyaset İlişkisinde Yeni Dönem”. Ankara: TAD, 2015. google scholar
• Musavi Zanjani, İbrahim. Aka’id al-İmamiyya al-İsna Aşariyya, Beyrut: Mu’assasat al-Alami li-l-Matbuat, 1992. google scholar
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1998. google scholar
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Din ve Düşünce”. İstanbul: Osmanlı Medeniyeti Tarihi, 1999. google scholar
• Ocak, Ahmet Yaşar. Türk Sufîliğine Bakışlar, İstanbul: İletişim Yay, 2002. google scholar
• Ösen, Serdar. Osmanlı Devlet ve Toplum Hayatında Mevlevilik (19. yüzyıl). İstanbul: Kitap yayınevi, 2015. google scholar
• Öz, Mustafa. “Meclisî, Muhammed Bâkır”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28: 253-255. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003. google scholar
• Öz, Mustafa. “Mehdî el-Muntazar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28: 376-377. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003. google scholar
• Özsaray, Mustafa. 19. Yüzyıl Arşiv Belgeleri ışığında Osmanlı’da Devlet-Tekke İlişkileri. İstanbul: İz yayınları, 2021. google scholar
• Rebbani, Zehra. Mansab-ı Molla Başı der Asr-e Safevya (zamine-ha, şekl-giri, vazaif). Tahran: Yüksek Lisans Tezi, Daneşgah-e al-Zehra, Daneşkade-ye İlahiyat, 1393. google scholar
• Rumlu, Hasan Beg. Ahsenü’t-tevarih. Tahran: 1357. google scholar
• Rypka, Jan. History of İranian Litareture. Dordrecht: Springer, Softcover reprint of the original, 1968. google scholar
• Safa, Zebihullah. Tarih-i Edebiyat der İran. Cilt 5. Tahran: Firdevsi, 1369. google scholar
• Sümer, Faruk. Safevî Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018. google scholar
• Şirazî, Hace Zeynelabidin. Tekmiletü’l-Ahbar. çev. Ebülfez Rehimli, Bakü: İlim Neşriyatı, 1996. google scholar
• Şirazî, Mâsum Ali Şah. Tarâiku’l-Hakâyık. düz. Muhammed Cafer Mahcûb. Tahran: İntişârât-ı Kitâbhâne-i Senâî, 1339. google scholar
• Şüşterî, Ziyâüddîn. (1365). Mecâlisü’l-Mü’mmm. düz. A. Seyyid Ahmed, (Cilt I-II). Tahran: Kitâbfürûşî-yi İslâmiyye. google scholar
• Şeybânî, Nizamüddin Mocir. Teşkil-i Şahenşah-ı Safeviyye. İhya-yı Vahdet-i Millî. Tahran: İntişarat-ı Danişgahı Tahran, 1346. google scholar
• Tâherî, Ebû’l-Kâsım. Tarihe Siyasi ve Ecetmayi İran. Tahran: inteşarat-ı ilmi ve ferhengi, 1384. google scholar
• Tahram, Ağa Bozorg. Müsnifat-i Şı'ah, İran: Meşhed, 1372. google scholar
• Tosun, Necdet. “Nurbahşiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33: 248-249. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007. google scholar
• Uludağ, Süleyman. “Devran”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9: 248-249. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994. google scholar
• Uzluk, Şahabettin. Mevlânâ’nın Türbesi. Konya: Konya Halkevi, 1946. google scholar
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiyye Teşkilatı. Ankara: TTK Yayınları, 1988. google scholar
• Yazıcıoğlu, Mustafa Sait. Osmanlılar ve Sunni-Hanefi Anlayış. Ankara: Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, 2002. google scholar
• Yıldız, Onur. Safevîler Döneminde İran’da Din-Devlet İlişkilerinin Evrimi. Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, 2023. google scholar
• Yılmaz, Necdet. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf Sufiler, Devlet ve Ulema. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2007. google scholar
• Yüksel, Hasan. “Ayıntab Mevlevihânesi”, Toplumsal Tarih 1/5, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1994. google scholar
• Zerrinkub, Abdülhüseyin. Donbaleye Cûst u Cû der Tasavvuf-i İran. Tahran: İntişarât-ı Emir Kebir, 1357. google scholar