Ankara’nın Gölbaşı İlçesinde Yerşekilleri Üzerindeki Antropojenik Etkiler

Yıl 2024, , 155 - 173, 31.12.2024

Rümeysa Kumral , Öznur Yazıcı

https://doi.org/10.26650/JGEOG2024-1523354

Öz

Sanayileşme sürecinin ardından yeryüzünde giderek artan nüfusun, ekonomik ve sosyal ihtiyaçlarının karşılanması için topografyanın değiştirilmesi, insanı jeomorfolojik evrimi etkileyen bir ajan haline getirmiştir. Bu nedenle bu çalışmada, Ankara’nın Gölbaşı ilçesindeki insan faaliyetlerine bağlı olarak değişen rölyef ve çevresel etkileri ele alınmıştır. Gölbaşı ilçesinde antropojenik değişimleri belirlemek için arazi gözlemleri, uydu görüntüleri, Copernicus Land Monitoring Service ve Esri’nin 10 m çözünürlükteki Land Use Cover verileri kullanılarak tematik haritalar yapılmış ve devamlı yerleşim yerleri, yollar, maden alanları ve sanayi tesisleri tespit edilmiş ve Antropojenik Jeomorfoloji Haritası oluşturulmuştur. Sonrasında; sahada yüzeysel deformasyona uğramış bulunan 699 noktaya katsayı değeri verilerek Kriging Yöntemi ile enterpole edilmiş Rölyef Değişim-Etki Haritası oluşturulmuştur. Rölyef değişim modeli sonuçlarına göre; araştırma alanında antropojenik jeomorfolojinin en yoğun etkili olduğu Mogan Gölü kıyısında nispeten lineer (doğrusal), havzanın diğer kesimlerinde ise kümelenmiş etkilerin varlığı belirlenmiştir. Sonrasında, Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS) ile gelecekte sahadaki antropojenik jeomorfoloji eğilimini tahmin etmek için Etki Dağılış Senaryosu Haritası hazırlanmıştır. İlerleyen dönemlerdeki jeomorfolojik gelişmeleri yönlendirebilecek antropojenik etkilerin durumu, derecesi ve boyutları AHS’ye göre tasarlanan bir senaryo üzerinden yorumlanmış ve bu eğilimin düzlüklere ve havza tabanına doğru olabileceği tahmin edilmiştir. Böylece şehrin gelişimi plânlanırken, yetkili birimlerin ekolojik ve ekonomik sürdürülebilirliği dikkate alabilecekleri düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Antropojenik Jeomorfoloji, Gölbaşı, Ankara, Analitik Hiyerarşi Süreci

Etik Beyan

-

Destekleyen Kurum

-

Teşekkür

-

Anthropogenic Effects on Landforms in Gölbaşı District of Ankara

Öz

After the industrialization process, the changing of topography to meet the economic and social needs of the increasing population on earth has made humans an agent affecting geomorphological evolution. Therefore, this study discusses the changing relief and environmental effects of human activities in Gölbaşı district are discussed. To determine anthropogenic changes in Gölbaşı district of Ankara, thematic maps were prepared using field observations, satellite images, Copernicus Land Monitoring Service, and Esri’s 10 m resolution Land Use Cover data. Continuous settlements, roads, mining areas, and industrial facilities were identified, and an Anthropogenic Geomorphology Map was created. Subsequently, coefficient values were given to 699 points subjected to surface deformation in the field, and an interpolated Relief Change-Impact Map was created using the Kriging Method. According to the relief change model results, the Mogan Lakeshore, where anthropogenic geomorphology is most effective in the research area, has relatively linear effects and clustered effects are present in other parts of the basin. Then, an Impact Distribution Scenario Map was prepared to estimate future anthropogenic geomorphology trends in the field using the analytical hierarchy process (AHP). The status, degree, and dimensions of anthropogenic impacts that may direct geomorphological developments in future periods were interpreted through a scenario designed according to the AHP, and it was estimated that this trend could be toward the plains and the basin floor. Thus, it is thought that authorized units will be able to consider ecological and economic sustainability when planning city development.

Anahtar Kelimeler

Anthropogenic Geomorphology, Gölbaşı, Ankara, Analytical Hierarchy Process

Kaynakça

• Aksoy, H. (2018). Surface water (Chapter 5). (In Water Sources of Turkey, Eds.: N.B. Harmancioğlu & D. Altinbilek, pp. 127-158). Switzerland: Springer. google scholar
• Akyürek, B., Duru, M., Sütçü, Y. F., Papak , İ., Şaroğlu, F., Pehlivan, N., Gönenç, O., Granit, S., Yaşar, T. (1997). 1:100 000 ölçekli açınsama nitelikli Türkiye jeoloji haritaları, No: 55, Ankara-F15 Paftası. Ankara: MTA Jeoloji Etütleri Dairesi. google scholar
• Atapattu, S.S., & Kodituwakku, D.C. (2009). Agriculture in South Asia and its implications on downstream health and sustainability: A review. Agricultural Water Management, 96(3), 361-373. google scholar
• Atıcı, G., Dönmez, M., Çobankaya, M., Sevin, M., Gündoğdu E. A., Esirtgen, E., Şimşek, E. (2014). 1/100.000 ölçekli Türkiye jeoloji haritaları serisi, Ankara J-29 paftası. Ankara: MTA Yayınları. google scholar
• Avcı, M. (1993). Türkiye’nin flora bölgeleri ve Anadolu Diyagonali’ne coğrafi bir yaklaşım. Türk Coğrafya Dergisi, 28, 225-248. google scholar
• Aydın, E. & Kemeç, S. (2023). Antropojenik etkiler ve iklim değişikliği baskısı altında sulak alanlar: Van Kalesi ve çevresi doğal sit alanı örneği. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 28(3), 1139-1154. google scholar
• Aylar, F., Uygun, S., & Zeybek, H.İ. (2024). Antopojenik jeomorfoloji kapsamında topoğrafik değişimin belirlenmesine bir örnek: Pazarsuyu Çayı Havzası (Giresun). Kesit Akademi Dergisi, 10(40), 313-362. google scholar
• Bölük, E., Eskioğlu, O., Çalık, Y., & Yağan, S. (2023). Köppen iklim sınıflandırmasına göre türkiye iklimi. Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, Meteoroloji Genel Müdürlüğü İklim ve Zirai Meteoroloji Dairesi Başkanlığı, İklim ve İklim Değişikliği Şube Müd., İstanbul & Ankara. google scholar
• Brandolini, P., Mandarino, A., Paliaga, G., & Faccini, F. (2021). Anthropogenic landforms in an urbanized alluvial-coastal plain (Rapallo city, Italy). Journal of Maps, 17(4), 86-97. google scholar
• Castaneda, C., Gutierrez, F., Manunta, M., & Galve, J.P. (2009). DInSAR measurements of ground deformation by sinkholes, mining subsidence, and landslides, Ebro River, Spain. Earth Surface Processes and Landforms, 34, 1562-1574. google scholar
• Chirico, P. G., Bergstresser, S. E., DeWitt, J. D., & Alessi, M. A. (2020). Geomorphological mapping and anthropogenic landform change in an urbanizing watershed using structure-from-motion photogrammetry and geospatial modeling techniques. Journal of Maps, 17(4), 241-252. google scholar
• Cook, B.R., Rickards, L.A., & Rutherfurd, I. (2015). Geographies of the Anthropocene. Geographical Research, 53(3), 231-243. Doi: 10.1111/1745-5871.12127. google scholar
• Coşkuner, T. (2004). Tuluntaş Mağarası’nın (Gölbaşı-Ankara) karst jeomorfolojisinin jeolojik yapı açısından incelenmesi (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Hacettepe Ün. Fen Bil. Enst., Ankara. google scholar
• Crutzen, P.J. (2002). Geology of mankind. Nature, 415(6867), 23. Doi: 10.1038/415023a. google scholar
• Csima, P. (2010). Urban development and anthropogenic geomorphology (Eds.: J. Szabo, L. Dâvid & D. Loczy, In Anthropogenic geomorphology-A guide to man made landforms, pp. 179-187). Hungary: Springer. google scholar
• Çiçek, İ. (2004). Ankara’da şehirleşmenin yağış üzerine etkisi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 14(1), 1-17. google scholar
• Dâvid, L., Ilyes, Z., & Baros, Z. (2011). Geological and geomorphological problems caused by transportation and industry. Central European Journal of Geosciences, 3(3), 271-286. google scholar
• De Waele, J., Gutierrez, F., Parise, M., & Plan, L. (2011). Geomorphology and natural hazards in karst areas: A review. Geomorphology, 134, 1-8. google scholar
• Dong, G., Xia, Z., Elston, R., Sun, X., & Chen, F. (2009). Response of geochemical records in lacustrine sediments to climate change and human impact during Middle Holocene in Mengjin, Henan Province, China. Frontiers of Earth Science in China, 3, 279-285. google scholar
• Ellis, E.C. (2017). Physical geography in the Anthropocene. Progress in Physical Geography, 41(5), 525-532. Doi:10.1177/0309133317736424. google scholar
• Erkal, A. (2018). Körfez ilçesinde (Kocaeli) antropojeomorfolojik araştırmalar (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bilecik. google scholar
• Ertek, T.A. (2017). Antropojenik jeomorfoloji: Konusu, kökeni ve amacı. Türk Coğrafya Dergisi, 69, 69-79. google scholar
• Ertek, T.A. (2023). Antroposen, Antroposfer: Antropojenik jeomorfoloji. Ankara: Pegem Yay. google scholar
• Ertek, T.A. (2024). Morphological changes, land use and land cover changes (Chapter 3). (In Geography and the Anthropocene, Eds.: B. Gönençgil & M. Meadows, pp: 47-66). Istanbul: Istanbul University Press. google scholar
• Galloway, D., Jones, D.R., & Ingebritsen, S.E. (1999). Land subsidence in the United States. Virginia: U.S. Geological Survey (USGS) Circular 1182. google scholar
• Garüa-Ruiz, J.M., Begueria, S., Nadal-Romero, E., Gonzâlez-Hidalgo, J.C., Lana-Renault, N., & Sanjuân, Y. (2015). A meta-analysis of soil erosion rates across the world. Geomorphology, 239, 160-173. google scholar
• Goudie, A.S. (2013). Human impact on the natural environment: Past, present, and future. New Jersey: John Wiley & Sons. google scholar
• Goudie, A.S., & Viles, H.A. (2016). Geomorphology in the Anthropocene. UK: Cambridge Univ. Press. google scholar
• Goudie, A. (2023). Landscapes of the Anthropocene with Google Earth. Cham, Switzerland: Springer. google scholar
• Gönençgil, B. (2024). Human-environment-climate interaction in the Eastern Mediterranean as a “hot spot” of the Anthropocene and evaluation from today’s perspective (Chapter 2). (In Geography and the Anthropocene, Eds.: B. Gönençgil & M. Meadows, pp: 27-46). Istanbul: Istanbul Univ. Press. google scholar
• Granados Aguilar, R., Owens, R. & Giardino, J.R. (2020). The expanding role of anthropogeomorphology in critical zone studies in the Anthropocene. Geomorphology, 366, 107165. google scholar
• Güner, Ö. (2019). Atakum’daki (Samsun) antropojeomorfolojik yapılar ve çevresel etkileri. Doğu Coğrafya Dergisi, 24(42), 66-78. google scholar
• Haff, P.K. (2017). Being human in the Anthropocene. The Anthropocene Review, 4(2), 103-109. google scholar
• Haigh, M.J. (1978). Evolution of slopes on artifical landforms-Blaenavon, U.K. London: The University Chicago Department of Geography Research Paper No: 183. google scholar
• Hooke, R. L. (1994). On the efficacy of humans as geomorphic agents. GSA Today, 4(9), 217- 225. google scholar
• Karababa, A.O. (2014). Kapitalizmin neden olduğu doğa yıkımları ve toplum sağlığına etkileri. Türk Tabipleri Birliği Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, 14(53), 32-48. google scholar
• Kerenyi, A., & Szabo, G. (2007). Human impact on topography and landscape pattern in the Upper Tisza region, NE-Hungary. Geografia Fisica e Dinamica Quaternaria, 30, 193-196. google scholar
• Kopar, İ., Çelik, M.A., & Bayram, H. (2018). Kapadokya Volkanik Provensi’ndeki volkan rölyefinin antropojenik degradasyonu üzerine bir analiz. Türk Coğrafya Dergisi, 71, 37-46. google scholar
• Kubalikova, L., Kirchner, K., Kuda, F., & Machar, I. (2019). The role of anthropogenic landforms in sustainable landscape management. Sustainability, 11(4331), 1-16. google scholar
• Kumral, R. (2023). Antropojenik jeomorfoloji ve ortamsal etkileşimi: Ankara Gölbaşı ilçesi örneği (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Karabük Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Karabük. google scholar
• Kurucu Sipahi, S. & Bağcı, H.R. (2024). Antropojenik jeomorfoloji’nin yükselişini niceliklendirme: Bibliometrik bir analiz. Mavi Atlas, 12(1), 232-253. google scholar
• Lahn, E. (1948). Türkiye Gölleri. Ankara: MTA Yayınları. google scholar
• Li, J., Yang, L., Pu, R., & Liu, Y. (2017). A review on anthropogenic geomorphology. Journal of Geographical Sciences, 27(1), 109-128. Doi: 10.1007/s11442-017-1367-7. google scholar
• Linacre, E., & Geerts, B. (2003). Climates and weather explained. London: Routledge. google scholar
• Lorant, D. (2012). Introduction to anthropogenic geomorphology (Chapter 11). (In Studies on environmental and applied geomorphology, Eds.: T. Piacentini & E. Miccadei, pp. 267-280). Rijeka, Croatia: InTech. google scholar
• Ma, L., Wu, J., Abuduwaili, J., & Liu, W. (2016). Geochemical responses to anthropogenic and natural influences in Ebinur Lake sediments of arid Northwest China. PLoS One, 11(5). e0155819. google scholar
• Nir, D. (1983). Man, a geomorphological agent. An introduction to anthropic geomorphology. Dordrecht, Boston, London: Reidel. google scholar
• Ocakoğlu, F., Oybak Dönmez, E., Tunoğlu, C., Akbulut, A., Apaydın, A., Tün, M., Görüm, T., & Tuncer, A. (2018). Mogan ve Eymir göllerinin (Ankara) paleoklimatolojik ve kökensel incelemesi. TÜBİTAK Proje No: 114Y557, Eskişehir. google scholar
• Özşahin, E. (2013). Asi Nehri Deltasının (Hatay) antropojenik jeomorfolojisi. (Ed.: E. Öner) Profesör Doktor İlhan Kayan’a Armağan, Ege Üniversitesi Yayınları, Edebiyat Fakültesi Yayın No: 181, İzmir, s. 925-934. google scholar
• Remondo, J., Forte, L.M., Cendrero, A., Cienciala, P., & Beylich, A.A. (2024). Human-driven global geomorphic change. Geomorphology, 457, 109233. google scholar
• Ruddiman, W.F., Ellis, E.C., Kaplan, J.O., Fuller, D.Q. (2015). Defining the epoch we live in: Is a formally designated “Anthropocene” a good idea? Science, 348(6230), 38-39. google scholar
• Saaty, R.W. (1987). The analytic hierarchy process - What it is and how it is used. Mathematical Modelling, 9(3-5), 161-176. google scholar
• Saaty, T.L. (1980). The analytic hierarchy process: Planning, priority setting, resource allocation. New York: McGraw-Hill International Book Company. google scholar
• Stefanidis, S., & Stathis, D. (2013). Assessment of flood hazard based on natural and anthropogenic factors using Analytic Hierarchy Process (AHP). Natural Hazards, 68, 569-585. google scholar
• Steffen, W., Crutzen, P.J., & McNeill, J. (2007). The Anthropocene: Are humans now overwhelming the great forces of nature? Ambio-Journal of Human Environment Research and Management, 36(8), 614-621. google scholar
• Strudley, M.W., Green, T.R., Ascough, J.C., (2008). Tillage effects on soil hydraulic properties in space and time: State of the science. Soil & Tillage Research, 99(1), 4-48. google scholar
• Su, S.-J. (2016). The political ecology of land subsidence: A case study of the solar energy-farming scheme, Pingtung County, Taiwan (Ed.: J.-C. Lin, Geomorphology and Society, p. 103-124). Japan: Springer. google scholar
• Sümer, Ö., Alak, A., & Tekin, A. (2020). Antropojen ve Antroposen kavramlarının tarihsel gelişimine yerbilimsel bir bakış. Türkiye Jeoloji Bülteni, 63(1), 1-20. google scholar
• Szabo, J. (2010). Anthropogenic geomorphology: Subject and system (Part 1). (In Anthropogenic geomorphology: A guide to man-made landforms, Eds.: J. Szabo, L. David & D. Loczy, pp. 3-12). Dordrecht-Heidelberg-London-New York: Springer Science & Business Media. google scholar
• Szabo, J., David, L., & Loczy, D. (Eds.) (2010). Anthropogenic geomorphology: A guide to man-made landforms. Dordrecht-Heidelberg-London-New York: Springer Science & Business Media. google scholar
• Şaman, B. (2022). Elazığ Merkez ilçesinde antropojenik jeomorfolojik değişimler, boyutları ve etkileri (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ. google scholar
• Tarolli, P., Cao, W., Sofia, G., Evans, D., & Ellis, E.C. (2019). From features to fingerprints: A general diagnostic framework for anthropogenic geomorphology. Progress in Physical Geography: Earth and Environment, 43(1), 95-128. google scholar
• Taşoğlu, E., Öztürk, M.Z., & Yazıcı, Ö. (2024). High resolution Köppen-Geiger climate zones of Türkiye. International Journal of Climatology, 44, 5248-5265. Doi: 10.1002/joc.8635. google scholar
• Uncu, L., & Karakoca, E. (2021). Antropo-jeomorfolojik bir yaklaşımla Bilecik (Merkez ilçe) taş ocaklarının mekânsal ve zamansal değişimi. Türk Coğrafya Dergisi, 77, 119-130. google scholar
• Ursu, A., Chelaru, D.-A., Mihai, F.-C., & Iodache, I. (2011). Anthropogenic landform modeling using GIS techniques case study: Vrancea region. Geographia Technica, 13(1), 91-100. google scholar
• Uzun, M. (2020a). Anthropogenic geomorphology in the Dilderesi Basin (Gebze-Dilovası): Changes, dimensions and effects. IGGE, 41, 319-345. google scholar
• Uzun, M. (2020b). Antropojenik jeomorfoloji kapsamında rölyefin değişim analizi: Ataşehir (İstanbul) örneği. Coğrafi Bilimler Dergisi, 18(1), 57-84. google scholar
• Uzun, M. (2021). Antropojenik kaynaklı jeomorfolojik değişimlerin oluşmasındaki faktörlerin coğrafi analizi: Maltepe ilçesi (İstanbul) örneği. Marmara Üniversitesi Öneri Dergisi, 16(56), 389-418. google scholar
• Uzun, S.M. (2023a). Antropojenik jeomorfoloji yaklaşımı ile Marmara Adası’nda mermer ocaklarından kaynaklı değişimlerin analizi. Doğu Coğrafya Dergisi, 28(50), 75-87. google scholar
• Uzun, S.M. (2023b). Gölcük (Kocaeli) şehrinin kuruluşu ve gelişimi ile antropojenik kökenli topoğrafik değişimlerin modellenmesi (Bölüm 9). (İçinde Coğrafyada Güncel Araştırmalar I, Ed.: A.E. Siyavus, s. 169-188). Ankara: Akademisyen Kitabevi. google scholar
• Uzun, S.M. (2023c). Riva (İstanbul) kıyılarında doğal ve antropojenik etkenlerle değişen kıyı çizgisinin DSAS aracı ile analizi. Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, 11, 95-113. google scholar
• Uzun, M. (2024). İzmit Körfezi doğu kıyısındaki doğal ve antropojenik kökenli değişimlerin DSAS aracı ile analizi. Türk Uzaktan Algılama ve CBS Dergisi, 5(1), 83-101. google scholar
• Whitehead, M. (2014). Environmental transformations: A geography of the Anthropocene. London and New York: Routledge. google scholar
• Williams, R., Nelson, S., Rushforth, S., Rey, K., Carling, G., Bickmore, B., Heathcote, A., Miller, T., & Meyers, L. (2023). Human-driven trophic changes in a large, shallow urban lake: Changes in Utah Lake, Utah from Pre-European settlement to the present. Water, Air, and Soil Pollution, 234, 218(1-19). google scholar
• Zalasiewicz, J., Head, M., Waters, C.N., Turner, S.D., Haff, P.K., Summerhayes, C., Williams, google scholar
• M., Cearreta A., Wagreich, M., Fairchild, I., Rose N.L., Saito, Y., Leinfelde, R., FiaJkiewicz-Koziel, B., An, Z., Syvitski, J., Galuszka, A., McCarthy, F.M.G., Sul, J.I., Barnosky, A., Cundy, A.B., McNeill, J.R. and Zinke1 J. (2024). The Anthropocene within the Geological Time Scale: a response to fundamental questions. Episodes. Vol:47, No:1, pp. 65-83. google scholar
• Elektronik Kaynaklar google scholar
• URL1: https://tvk.csb.gov.tr google scholar
• URL2:https://ockb.csb.gov.tr/golbasi-ozel-cevre-koruma-bolgesi-i-2750 google scholar
• URL3: https://www.jmo.org.tr google scholar
• URL4: https://corinecbs.tarimorman.gov.tr/corine google scholar