The Concept of Khawatir in Discipline of Kalâm

Yıl 2022, Cilt: 12 Sayı: 1, 187 - 216, 30.03.2022

Büşra Nur Hatipoğlu Yakut

https://doi.org/10.26650/iuitd.2022.1023433

Öz

Theologians have attempted to understand varied subjective phenomena to obtain objective information. Khawatir represents one such individual experience. Khawatir is intermingled with the following terms related to inward stimulants: hadîs al-nafs (inner dialogue), kalâm al-khafîy (hidden speech), fikr (opining/thinking), teemmül (deliberation), tadabbur (contemplation), ilham (inspiration), and waswasa (insinuating thoughts/ whispers from the devil). Khawatir is described as the quick and secret crossing through or occurrence of previously nonexistent ideas within the heart or mind. According to theologians, khawatir cannot be considered a source of information; however, it represents the initial step for knowledge formulation. Khawatir can emanate from the divine or the satanic. The former source inspires an individual to come closer to Allah; the latter inculcates the desire for deeds that lead to punishment in the hereafter. People can only distinguish between the two through reason. As a crucial topic of the discourse on human responsibility and sources of knowledge, deliberations of khawatir also encompass its psychological impact on human behaviors. It is also vital to explore and present the similarities and differences in multiple interpretations of the term.

Anahtar Kelimeler

khawatir, khatir, khatirani, inspiration, whispers, motives, dâî (devâî)

Kelâm İlminde Havâtır Kavramının Yeri

Öz

Kelâmcılar, çok çeşitli öznel olaylarla ilgilenmiş ve bunlardan nesnel sonuçlara ulaşmayı hedeflemişlerdir. Havâtır kavramı da kelâmcıların ele aldıkları tikel/öznel durumları ifade eden kavramlardan biridir. Bu kavram, kelâmcılar tarafından ilhâm, vesvese, fikir, tedebbür, kelâm-ı hafî, teemmül ve hadîsu’n-nefs gibi öznel kavramlarla da ifade edilmiştir. Havâtır, bir insanın içinde gerçekte bulunmayan bir şeyin hızlıca var olması ve hemen ardından yok olması olarak tarif edilmiştir. Kelâmcılar havâtır kavramını bilginin kaynağı olarak görmemekte ancak bilginin oluşmasındaki ilk aşama olarak ele almaktadırlar. Havâtırın rahmani ve şeytani olmak üzere iki boyutu vardır. Bunlardan biri insanı Allah’a yaklaştıracak şeyleri, diğeri ise ileride cezayı hak etmeye sebep olacak işleri telkin etmektedir. Kişi, bu iki hâtırın söylemlerini ancak akıl vasıtasıyla ayırt edebilir. Havâtır konusu kelâm ilminde gerek sorumluluk gerek bilgi konusu bağlamında, insanın psikolojik yapısı açısından ele alınmakta ve davranışlara etkisi bakımından incelenmektedir. Ayrıca farklı disiplinlerin ortaya koyduğu havâtır yorumları da kavramın incelenmesinin ve kavrama ilişkin disiplinler arası farklılıkların ve benzerliklerin ortaya konulmasının başlıca sebepleri arasında yer almaktadır. 

Anahtar Kelimeler

havâtır, hâtır, ilham, vesvese, dâî (devâî)

Kaynakça

• Abdülcebbâr, Kâdî. el-Mecmû’fi’l-Muhît bi’t-teklîf, ed. J. J. Houben. 3 Cilt. Beyrut: Daru’l-Meşrik, 1986. google scholar
• Abdülcebbâr, Kâdî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. 14 Cilt. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye, 1963. google scholar
• Abdülcebbâr, Kâdî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. Hadr Muhammed Nebha. 14 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2012. google scholar
• Abdülcebbâr, Kâdî. Muhît bi’t-Teklîf. thk. Ömer es-Seyyid Azmi. 3 Cilt. Kahire: eş-Şerîketü’l-Mısriyye, (ty). google scholar
• Abdülcebbâr, Kâdî. Şerhü’l-Usûli’l-hamse”Mu‘tezile’nin Beş İlkesi, çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013. google scholar
• Ak, Ahmet. “Mâtürîdî Âlimlere Göre İlhamın Bilgi Kaynağı Olması Sorunu”. İ.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi (2014/5), 129-146. google scholar
• Angın, Yasemin-Kızılgeçit, Muhammed. “Obsesif Kompulsif Bozukluğun Dinî Kavramlarla İlişkisi ve Manevî/ Dinî Temelli Tedavi Yaklaşımları: Teorik Bir Bakış”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlahiyat Tetkikleri Dergisi (2020/1), 331-351. google scholar
• Aristoteles, Ruh Üzerine, çev. Zeki Özcan, İstanbul: Alfa Yayınları, 2001. google scholar
• Aslan, Abdülğaffar. “Kelâmcıların Dilinde Havâtır Kavramının Kullanımı ve Bilgi Değeri”. SDÜ İlâhiyat Fakültesi Dergisi 16 (2006), 29-56. google scholar
• Aytepe, Mahsum. İlâhî Yardım ve Özgürlük Diyalektiği (Mu‘tezile’de Lütuf Teorisi), İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018. google scholar
• Aytepe, Mahsum. Kâdî Abdülcebbâr’da Lütuf Teorisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014. google scholar
• Bağdâdî, Abdülkâhir. el-Fark beyne’l-Fırak. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: TDV Yayınları, 2011. google scholar
• Bağdâdî, Abdülkâhir. Usûlü’d-dîn, Beyrut: Dârül-Afâki Cedîde, 1981. google scholar
• Câhız, Ebû Osman el-Leysî. Kitâbu’l-Hayevân. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. 7 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1947. google scholar
• Câhız, Ebû Osman el-Leysî. Kitâbu’l-Hayevân, thk. Abdüsselâm Hârun. 2 Cilt. Kahire: Cem‘iyyetü’r-ri‘âyeti’l-mütekâmile, 2004. google scholar
• Câhız, Ebû Osman el-Leysî. “Hücecü’n-nübüvve”, Resâ’ilü’l-Câhız içinde, thk. Abdüsselâm Muhammed Hârun. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1991, III/221-228. google scholar
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, İstanbul: Anka Yayınları, 2005. google scholar
• Cengiz, Yunus. Doğa ve Öznellik: Câhız’ın Ahlak Düşüncesi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015. google scholar
• Cengiz, Yunus. “Câhız’ın Düşüncesinde Vicdanın Gerçekleşim Seyri ve Denetlenmesi”, İslam Düşüncesinde Vicdan Kavramı, Ankara: İlem Kitaplığı, 2018, 107-138. google scholar
• Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn. el-İrşâd ilâ Kavâti’l-edille fî Usûli’l-İtikâd. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1950. google scholar
• Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn. eş-Şâmil fî Usûli’d-Dîn. thk. Helmut Klopfer. Kahire: Dârü’l-Arab, 1989. google scholar
• Cüveyni, İmâmu’l-Harameyn. Lüma el-Edille fî kavâ‘idi akâidi Ehl-i Sünne ve’l-cemaâ. thk. Fevkiyye Hüseyin Mahmut. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1987. google scholar
• Çağrıcı, Mustafa. “Vesvese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/70-73, İstanbul: TDV Yayınları, 2013. google scholar
• Çelebi, İlyas. “Nazzâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/466-469, İstanbul: TDV Yayınları, 2006. google scholar
• Çelik, İsa. “Tasavvufî Düşüncede Havâtır”. Din Bilimleri: Akademik Araştırma Dergisi 2/ 1, 2002. google scholar
• Demir, Osman. “Vicdan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/100-12, İstanbul: TDV Yayınları, 2013. google scholar
• Demir, Osman. Kâdî Abdülcebbâr’da İnsan Psikolojisi “Güdüler (devâî) ve İnsan Davranışı Üzerine Etkisi”. Bursa: Emin Yayınları, 2013. google scholar
• Durusoy, Ali. İbn Sînâ Felsefesinde İnsan ve Âlemdeki Yeri. İstanbul: MÜİFAV Yayınları, 1993. google scholar
• Ebû Rîde, Muhammed Abdulhâdî. Min Şuyûhi’l-Mu‘tezile İbrahîm b. Seyyâr en-Nazzâm ve Ârâuhu’l-Kelâmiyyeti’l-Felsefiyye, Kahire: Dâru’n-Nedîm, 1989. google scholar
• Ebu’l-Fazl İbn Manzur. “v-s-s”. Lisânü’l-‘Arab. Beyrut: Dâru-İhyâi’t-Türâs,’l-Arabî, 1997. google scholar
• Eraslan, Yunus. “İlham Bağlamında Eş‘arî Kelâm Okulunun Tasavvufla İlişkisi”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/11 (2019/2), 671-709. google scholar
• Eraslan, Yunus. “Vahiy ve ilhâm Bağlamında Erken Dönem Hanefî-Matürîdî Kelâm Sisteminin Tasavvufla İlişkisi”. Kelâm Araştırmaları Dergisi 17/2 (2019), 348-379. google scholar
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasan. Kitâbu’l-Lum‘a fî reddi alâ Ehli’z-zeyg ve’l-bida’, Kahire: el-Hey’etü’l-Amme li-Şuuni’l-Metabii el-Emiriyye, 1975. google scholar
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfü’l-Musallîn, çev. Ömer Aydın-Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019. google scholar
• Fârâbî. Fârâbî’nin İki Eseri: Fusûlü’l-Medenî-Tenbîhalâ Sebîli’s-Sa’âde. çev. Hanifi Özcan. İstanbul: MÜİFAV Yayınları, 2005. google scholar
• Gazzâlî, Ebû Hamîd. el-Mûnkız mine’d-dalâl. çev. Hilmi Güngör. İstanbul: MEB Yayınları, 1990. google scholar
• Gazzâlî, Ebû Hamîd. İhyâu Ulûmi’d-dîn. çev. Ahmet Serdaroğlu. 4 Cilt. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1975. google scholar
• Hâris el-Muhâsibî. er-Ri’âye li-hukûkillah ve’l-kıyâm bihâ. thk. Abdülkâdir Ahmed Ata. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1970. google scholar
• Hayyât, Ebu’l-Hüseyin. Kitâbu’l-İntisâr. thk. Albert Nasri Nader. Beyrut: Matbaatu’l Katolokiyye, 1957. google scholar
• Hökelekli, Hayati. Din Psikolojisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993. google scholar
• İbn Fûrek. Mücerred Makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. thk. Daniel Gımaret. Beyrut: Dâru’l-Maşrik, 1987. google scholar
• İbn Haldun. Şifâu’s-Sâil (Tasavvufun Mahiyeti). çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1977. google scholar
• İbn Metteveyh. el-Mecmû’ fi’l-Muhît-bi’t-Teklîf. thk. Jan Peters. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1986. google scholar
• İbn Rüşd. Felsefe ve Din İlişkileri (Faslu’l-Makal; el-Keşf an Minhâci’l-edille). çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1985. google scholar
• İbnü’l-Esîr. “Htr”. en-Nihâye fî garîbi’l-hadis ve’l-eser, thk. Mahmûd Muhammed Tanahi. 5 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1963. google scholar
• Kâşânî, Abdürrezzak. Tasavvuf Sözlüğü Letâifu’l-a’lâm fî işarâtı ehli’l-ilhâm. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004. google scholar
• Fethi Kerim Kazanç, “Klasik Kelâmî Tartışmaların Doğuşu ve Gelişimine Etki Eden Faktörler”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Cilt: 24, Sayı: 24-25 (2007), 179- 227. google scholar
• Kindî, Yakub b.İshak. Felsefî Risâleler. çev. Mahmut Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 1994. google scholar
• Koloğlu, Orhan Ş. Cübbâiler’in Kelâm Sistemi, İstanbul: İSAM Yayınları, 2011. google scholar
• Kuşeyrî, Ebu’l-Kâsım Abdülkerim. er-Risâletü’l-kuşeyriyye, Beyrut: Dâru’l-Hayr, 1993. google scholar
• Maturîdî, Ebû Mansur. Kitâbü’t-Tevhîd. çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013. google scholar
• Mâturîdî, Ebû Mansur. Tevîlâtü’l-Kur’ân Tercümesi, çev. Bekir Topaloğlu. 18 Cilt. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2015. google scholar
• Memiş, Murat. Mu‘tezilî Bir Bakışla Bilgi Problemi. Ankara: Sarkaç Yayınları, 2011. google scholar
• Murtazâ, Şerîf. Zahîre fî İlmi’l-Kelâm, Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1990. google scholar
• Nesefî, Ebû Muîn. Tabsiratu’l-edille. thk. Hüseyin Atay. 2 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 2003. google scholar
• Öz, Mustafa. “Deysâniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/270-272. İstanbul: TDV Yayınları, 1994. google scholar
• Platon. Devlet. çev. Selahattin Eyüboğlu-M. Ali Cimcoz. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1958. google scholar
• İsfehânî, Râgıb. “Vesvese”. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. 2 Cilt. b.y.: Mektebetü Nizari Mustafa el-Bazi, t.y. Râzî, Fahreddîn. el-Metâlibü’l-âliye. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1987. Seccâdî, Seyyid Cafer. Tasavvuf ve İrfan Terimleri Sözlüğü. çev. Hakkı Uygur. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007. Sunar, Cavit. Tasavvuf Felsefesi. Ankara: AÜİF Yayınları, 1974. google scholar
• Sülemî, Ebî Abdurrahman. Tabakâtu’s-Sûfiyye. thk. Nureddin Şeribe. Beyrut: Mektebetü’l-Hancî, 1969. google scholar
• Şehristânî, Abdülkerîm. Nihayetü’l-İkdâm fî İlmi’l-Kelâm. thk. Alfred Guillaume. London: Oxford University Press, 1934. google scholar
• Şehristânî. el-Milel ve’n-Nihal. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015. google scholar
• Tirmizî, Ebû İsâ es- Sülemî. Süneni’t-tirmizî: Câmiu’s-sahîh. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1994. google scholar
• Topaloğlu, Bekir-Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü, İstanbul: İSAM Yayınları, 2010. google scholar
• Tûsî, Ebû Nasr Serrâc. el-Lüma ”İslâm Tasavvufu”. çev. H. Kâmil Yılmaz. İstanbul: Altınoluk Yayınları, 1996. Tümer, Günay. “Brahmanizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/329-333, İstanbul: TDV Yayınları, 1992. google scholar
• Türker, Ömer. İbni Sinâ’da Metafizik Bilginin İmkânı Sorunu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010. google scholar
• Uludağ, Süleyman. “Havâtır”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/526. İstanbul: TDV Yayınları, 1997. Wensinck, Arent Jean el. Mu’cemu’l-Mufehres li-elfâzi’l-hadîsi’n- Nebevî. 7 Cilt. Leiden: E.J. Brill, 1936-1969. Wolfson, H. Austryn. Kelâm Felsefeleri. çev. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2001. google scholar
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Havâtır”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/523-526. İstanbul: TDV Yayınları, 1997. google scholar
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İlham”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/98-100. İstanbul: TDV Yayınları, 2000. google scholar
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ruh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/187-192. İstanbul: TDV Yayınları, 2008. google scholar