The 18th-Century Ottoman Scholar Hafîd al-Nitharî’s Treatise on the Createdness of al-Māhiyāt: An Examination and Critical Edition

Yıl 2022, Cilt: 12 Sayı: 2, 645 - 668, 30.09.2022

Murat Kaş

https://doi.org/10.26650/iuitd.2022.1068349

Öz

Avicenna’s metaphysical comprehension of the distinction between essence and existence is not just a step towards grounding the necessary existent (i.e., God), but also has the intention of providing an explanation of the relation between the necessary and contingent existents and the createdness of the latter. Fakhr al-Dīn alRāzī’s (d. 606/1210) critical reading of Avicenna (d. 428/1037) through the status of quiddity in itself, the causes of existence and essence, existentialism of things, and how related matters make the createdness of quiddity/essence is a problematic case in philosophical theology. If the createdness of contingent things is a non-controversial issue among all the schools of Islamic philosophy, kalam, and theosophy, the question of what makes this topic debatable becomes a starting point for analyzing the positions and arguments related to this discussion. Some scholars who’ve tackled the problem with regard to the meaning of create (ca´l) and quiddity (māhiya) contend that opposing views had arisen from the different meanings assigned to these terms. According to the viewpoints of these scholars, the debate is not philosophical in itself, but rather philological. According to some scholars, however, the problem should not be reduced to philological analyses as it has significant implications and is connected to important philosophical issues. If it wasn’t, the assertion that it has only a philological nature would imply that the participants in the discussion had no idea what they were talking about and would mean that they maintained a sterile discussion. This article contains an evaluation of the Ottoman Hanafite-Māturidite scholar Hafīd al-Nithārī’s (d. 1188/1774) treatise and critical edition on the createdness of quiddity in the previously mentioned context.

Anahtar Kelimeler

Theology, createdness, contingent, essence/quiddity, Hafīd al-Nithārī

18. Yüzyıl Osmanlı Düşünürü Hafîdü’n-Nisârî’nin Risâle fi mec´ûliyyeti’l-mâhiyyât Başlıklı Risalesi: İnceleme ve Tahkik

Öz

Varlık-mahiyet ayırımının İbn Sina (ö. 428/1037) tarafından metafiziksel düzlemde ele alınışı, sadece zorunlu varlığı temellendirmeye yönelik bir adım oluşturmadı, nedensellik ekseninde mümkün varlığın zorunlu varlıkla ilişkisine ve mümkünün yaratılışına dair bir açıklama getirme amacını da taşıdı. Varlığın ve mahiyetin illetleri, kendinde mahiyetin statüsü, mahiyetin varlık kazanması hususlarıyla ilgili İbn Sînâcı yaklaşımın Fahreddîn er-Râzî (ö. 606/1210) tarafından eleştirel okumaya tabi tutulması, mahiyetlerin yaratılması (mec´ûliyet) konusunun bir sorunsala dönüşmesine yol açtı. Mümkün varlıkların yaratılmış olduklarına dair yargının İslam düşünce geleneklerinin ve ekollerinin tamamı tarafından benimsendiği dikkate alındığında, mahiyetlerin mec´ûl olup olmadığına ilişkin bir tartışmanın niçin yapıldığı sorusu, probleme dair yapılacak bir analizin başlangıç noktasını teşkil edebilir. Ca´l ve mahiyet kavramlarının farklı anlamları açısından meseleyi ele alıp argümanları değerlendiren düşünürlerden bazıları, birbirine zıt görüşlerin öne sürüldüğü tartışmanın taraflarının aynı kavramlar ile farklı şeyleri kastettikleri, dolayısıyla bunun felsefî değeri olmayan lafzî bir tartışma olduğu sonucunu doğrudan ya da dolaylı olarak ifade eden yargılarda bulundular. Bazı düşünürler ise sorunun hem bazı felsefî tartışmalarla yakından ilgili olduğu hem de sözü edilen kavramların farklı kullanımlarına indirgenemeyecek bir mahiyet arz ettiğini düşündüler. Zira onlara göre aksi bir iddia, probleme eğilen düşünürlerin ne hakkında konuştuklarına dair hiçbir fikirleri olmadığını, felsefî açıdan hiçbir değeri ve sonucu olmayan bir tartışma yürüttüklerini ileri sürmek anlamına gelmektedir. Elinizdeki çalışma on sekizinci yüzyılda yaşamış Hanefî-Maturîdî âlim Hafîdü’n-Nisârî’nin (ö. 1188/1774) mahiyetlerin mec´ûliyetine dair risalesinin bu bağlamda yapılan bir analizini ve tenkitli neşrini içermektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, yaratılmışlık, mümkün, mahiyet, Hafîdü’n-Nisârî

Kaynakça

• Alper, Ömer Mahir. “Akledileni Akletmek: İslam Mantık Geleneğinde İkincil Akledilirlerin Yorumu ve Osmanlı’da Alımlanması”. Nazariyat İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 1/2 (Nisan 2015), 35-68. dx.doi.org/10.15808/Nazariyat.1.2.M0008. google scholar
• Alper, Ömer Mahir. “Mahiyetin Mec'ûliyeti Bağlamında Kemalpaşazâde’nin Cürcânî Eleştirisi”. İslam Düşüncesinde süreklilik ve Değişim: Seyyid Şerîf Cürcânî Örneği. ed. M: Cüneyt Kaya. 197-226. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015. google scholar
• Amin, Wahid M. “Kutbüddîn er-Râzî ve Tümeller Sorunu: İbn Sînâ’nın Doğal Tümeller Teorisi Üzerine Bir On Dördüncü Yüzyıl Eleştirisi”. Nazariyat İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 5/2 (Ekim 2019), 21-54. dx.doi.org/10.12658/Nazariyat.5.2.M0078. google scholar
• Aydın, Mehmet. “Nasreddîn Tûsî’nin Mahiyetlerin Yaratılmış Olup Olmadığı Meselesine Bakışı”, Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu Bildiriler Kitabı, ed. M. Demirkol-M. Enes Kala. 236-242. Ankara: YBÜ Yayınları, 2014. google scholar
• Apaydın, Yasin. “Çerkeşşeyhîzâde Mehmed Tevfîk Efendi’nin Mahiyetin Mec'ûliyetine Dair Risalesi: İnceleme ve Tahkik”. Tahkik İslamî İlimler Neşir ve Araştırma Dergisi, 2/1 (Haziran 2019), 1-30. https://doi. org/10.5281/zenodo.3475090. google scholar
• Arpaguş, Hatice. “Sofyalı Bâli Efendi’nin Kazâ ve Kader Risâlesi ve A'yân-ı Sâbite Açısından İnsan Sorumluluğu”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 30/1 (2006), 51-88. google scholar
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn. Beyrut: Dâru İhyâü’t-Türâsi’l-Arabî, 1951. google scholar
• Bilal İbrahim. “Causing an Essence: The Concept of Ja'l al-Mâhiyya form Fakhr al-Dm al-Râzî to Mullâ Sadra”. Philosophical Theology in İslam Llater Asharism East and West. ed. Ayman Shihadeh -Jan Thiele. 156-194. Boston: Brill, 2020. google scholar
• Bursalı Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1333. google scholar
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf. İstanbul: Dâru’t-Tıbâati’l-Âmire, 1266. google scholar
• Demirkol, Murat. “Kemalpaşazâde’ye Göre Mahiyetin Mec'ûliyeti”. Eskiyeni, 43 (Mart 2021), 183-211. doi. org/10.37697/eskiyeni.857770. google scholar
• Dişkaya, Abuzer. “İkincil Makuller Teorisi”. Metafizik: Varlık Düşüncesi ve Sıfatlar. ed. Ömer Türker. 736756. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021. google scholar
• Furat, Ahmet Hamdi. “17. Asır Osmanlı Taşrasında Bir Fakih Portresi: Ali en-Nisârî”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (2019), 13-33. https://doi.org/10.32950/rteuifd.492435. google scholar
• Çerkeşşeyhîzâde Mehmed Tevfîk Efendi. Risâle fî mec'ûliyyeti’l-mahiye. “Çerkeşşeyhîzâde Mehmed Tevfîk Efendi’nin Mahiyetin Mec'ûliyetine Dair Risalesi: İnceleme ve Tahkik” nşr. Yasin Apaydın. Tahkik İslamî İlimler Neşir ve Araştırma Dergisi, 2/1 (Haziran 2019), 16-25. https://doi.org/10.5281/zenodo.3475090. google scholar
• Hafîdü’n-Nisârî. Haşiye alâ Hâşiyeti’l-Hayâlî ala Şerhi’l-Akâidi’n-Nesefiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 2187, 1b-254b. google scholar
• Hafîdü’n-Nisârî. Risâlefîmec'ûliyyeti’l-mâhiyyât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 2683, 113b-118b. google scholar
• Hasan b. Muhammed el-Attâr. Risâle fî mec'ûliyyeti’l-mahiyât. thk. Muhammed Abdülkâdir Nassâr & Mahmud Abdüssâdık el-Hassânî. Kâhire: Dâru’l-İhsân, 2020. google scholar
• Haydar Âmulî. Risâle fî beyâni’l-ca’l ve’l-mec'ûl. İran: Kütüphane-i Meclis-i Şûrâ-yı Millî, 10695, 82b-88b. google scholar
• İbn Sînâ. eş-Şifâ: el-İlâhiyyât. nşr. el-Eb Kanavâtî vd. Tahran, 1943. google scholar
• Îcî, Adudüddîn. el-Mevâkıf. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, ts. google scholar
• Kaş, Murat. “Zihnî Varlık Tartışmalarının Klasik Sonrası Dönemde Alımlanışı: Bilginin Mahiyeti ve Kategorisi Bağlamında Bir İnceleme”. Nazariyat İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4/3 (Ekim 2018), 49-81. dx.doi.org/10.12658/Nazariyat.4.3.M0061. google scholar
• Kemalpaşazâde. Risâle fi beyâni ma’na’l-ca’l. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fazıl Ahmed Paşa, 1580, 108b-117a. google scholar
• Molla Sadra. “Asâletü ca’li’l-vücûd”. Mecmûatü’r-resâili’l-felsefiyye. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2001. google scholar
• Musakhanov, Orhan. “Sofyalı Bâlî Efendi’nin Kazâ ve Kaderin Sırrıyla İlgili İsmi Meçhul Risâlesi: Yemenli Bir Yahudinin Kader Sorusuna Vahdet-i Vücud Bakış Açısından Cevap”. Beytülhikme, 10/1 (2020), 245270. https://doi.org/10.18491/beytulhikme.1556. google scholar
• Ömer Rıza Kehhâle. Mu’cemü’l-müellifîn. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, 1957. google scholar
• Özcan, Abdülkadir, “Hafîd Efendi”, DİA, 15/111-112. İstanbul: TDV Yayınları, 1997. google scholar
• Sağlam, Nevzat. “Çankırı’nın İki Mümtaz Âlimi: Sûfî-zâde İsmail Bin Mustafa Hâzım Efendi ve Zeybek-zâde Hâfız Mehmed Fahreddin Efendi”, Çankırı’nın Manevî Mimarları Sempozyum Bildirileri, haz. İbrahim Akyol vd. 395-407. Çankırı: Çankırı Karatekin Üniversitesi Yayınları, 2017. google scholar
• Tehânevî. Keşşâfu ıstılâhâti’l-funûn ve’l-ulûm. ed. Refik el-Acem. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996 google scholar
• Türker, Ömer. “Mahiyet Teorisi”. Metafizik: Varlık Düşüncesi ve Sıfatlar. ed. Ömer Türker. 672-694. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021. google scholar
• Üçer, İbrahim Halil. “Gerçekçiliğin Dönüşümü: İbn Sînâcı Felsefede Tümellerin Ontolojisi ve Kutbüddîn er-Râzî’nin Zihnî Misaller Teorisi Üzerine”. Nazariyat İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 6/2 (Ekim 2020), 23-66. dx.doi.org/10.12658/Nazariyat.6.2.M0116. google scholar