İslam Felsefesi Çalışmalarında Yöntem ve Düşünce Tarihi Yazımı: Tashihçi Gazzâlî Araştırmalarından Hareketle Bir Değerlendirme

Yıl 2022, Cilt: 12 Sayı: 2, 779 - 803, 30.09.2022

Burak Veysel Erman

https://doi.org/10.26650/iuitd.2022.1117151

Öz

İslam felsefesi çalışmalarında yöntem sorunu söz konusu olduğunda, çoğu zaman İslam felsefesinin kapsamı ve mahiyeti tartışılmaktadır. Bununla birlikte bu sorunun genel düşünce tarihi yazımı tartışmaları bağlamında ele alınması gerektiği şeklinde öneriler dile getirilmiştir. Bu makalede söz konusu öneriler dikkate alınarak, düşünce tarihi yazımının gelişim sürecinde ortaya çıkan farklı yaklaşımlardan hareketle, Türkiye’de süregiden İslam felsefesi çalışmalarına dair bir teorik zemin sunulmaktadır. Makalede ele alınan üç düşünce tarihi yazımı yaklaşımı, Jacob Brucker tarafından öne sürülen felsefe tarihi yaklaşımı, Arthur Lovejoy’un fikirler tarihi yaklaşımı ve Quentin Skinner’ın entelektüel tarih yaklaşımıdır. Bir düşünüre ait fikirlerle alakalı olarak felsefe tarihi yaklaşımı, düşünürün tüm düşüncelerinin oluşturduğu bütün üzerinden; fikirler tarihi yaklaşımı, düşüncenin kendini gösterdiği farklı bağlamlar üzerinden; entelektüel tarih yaklaşımı ise düşünürün içinde var olduğu dil ve toplum bağlamı üzerinden açıklamalar elde etmeyi önerir. Buna ilaveten, söz konusu teorik zemin tashihçi Gazzâlî imajını temsil eden Richard Frank, Frank Griffel, Alexander Treiger and Kenneth Garden’a ait bazı çalışmalara dair değerlendirmelerle somutlaştırılmaktadır. Ayrıca sonuç kısmında, makalede ele alınan yaklaşımlar üzerinden Türkiye’deki İslâm felsefesi çalışmalarıyla alakalı bazı kanaatlere yer verilmektedir. Bununla birlikte bu makale bir yaklaşım önerisinden ziyade, düşünce tarihi yazımındaki üç farklı yaklaşımın yansımalarını incelemekte ve söz konusu yaklaşımlar benimsenirken gereken farkındalığın oluşmasını arzu etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Düşünce tarihi yazımı, İslam felsefesi, yöntem, Gazzâlî, felsefe tarihi

Methods in Islamic Philosophy Studies and Historiography of Thought: An Evaluation Based on Revisionist al-Ghazālī Studies

Öz

When concerned with the issue of methodology in the study of Islamic philosophy, the matter of discussion usually involves the scope of Islamic philosophy. However, the suggestion is made that this problem must be considered within the general historiography of thought. Accordingly, this article recommends a theoretical basis regarding Islamic philosophy studies in Turkey through three historiography of thought approaches: the history of philosophy approach as presented by Jacob Brucker (1742- 1744), the history of ideas approach as presented by Arthur Lovejoy (1936), and the intellectual history approach as presented by Quentin Skinner (1969). Historical causal explanations regarding the thoughts of a philosopher are suggested to be based on the philosopher’s overall system of thought according to the history of philosophy approach, on various contexts in which that thought is observed according to the history of ideas approach, and on the language and sociopolitical context according to the intellectual history approach. Moreover, this article concretizes the theoretical basis through evaluations of the revisionist al-Ghazālī studies by Richard Frank (1992, 1994), Frank Griffel (2009), Alexander Treiger (2012), and Kenneth Garden (2014). Lastly, some opinions about Islamic philosophy studies in Turkey are given using the approaches discussed in the article. Along with this, the article does not suggest a method, yet it examines three historiography of thought approaches and aims to raise awareness of these approaches as they are adopted.

Anahtar Kelimeler

Historiography of thought, Islamic philosophy, Method, al-Ghazālī, History of philosophy

Kaynakça

• Akbal, Halit Şamil. Gazzâlî’nin Mişkâtü’l-Envâr’ı: Yorum Yöntemi ve Kaynakları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021. google scholar
• Alper, Ömer Mahir. “İsmail Hakkı İzmirli’nin İslam Felsefesini Yorumu: İslâm Felsefesi Tarihyazımına Bir Örnek”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (2003), 115-158. google scholar
• Alper, Ömer Mahir. “The Conceptions of Islamic Philosophy in Turkey”. Change and Essence: Dialectical Relations Between Change and Continuity in the Turkish Intellectual Tradition. ed. Şinasi Gündüz - Cafer Yaran. 123-144, 2005. google scholar
• Alper, Ömer Mahir. “Hilmi Ziya Ülken’in İslam Felsefesini Yorumu: İslâm Felsefesi Tarihyazımına Bir Örnek”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2006), 123-146. google scholar
• Arıcı, Mustakim (ed.). Felsefe Tıp ve Tarih: Tabakât Literatürü Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014. google scholar
• Beşer, Ali Sertan. Leo Strauss’un İslam Felsefesi Yorumu ve Etkileri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015. google scholar
• BİSAV TV. “Gazzâlî ve Felsefe: Yeni Yaklaşımlar | Abdullah Özkan”. https://www.youtube.com/watch?v=5FJG_ DtG_go google scholar
• Brucker, Johann Jacob. The History of Philosophy: From the Earliest Times to the Beginning of the Present Century. 2 Cilt. Londra, 1791. google scholar
• Catana, Leo. “The Concept “System of Philosophy”: The Case of Jacob Brucker’s Historiography of Philosophy”. History andTheory 44/1 (2005), 72-90. https://doi.Org/10.1111/j.1468- 2303.2005.00309.x google scholar
• Catana, Leo. The Historiographical Concept ‘System of Philosophy’: Its Origin, Nature, Influence, and Legitimacy. Leiden: Brill, 2008. google scholar
• Catana, Leo. “Lovejoy’s Readings of Bruno: Or How Nineteenth-Century History of Philosophy Was “Transformed” into the History of Ideas”. Journal of the History of Ideas 71/1 (2010), 91- 112. http:// www.jstor.org/stable/20621924 google scholar
• Catana, Leo. “Philosophical Problems in the History of Philosophy: What Are They?”. Philosophy and Its History: Aims and Methods in the Study of Early Modern Philosophy. ed. Mogens Lerke vd. 115-133. Oxford, New York: Oxford University Press, 2013. google scholar
• Catana, Leo. “Intellectual History and the History of Philosophy: Their Genesis and Current Relationship”. A Companion to Intellectual History. ed. Richard Whatmore - B. W. Young. 127- 140. Chichester, West Sussex: Wiley Blackwell, 2016. google scholar
• Daiber, Hans. “İslam Felsefesi Tarihi Çalışmamızın Anlamı ve Amacı Nedir? İhmal Edilmiş Bir Disiplinin Tarihi”. çev. M. Cüneyt Kaya. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45/2 (2004), 355-377. google scholar
• Dallal, Ahmad. “Ghazâlî and the Perils of Interpretation”. Journal of the American Oriental Society 122/4 (2002), 773-787. https://doi.org/10.2307/3217616 google scholar
• Della Rocca, Michael. “Interpreting Spinoza: The Real is the Rational”. Journal of the History of Philosophy 53/3 (2015), 523-535. https://doi.org/10.1353/hph.2015.0049 google scholar
• Ficino, Marsilio. Platonic Theology. nşr. James Hankins - William Roy Bowen. çev. Michael J. B. Allen. 5 Cilt. Cambridge, Mass., Londra: Harvard University Press, 2005. google scholar
• Frank, Richard M. Creation and the Cosmic System: al-Ghazâlî & Avicenna. Heidelberg: Carl Winter, 1992. google scholar
• Frank, Richard M. Al-Ghazalı and the Ash'arite School. Durham, Londra: Duke University Press, 1994. google scholar
• Garber, Daniel. “Some Additional (But Not Final) Words”. Journal of the History of Philosophy 53/3 (2015), 537-539. https://doi.org/10.1353/hph.2015.0053 google scholar
• Garber, Daniel. “Superheroes in the History of Philosophy: Spinoza, Super-Rationalist”. Journal of the History of Philosophy 53/3 (2015), 507-521. https://doi.org/10.1353/hph.2015.0045 google scholar
• Garden, Kenneth. İslam’ın İlk Müceddidi: Gazâlî ve İhyâu ulûmid’d-dîn’i. çev. Abdullah Özkan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2020. google scholar
• Gazzâlî. İtikadda Orta Yol: el-İktisâd fi’l-i‘tikâd. nşr. Osman Demir. çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012. google scholar
• Gazzâlî. el-Kıstâsu’l-Müstakîm: Dosdoğru Ölçü. çev. İbrahim Çapak. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2016. google scholar
• Gazzâlî. Mîzânü’l-'amel. Cidde: Daru’l-Minhâc, 2018. google scholar
• Gazzâlî. Bâtınîliğin İçyüzü: Fedâihu’l-Bâtıniyye / el-Mustazhırî. çev. Avni İlhan. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2019. google scholar
• Gazzâlî. Mustasfâ: İslâm Hukukunun Kaynakları. çev. H. Yunus Apaydın. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019. google scholar
• Gazzâlî. “Tevekkülün Aslı Durumundaki Tevhidin Hakikatinin Açıklanması”. çev. Mahmut Kaya. Varlık Bilgi Hakikat: Mişkâtu’l-Envâr. 86-117. İstanbul: Klasik Yayınları, 2020. google scholar
• Girdner, Scott. Reasoning with Revelation. Boston: Boston University, Graduate School of Arts and Sciences, Doktora Tezi, 2010. google scholar
• Griffel, Frank. Gazâlî’nin Felsefî Kelâmı. çev. İbrahim Halil Üçer - Muhammed Fatih Kılıç. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012. google scholar
• Gutas, Dimitri. “Yirminci Yüzyılda Arapça Felsefe Çalışmaları: Arapça Felsefenin Tarih Yazımı Üzerine Bir Deneme”. çev. M. Cüneyt Kaya. İbn Sina’nın Mirası. ed. M. Cüneyt Kaya. 469-500. İstanbul: Klasik Yayınları, 3. Basım, 2021. google scholar
• Kaya, M. Cüneyt. “Giriş: İslâm Felsefesinin Mahiyeti Üzerine”. İslâm Felsefesi: Tarih ve Problemler. ed. M. Cüneyt Kaya. 15-36. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013. google scholar
• Kaya, M. Cüneyt. “Yaşayan Bir Gelenekten Akademik Bir Disipline İslam Felsefesi”. İslam Felsefesi: Geçmişe ve Günümüze Dair Bazı Meseleler. ed. Abdulkadir Filiz. 12-42. Köln: Plural, 2017. google scholar
• Kurun, İsmail. İslam Felsefe Tarihinin Eleştirel Yeniden-İnşası. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021. google scholar
• Laertios, Diogenes. Ünlü Filozofların Yaşamları ve Öğretileri. çev. Candan Şentuna. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 10. Basım, 2021. google scholar
• Leaman, Oliver. “Ghazali and the Ash’arites”. Asian Philosophy 6/1 (1996), 17-27. google scholar
• Lovejoy, Arthur O. The Great Chain of Being: A Study of the History of an Idea. Cambridge MA: Harvard University Press, 1936. google scholar
• Major, Rafael. “The Cambridge School and Leo Strauss: Texts and Context of American Political Science”. Political Research Quarterly 58/3 (2005), 477-485. https://doi.org/10.1177/106591290505800301 google scholar
• Mandelbaum, Maurice. “The History of Ideas, Intellectual History, and the History of Philosophy”. History and Theory 5 (1965), 33-66. https://doi.org/10.2307/2504118 google scholar
• Mann, Wolfgang-Rainer. “The Origins of the Modern Historiography of Ancient Philosophy”. History and Theory 35/2 (1996), 165-195. https://doi.org/10.2307/2505360 google scholar
• Özkan, Abdullah. “Kenneth Garden. The First Islamic Reviver: Abu Hâmid al-Ghazâlî and His Revival of the Religious Sciences”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 21/41 (2017). https://doi.org/10.20519/ divan.315105 google scholar
• Özkan, Abdullah. “Leo Strauss’un İslam Felsefesi Yaklaşımı ve Gazali Literatürü Arasındaki Benzerlikler”. ATEBE 4 (2020), 5-30. https://dergipark.org.tr/tr/pub/atebe/issue/58240/840790 google scholar
• Rorty, Richard vd. “Introduction”. Philosophy in History: Essays on the Historiography of Philosophy. ed. Richard Rorty vd. 1-14. Cambridge: Cambridge University Press, 1984. google scholar
• Rorty, Richard. “The Historiography of Philosophy: Four Genres”. Philosophy in History: Essays on the Historiography of Philosophy. ed. Richard Rorty vd. 49-75. Cambridge: Cambridge University Press, 1984. google scholar
• Santinello, Giovanni - Piaia, Gregorio (ed.). Models of the History of Philosophy: Volume II: From the Cartesian Age to Brucker. Londra: Springer, 2011. google scholar
• Skinner, Quentin. “Meaning and Understanding in the History of Ideas”. Visions of Politics. ed. Quentin Skinner. 57-89. Cambridge: Cambridge University Press, 2002. google scholar
• Treiger, Alexander. Inspired Knowledge in Islamic Thought: Al-Ghazali’s Theory of Mystical Cognition and Its Avicennian Foundation. Londra: Routledge, 1. Basım, 2012. google scholar
• Turan, M. Nurullah. “Giriş: İslam Felsefesi Anabilim Dalı Koordinasyon Toplantısı Üzerine Bir Değerlendirme”. Türkiye’de İslam Felsefesi Araştırmalarının Seyri: Kazanımlar, Öncelikler, Sorunlar. ed. M. Nurullah Turan vd. 13-36. Ankara: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Yayınları, 2015. google scholar
• Türker, Ömer. İbn Sînâ’da Metafizik Bilginin İmkânı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2. Basım, 2019. google scholar
• Türker, Ömer. İslam’da Metafizik Düşünce: Kindî ve Fârâbî. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019. google scholar
• Utku, Ali - Kaya, M. Cüneyt. “Türkiye’de Modern Felsefe Tarihi Yazımının Serencamı: Geç-Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Bir Literatür Değerlendirmesi”. TALİD 9/17 (2011), 11-48. google scholar
• Whatmore, Richard. Entelektüel Tarih Nedir? çev. Kahraman Şakul. İzmir: Islık Yayınları, 2017. google scholar
• Weiss, Bernard. “Knowledge of the Past: The Theory of “Tawâtur” According to Ghazâlî”. Studia Islamica 61 (1985), 81-105. google scholar
• Zeller, Eduard. “Die Geschichte der Philosophie, ihre Ziele und Wege”. Eduard Zellers Kleine Schriften. ed. Otto Leuze. 410-418. Berlin: De Gruyter, 1910. google scholar