Hanefî Geleneğin Klasik Sonrası Döneminde Özgür İrade Problemi: Semerkandî ve Sadrüşşerîa’nın Râzî’ye Eleştirileri

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 2, 359 - 384, 27.09.2024

İmam Rabbani Çelik

https://doi.org/10.26650/iuitd.2024.1470584

Öz

Eş‘arî kelâmını meşşâî felsefenin dili ve kavramlarıyla yeniden inşa eden Fahreddin er-Râzî (ö. 606/1210) kulların fiillerinin cebr altında olduğunu ileri sürmüştür. Onun bu görüşünü ispat için getirdiği argüman klasik sonrası dönemde Hanefî kelâmcı ve usûlcülerinin de gündemini belirlemiştir. Mâverâünnehir’de Hanefî geleneğin kelâm ve usûldeki birikimini meşşâî felsefenin ve mantığın kavram ve meseleleriyle yeniden ele alan ilk düşünürlerden olan Şemseddin es-Semerkandî (ö. 702/1303) ve Sadrüşşerîa (ö. 747/1346) yazdıkları eserlerle Râzî’nin bu argümanına eleştiriler yöneltmiştir. Modern literatürde özellikle müstakil olarak Râzî’nin ve Sadrüşşerîa’nın insan fiillerine yaklaşımlarını konu edinen çalışmalar yapılmakla birlikte Semerkandî’nin bu husustaki görüşlerini hususen bu iki düşünürle irtibatlı şekilde ele alan bir çalışmaya ihtiyaç vardır. Söz konusu ihtiyaca cevap vermeyi amaçlayan bu makalede zikri geçen iki Hanefî ismin Râzî’nin argümanına getirdikleri eleştiride süreklilik ve değişimin izi sürülecek ve Mâverâünnehir’deki Hanefî geleneğin klasik sonrası dönem Eş‘arî birikimiyle hesaplaşmasının irade tartışmalarına nasıl yansıdığı gösterilecektir. Bu makalede mezkûr iki Hanefî düşünürden Semerkandî’nin Râzî’yi eleştirisine rağmen onun cebr argümanının hiyerarşik sebeplik zincirini benimseyerek illet anlayışında onunla benzeştiği, Sadrüşşerîa’nın ise farklı bir tam illet tasavvurundan hareketle hâlleri de bu illete dâhil ettiği tespit edilmiştir. Sadrüşşerîa eleştirisinde selefinden bir adım öteye giderek cebr argümanın öncüllerini çürütmeye çalışmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Fıkıh Usulü, Hanefîler, Eş‘arîler, İnsan Fiilleri, İrade

The Problem of Free Will in the Post-Classical Period of the Hanafī Tradition: Samarqandī’s and Sadr al-Sharī‘a’s Criticisms of al-Rāzī

Öz

Fakhr al-Dīn al-Rāzī (d. 606/1210), who reconstructed Ashʿarite theology using the language and concepts of Avicennian philosophy, argued that the actions of the people were under compulsion (jabr). His argument to prove this view set the agenda of Hanafī theologians and jurists in the post-classical period. Shams al-Dīn al-Samarqandī (d. 702/1303) and al-Sadr al-Sharīʿa (d. 747/1346), who were among the first thinkers in Transoxiana to reexamine the scholarly legacy of the Hanafī tradition accumulation in theology and legal theory with the concepts and issues of Avicennian philosophy and classical logic, criticised al-Rāzī’s argument in their works. Although there are studies in the modern literature dealing with al-Rāzī’s and Sadr al-Sharīʿa’s approaches to the acts of people, there is a need for a study that deals with al-Samarqandī’s views on this issue in connection with these two thinkers’ ideas. This article aims to address a gap in the literature by examining the continuity and change in the criticism of al-Rāzī’s argument within Hanafī circles. It will also demonstrate how the Hanafī tradition in Transoxiana engaged with the Ashʿarite tradition during the post-classical period through discussions on free will. This article demonstrates that al-Samarqandī’s criticism does not differ from al-Rāzī’s argument of jabr in terms of cause because he also uses the hierarchical chain of causality. However, Sadr al-Sharīʿa’s conception of “the complete cause” differs from al-Rāzī’s conception of “hierarchical causality” and he integrates “the ontological category of state (al-ahwāl)” into “the complete cause”. In his criticism, Sadr al-Sharī’a went one step further than his predecessor and tried to refute the premises of the jabr argument.

Anahtar Kelimeler

Islamic Theology, Islamic Legal Theory, Hanafīte, Ashʿarite, Human Act, Will

Kaynakça

• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Abdülazîm ed-Dîb. Doha: Câmiatu Katar, 1399. google scholar
• Çakırhan, Büşra. “Fahreddin er-Râzî’de Güdüler ve İnsan Fiillerine Etkileri. İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2023. google scholar
• Çelik, İmam Rabbani. XV. yy. Osmanlı Düşüncesinde Telvîh Hâşiyeleri: Teklîfe Dair Tartışmalar. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2020. google scholar
• Çelik, Şerife Nur. İbrahim el-Kûrânî’ye Göre İnsan Fiilleri Meslekü’s-sedâd Risalesi Bağlamında. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2019. google scholar
• Efe, Muhammet Emin. İsmail Konevî Efendi’nin Hâşiye ale’l-mukaddimâti’l-erba’ Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi SBE, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2018. google scholar
• Ekşici, Abdulmecid Yasir. The Myth of Determinism: Sadr al-Sharî‘a ’s Defense of Human Agency. Santa Barbara: University of California Santa Barbara, Ph.D. Diss., 2023. google scholar
• El-Rouayheb, Khaled. Islamic Intellectual History in the Seventeenth Century: Scholarly Current in the Ottoman Empire and Maghreb. New York: Cambridge University Press, 2015. google scholar
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Müstasfâ min ’ilmi’l-usûl. thk. Muhammed Süleyman el-Eşkar. Müessesetü’r-risâle nâşirûn, 2015. google scholar
• Güldü, Şule. Osmanlı Dönemi Fıkıh Usûlü Çalışmaları: Hüsün-Kubuh Zemininde Oluşan Mukaddimât-ı Erbaa Literatürü. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019. google scholar
• Harvey, Ramon. Transcendent God, Rational World: A Maturidi Theology. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2021. google scholar
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik-Matüridilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2017. google scholar
• Kâtibî, Necmüddîn Ali b. Ömer. Hikmetü’l-ayn. thk. Abbâs Sadrî. Tahran: Encümen-i âsâr-u mefâhir-i ferhengî, 1384. google scholar
• Kefevî, Muhammed b. Hâmid. Hâşiyetü’s-Seyyid Muhammed el-Kefevî alâ şerhi’l-mukaddimâti’l-erba’ li Sadrişşerîa. nşr. Saîd Fûde. Dubai: Menşûratü’l-Asleyn, 2016. google scholar
• Köksal, A. Cüneyd. “İslâm Hukuk Felsefesinde Fiillerin Ahlâkîliği Meselesi-Mukaddimât-ı Erbaa’ya Giriş-”. İslâm Araştırmaları Dergisi 28 (2012), 1-43. google scholar
• Köksal, A. Cüneyd. “Osmanlılarda Mukaddimât-ı Erbaa Literatürü”. TALİD (Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi) 14/27 (2016), 101-132. google scholar
• Kutluer, İlhan. “Semerkandî, Muhammed b. Eşref”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/475-477. İstanbul: TDV Yayınları, 2009. google scholar
• Nesefî, Ebü’l-Mu‘în Meymûn b Muhammed. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Muhammed Enver Hâmid İsa. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-türâs el-cezîre, 2011. google scholar
• Râzî, Fahreddîn. el-Erbam fî usûli’d-dîn. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekâ. Kahire: Mektebetü’l-külliyât el-Ezheriyye, 1986. google scholar
• Râzî, Fahreddîn. el-Mahsûl fî ilmi usûli’l-fıkh. thk. Tâhâ Câbir el-’Alvânî. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1992. google scholar
• Râzî, Fahreddîn. el-Meâlim fî usûli’d-dîn (Şerhu’l-Meâlim içinde). thk. Nizâr Hammâdî. Ammân: Dârü’l-Feth li’d-dirâse ve’n-neşr, 1431. google scholar
• Râzî, Fahreddîn. el-Metâlibü’l-âliye mine’l-ilmi’l-ilâhî. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekâ. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1987. google scholar
• Râzî, Fahreddîn. Kitâbü’l-Muhassal. thk. Hüseyin Atay. Kum: Emîr, 1999. google scholar
• Râzî, Fahreddîn. Nihâyetü’l-ukûl fî dirâyeti’l-usûl. thk. Saîd Fûde. Beyrut: Dâru’z-zehâir, 2015. google scholar
• Râzî, Fahreddîn. Şerhu’l-İşârât ve’t-tenbîhât. thk. Ali Rıza Necefzâde. Tahran: Encümen-i âsâr-u mefâhir-i ferhengî, 1383. google scholar
• Sadrüşşerîa, Ubeydullah b. Mes’ûd. et-Tavzîh şerhu’t-Tenkîh (et-Telvîh fî keşfi hakâiki’t-Tavzîh içinde). nşr. Dervîş Adnân. Beyrut: Dârü’l-erkam, ts. google scholar
• Sadrüşşerîa, Ubeydullah b. Mes’ûd. Şerhu Ta’dîlü’l-ulûm. İstanbul: Köprülü Kütüphanesi, Fazıl Ahmed, 797. google scholar
• Semerkandî, Muhammed b. Eşref. el-Meârif fî şerhi’s-Sahâif. thk. Abdullah Muhammed Abdullah İsmail -Nazîr Muhammed en-Nazîr İyâd. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-türâs, 1437. google scholar
• Semerkandî, Muhammed b. Eşref. es-Sahâifü’l-ilâhiyye. thk. Ahmed Abdurrahman eş-Şerîf. Kuveyt: Mektebetü’l-Felâh, 1985. google scholar
• Shihadeh, Ayman. The TeleologicalEthics of Fakhr al-Dm al-Râzî. Leiden: Brill, 2006. google scholar
• Şensoy, Güvenç. Sadruşşerîa’da Varlık ve Ulûhiyyet. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2022. google scholar
• Şirvânî, Kemaleddin Mesud, Şerhu Âdâbi’s-Semerkandî. Kemalüddin Mes’ud b. Hüseyin Eş-Şirvani’nin (905/1500) Şerhu Adabi’s-Semerkandi Adlı Eserinin Tahkik ve Değerlendirilmesi. thk. Adem Güney. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2010. google scholar
• Taşkın, Bilal - Şavluk, Hikmet. “Kudret Sahibi Bir Fâil Olarak İnsan: Şemseddin es-Semerkandî’de İlâhî Sıfatlar ve İnsan Fiilleri İlişkisi”. Hitit İlahiyat Dergisi 21/1 (2022), 479-502. google scholar
• Taşkın, Bilal. “İslam Düşüncesinde İnsan Fiilleri: Farklı Söylemler Ortak Amaçlar”. Kader 19/1 (Haziran 2021), 146-176. google scholar
• Teftâzânî, Sa‘deddin. et-Telvîh fî keşfi hakâiki’t-Tenkîh. nşr. Dervîş Adnân. Beyrut: Dârü’l-erkam, ts. google scholar
• Teftâzânî, Sa‘deddin. Şerhu Makâsıdi’t-tâlibîn fî ‘ilmi usûli akâidi’d-dîn. İstanbul: Matbaatü’l-Hâc Muharrem Efendi, 1305. google scholar
• Yazıcıoğlu, Mustafa Sait. “Mâtüridî Kelâmında İnsan Hürriyeti Meselesi”. AÜİFD 30 (1988), 155-169. google scholar
• Yörük, İsmail. Şemsü’d-dîn Muhammed b. Eşref el-Hüseynî es-Semerkandî’nin Belli Başlı Kelâmî Görüşleri (Allah ve İman Anlayışı). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 1987. google scholar