Osmanlı donanma gemilerinin ilaç sandıkları: Ondokuzucu yüzyıl başına ait bir araştırma

Yıl 2010, Asuman Baytop Armağanı Cilt: 11 Sayı: 1-2, 235 - 258, 01.06.2010

Feza Günergün

Öz

Çeşitli iklimlerde ve açık denizde uzun süreli yolculuklar ve hastalıkların
bu yolculuklardaki yıkıcı etkisi, ilaç sandığının ticari veya donanma gemilerinde
kullanılmasını zorunlu kılmıştır. Bunların kullanımı onyedinci yüzyıl
Avrupasında artık yaygınlaşmış, hazırlanmasıyla ilgili yönetmelikler
çıkarılmıştı. Ondokuzuncu yüzyılın başında, tifo, kolera, dizanteri, tropik
hastalıklar, iskorbit, verem, frengi, gemi kaptanlarının en korkutan
hastalıklardandı. Yaralanmalar, kanamalar, fıtık, seferler sırasında en sık
rastlanılan cerrahi sorunlardı.
Arşiv belgeleri, Osmanlı gemilerinde onaltıncı yüzyıldan beri cerrahın
görevli olduğuna işaret etmektedir. Gemilere ilaç ve cerrahi malzeme içeren
sandıkların ilk defa ne zaman alındığını bilemiyorsak da, gemi cerrahının, sefer
boyunca ihtiyaç duyacağı ilaç ve malzemeyi yanında bulundurduğuna şüphe
yoktur. Onaltıncı yüzyılda gemi cerrahlarının ilaç ve malzemeyi kendilerinin
temin etmesi istenirdi. Onsekizinci yüzyılda bu görevin İstanbul’daki bazı
hekimlere verildiği anlaşılmaktadır. Nihayet ondokuzuncu yüzyılda, gemilere
verilen ilaç sandıklarının eczacılar tarafından hazırlanmış olduğunu
görmekteyiz.
Bu bildiri, Karadeniz’e ve Akdeniz’e sefere çıkacak olan Osmanlı
gemilerine 1830 ve 1831 yıllarında verilmiş olan hekim ve cerrah sandıklarının
içeriğini tanıtmaktadır. Sandıkların içeriğini belgeleyen listelerde, tiryaklar,
merhemler, yakılar, tozlar, yağlar, haplar gibi farmasötik formları; kusturucular,
sürücüler, ağrı kesici ve sakinleştiriciler, kuvvet verici ve ateş düşürücüler
yanında hem tedavide hem de cerrahide kullanılacak bir dizi drogu
içermektedir. Bu droglar ve formlar, onsekizinci ve ondokuzuncu yüzyıl Avrupa
gemilerinde kullanılanlar ile karşılaştırıldığında, dikkat çekici bir benzerlik
görülür. Bununla birlikte, Osmanlı gemilerinde kullanılan ilaç çeşidi sayısı,
Avrupa gemilerindekilerden daha düşük sayıdadır.

Anahtar Kelimeler

Hekim sandığı, cerrah sandığı, ilaç sandığı, Osmanlı donanması, deniz eczacılığı.

Medicine chests of the Ottoman navy: Notes for the early nineteenth century

Öz

Long distance navigation through various climates and the debilitating
effects of diseases in sea voyages or marine expeditions made the medicine
chests compulsory for merchant ships and the navy. The use of medicine chests
at sea was already well established in the 17th century Europe. Regulations
were issued and pharmacists were authorized in preparing them. At the turn of
the 19th century, typhoid fever, cholera, dysentery or other tropical diseases as
well as scurvy, tuberculosis and syphilis were among the most troubling
diseases for ship captains and owners. Injuries and hemorrhages, and hernia
were among the most frequent surgical problems encountered during the
expeditions.

Archival documents attest to the presence of surgeons on board of
Ottoman vessles as early as 16th century. Although it is not clear when exactly
medical chests became part of the Ottoman ship load, on might assume that
galley-surgeons (cerrah-i kalyon) had drugs and surgical equipment at their
disposition during the expedition. The 16th century surgeons were asked to
supply the necessary drugs before embarking on the ship. In the 18th century,
this task was given to physicians settled in Istanbul. Finally in the 19th century,
apothecaries (eczacı, ispençiyar) were endowed with the job.

The present paper will examine the lists of medicines and material that
were introduced into the physicians’ chests (hekim sandı
ğı, tabib sandı
ğı) and
the surgeons’ chests (cerrah sandı
ğı) supplied for the Ottoman vessels sailing
off for the Mediterranean and the Black Sea. Dated 1830 and 1831, these lists
included pharmaceutical forms among them theriacs, ointments, cataplasmes,
powders, syrups, essential oils and pills. On board, emetics (Ipecacuanha),
purgatives (Epsom salts, jalap), and analgesics (laudanum, theriac, camphor),
tonics (cinchona bark and powder), mercury salts and a diversity of other drugs
were used as therapeutics and for surgical operations. A comparison of these
drugs with those used in late 18th century European vessels shows a striking
similarity. Nevertheless the variety of the drugs were less than that of European
ships heading for high sea. 

Anahtar Kelimeler

medicine chest, medical chest, surgeon chest; Ottoman navy, naval pharmacy

Kaynakça

• -