Osmanlıların ilk maden kömürcülüğü girişimi: Yedikumlar kömür madeni mukataası

Yıl 2016, Cilt: 18 Sayı: 1, 39 - 52, 01.12.2016

Kahraman Şakul

Öz

Osmanlı enerji tarihinde kömürün
keşfinden ziyade kömür çıkartmaya yönelik ilk resmi çabalara eğilmek daha
gerçekçi bir çabadır. Bilinen ilk ciddi devlet teşebbüsü 1790’larda İstanbul’un
Rumeli Karadeniz sahili hattında Kilyos ve Karaburun arasındaki Yedikumlar’da yapılmıştır.
Campbell Mustafa Ağa’nın işletmeye talip olduğu maden, Nizam-ı Cedit
ıslahatının bir parçası olarak İrad-ı Cedit’e bağlı bir mukataa şeklinde önce
Kaptan-ı Derya Küçük Hüseyin Paşa’ya, sonrasında ise Mahmud Raif Efendi’ye
kömür mukataası olarak verilmiştir. Bu bölgede on dokuzuncu yüzyıl sonlarına
dek kömür çıkartılamamıştır. Başarısızlığın nedenleri arasında mevcut linyit
kömürünün düşük kalitesi, yetersiz teknik bilgi, egemen politik-ekonomi
anlayışı ve mukataa sistemine özgü idari ve teşkilatla ilgili kısıtlar
sayılabilir. Bu maden yatakları 1990’ların ortasına kadar İstanbul’un ısıtma
amaçlı yakacak kömürünü sağlamıştır. Kömürün düşük kalitesi hava kirliliğine
yol açtığı gibi madencilik faaliyetleri çevre tahribatına sebep olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Campbell Mustafa Ağa, kömür madeni işletmeciliği, sanayileşme, Nizam-ı Cedit, mukataa, Osmanlı İmparatorluğu

The first official attempt at coal mining in the Ottoman Empire: The taxfarm management of Yedikumlar coal mine

Öz

A study of early official attempts at coal
mining -as opposed to the discovery of coal- is a more realistic effort in the
study of history of energy in the Ottoman Empire. The first known official
policy of coal mining was in the 1790s and it focused on the region known as
Yedikumlar located along the Black Sea coastal strip between Kilyos and
Karaburun on the European side of Istanbul. Although Campbell Mustafa Agha, a
Scottish convert, was the first to propose to operate a coal mine in this
region, coal mining was organized as a taxfarm (muqata‘a) unit auctioned
by the Fund of New Revenues (Irad-ı Cedit) to
Grand Admiral Küçük Hüseyin Pasha and, later on, to Mahmud Raif Efendi. Attempts
at coal mining in the region failed until late 19th century. Among the reasons
for this failure were the low-quality lignite (brown coal), insufficient
know-how about coal mining, overriding political economy and managerial-organizational
limits of the muqata‘a taxfarming system. The low-quality lignite of
this region provided the heating energy of Istanbul until the mid-1990s,
leading to large-scale air pollution in the city and deterioration of the
landscape in Yedikumlar.

Anahtar Kelimeler

Campbell Mustafa Agha, coal mining, industrialization, muqata‘a, Nizam-ı Cedit, Ottoman Empire

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İstanbul: HATT 240/13417; 240/13416;197/9882; C.DRB. 47/2341, 61/3013.
• Baron de Tott. Memoirs of Baron de Tott. New York: Arno Press Inc., 1973 (Reprint of the English edition of 1785).
• Beydilli, Kemal, ve İlhan Şahin. Mahmud Raid Efendi ve Nizam-ı Cedid’e Dair Eseri. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2001.
• Beydilli, Kemal. “Karadeniz’in Kapalılığı Karşısında Avrupa Küçük Devletleri ve ‘Miri Ticaret’ Teşebbüsü.” Belleten 55 (1991): 687-755.
• Beydilli, Kemal. “Küçük Kaynarca’dan Tanzimat’a Islahat Düşünceleri.” İlmi Araştırmalar 8 (1999): 49-53.
• Beydilli, Kemal. Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishane, Mühendishane Matbaası ve Kütüphanesi (1776-1826). İstanbul: Eren Yayıncılık, 1995.
• Bostan, İdris. “Rusya’nın Karadeniz’de Ticarete Başlaması ve Osmanlı İmparatorluğu (1700-1787).” Belleten 59 (1995): 353-394.
• Danışman, H. H. Günhan. “Anadolu Enerji Teknolojileri Tarihçesi ve 18. Yüzyıl Sonunda Osmanlı Yönetiminin Sanayileşmede Kaçırdığı Fırsatın Yeniden Değerlendirilmesi.” Türk Teknoloji Tarihi 1. Türk Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi Bildirileri, İstanbul 15-17 Kasım 2001 içinde, hazırlayan Emre Dölen ve Mustafa Kaçar, 95-113. İstanbul: Türk Bilim Tarihi Kurumu, 2003.
• Dölen, Emre, ve Mert Sandalcı. Kağıthane-Kemerburgaz - Ağaçlı - Çiftalan Demiryolu (1914 - 1916). İstanbul: Kağıthane Belediyesi, 1999. Ediger, Volkan Ş. Osmanlı’da Neft ve Petrol. Ankara: ODTÜ Yayınları, 2006.
• Engin, Vahdettin. “Mahmud Raif Efendi Tarafından Kaleme Alınmış İngiltere Seyahati Gözlemleri.” Prof. Dr. İsmail Aka’ya Armağan içinde, 135-162. İzmir: Beta Basım Yayın, 1999.
• Ferrard, Christopher. “İngiliz Mustafa: A Scotsman in the Service of the Ottoman Empire.” Yücel Dağlı Anısına içinde, yayına hazırlayan Evangelia Balta, Yorgos Dedes, Emin Nedret İşli ve M. Sabri Koz, 232-239. İstanbul: Turkuaz Yayınları, 2011.
• Gatsov, I., and Mehmet Özdoğan. “Some Epi-paleolithic Sites from NW Turkey, Ağaçlı, Domalı and Gümüşdere.” Anatolica 20 (1994): 97-120. Genç, Mehmet. “Mukataa.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2006.
• Genç, Mehmet. “Yed-i Vahid.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013.
• Güran, Tevfik. “Tanzimat Döneminde Devlet Fabrikaları.” 19. Yüzyılda Osmanlı Ekonomisi Üzerine Araştırmalar içinde, hazırlayan Tevfik Güran, 367-397.İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014.
• Kaçar, Mustafa “Osmanlı Ordusunda Görevli Fransız Subayı Saint-Remy’nin İstanbul’daki Top Döküm Çalışmaları (1785-87).” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 5, 1 (2003): 33-50.
• Kaçar, Mustafa. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Askeri Teknik Eğitimde Modernleşme Çalışmaları ve Mühendishaneleri Kuruluşu (1808’e kadar).” Osmanlı Bilimi Araştırmaları Dergisi 2 (1998): 69-137.
• Kaçar, Mustafa. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Mühendishanelerin Kuruluşu.” Osmanlı Ansiklopedisi. 8: 697. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Karal, Enver Ziya. Osmanlı Tarihi. Cilt 6. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995.
• Olivier, [Guillaume-Antoine]. Türkiye Seyahatnamesi (1790 Yıllarında Türkiye ve İstanbul). Çeviren Oğuz Gökmen. Ankara, 1977.
• Öğreten, Ahmet. “Ereğli Kömür Madeni Havzasında İlk Üretim.” Ankara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 31 (2006): 136-160.
• Özdoğan, Mehmet. “Trakya ve Doğu Marmara Araştırmaları 1981 Yılı Çalışmaları.” Kazı Sonuçları Toplantısı 4 (1983): 137-142.
• Öztel, Muharrem. “Tanzimat Dönemi ve Sonrasında İstanbul’un Temel İhtiyaçlarından Odun ve Kömürün (Mahrukat) Üretim Sürecinde ve Arz Piyasasında Yaşanan Problemler.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6 (2013): 282-305.
• Quataert, Donald. Osmanlı İmparatorluğu’nda Madenciler ve Devlet. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2009.
• Runnels, Curtis, and Mehmet Özdoğan. “The Paleolithic Of the Bosphorus Region, NW Turkey.”Journal of Field Archaeology 28 (2001): 69-92. Sabev, Orlin. İbrahim Müteferrika ya da İlk Osmanlı Matbaa Serüveni. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2013.
• Şakul, Kahraman. “Nizam-ı Cedid Düşüncesinde Batılılaşma ve İslami Modernleşme.” Divan İlmi Araştırmalar 19 (2005/2): 141-145.
• Şakul, Kahraman. “Şehir ve Sanayi: Tarihi Başakşehir’in Askeri-Sanayi Kuruluşları.” Şehir, Başakşehir: Küresel Konular, Yerel Tınılar içinde, hazırlayan Yunus Uğur, 194-218. İstanbul: Başakşehir Belediyesi, 2016.
• Wrigley, E. A. Energy and the English Industrial Revolution. Cambridge: Cambridge University Press, 2010.
• Yalçınkaya, Mehmet Ali.“Mahmud Raif Efendi as the Chief Secretary of Yusuf Agâh Efendi, the First Permanent Ottoman-Turkish Ambassador to London (1793-1797).” Osmanlı Tarihi Araştırma Merkezi Dergisi 5 (1994): 422-434.
• Yeşil, Fatih. İhtilaller Çağında Osmanlı Ordusu: Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyoekonomik ve Sosyopolitik Değişim Üzerine Bir İnceleme (1793-1826). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2016.
• Zorlu, Tuncay. Innovation and Empire in Turkey: Sultan Selim III and the Modernisation of the Ottoman Navy. London: I. B. Tauris, 2011. Çınar, Ali Osman. “Es-Seyyid Mehmed Emin Behic’in Sevanihü’l-Levayih’i ve Değerlendirilmesi.” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 1992. Üzülmez, Müslüm, Ali Şentürk, ve Tuncer Çelik. “İstanbul’daki Maden ve Taşocaklarının Yarattığı Çevre Sorunları.” Çevre Sorunları Sempozyumu’nda (İstanbul Teknik Üniversitesi Maden Fakültesi Maden Mühendisliği Bölümü, 12 Nisan 1993) sunulan bildiri. Erişim tarihi: 5 Aralık. 2015 http://www.uzulmez.info/muslum/makale/tasocak.htm