Osmanlı Devleti'nde Ağır Sanayi Yatırımlarına Bir Örnek: Yalı Köşkü Demir ve Makine Fabrikası

Yıl 2017, Cilt: 18 Sayı: 2, 1 - 23, 01.06.2017

Serdal Soyluer

Öz

Bu çalışma, Osmanlı Devleti’nde ağır sanayi oluşturma teşebbüsleri
çerçevesinde kurulan Yalı Köşkü Demir ve Makine Fabrikası’nın üretim
faaliyetlerini ele almaktadır. Makalede öncelikle Yalı Köşkü Demir
Fabrikası’nın ne zaman ve hangi amaçla kurulduğu açıklanmakta; daha sonra
fabrikanın Kırım Savaşı (1853-1856) sırasında müttefik devletler donanmasına
ait gemilerin bakım, onarım işlemleriyle, küçük ihtiyaçlarının imalini
gerçekleştirmek üzere İngilizler tarafından bir makine fabrikası ve
dökümhaneye dönüştürülmesi incelenmektedir. Kırım Savaşı’nın sona
ermesiyle İngilizlerin fabrikayı satışa çıkarması ve fabrikanın Osmanlı Devleti
tarafından satın alınması ve bu fabrikada, Osmanlı Donanmasının 1860’lardan
itibaren sayıları artış gösteren buharlı gemileri için makinelerin ve aksamının
imali; 1871 yılında fabrika yerleşke alanının istasyon yapılmak üzere Rumeli
Demiryolu Kumpanyası’na terki ve sonrasında Haliç’teki Tersane’de yeni inşa
edilmesi planlanan makine fabrikası ve dökümhane binasına taşınma süreci de
makalede konu edilmektedir. 

Anahtar Kelimeler

Osmanlı sanayi, Yalı Köşkü Demir Fabrikası, Yalı Köşkü Makine Fabrikası, Tersane-i Âmire, buhar makinesi, Kırım Savaşı

The Yalı Kiosk Iron and Machine Factory in Istanbul, as an example of industrial enterprise in the Ottoman Empire

Öz

This article summarizes the history of activities at the iron and machinery
factory, which was established at the Yalı Kiosk grounds in Istanbul as a part of
the efforts to develop heavy industry within the Ottoman Empire. First, the
timing and choice of location of the plant at the waterfront (Turk. yalı), and the
economic circumstances of the period are reviewed. The Crimean War
constituted a critical period when the factory was assigned to the British and
transformed into a foundry and mechanics facility catering for the maintenance
and repair of the vessels belonging to Allies. Following the war the works were
sold to the Ottomans, who after 1860, started to produce machines and
equipment for the steam vessels of the Ottoman navy. In 1871, the land of the
factory was transferred to the Roumeli Railway Company for the building of a
railway station. Finally, the article examines the closing down of the factory at
Yalı Kiosk, and its relocation to the Arsenal at the Golden Horn where a new
machine factory and foundry were established

Anahtar Kelimeler

Ottoman Industry, Yalı Kiosk Iron Factory, Yalı Kiosk Machine Factory, Ottoman Imperial arsenal, steam engine, Crimean War

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İstanbul: A.AMD 36-20, 69-100; A.MKT. MHM. 105-41, 226-93, 445-46, 445-47, 445-48, 449-61, 451-55, 456-5, 226-93; A.MKT. NZD. 186-66, 186-67; C. AS. 17615, 43359; C. BLD. 3879; HH. 1; HR. MKT. 151-49, 226-54; İ. DH 12731, 12973, 21909, 29283; İ. MMS. 482, 1692; MAD. 8926, 8935, 8943, 10581; ML. MSF. 8368.
• Ágoston, Gábor. Barut, Top ve Tüfek Osmanlı İmparatorluğu’nun Askeri Gücü ve Silah Sanayisi. Çeviren Tanju Akad. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2006.
• Ahmed Muhtar. Devr-i Hazırda Osmanlı Topçuları. İstanbul: Mekteb-i Fünun-i Harbiye-i Şâhâne Matbaası, 1315.
• Aydüz, Salim. Tophâne-i Âmire ve Top Döküm Teknolojisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2006.
• Aynural, Salih. İstanbul Değirmenleri ve Fırınları Zahire Ticareti 1740-1840. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt, 2002.
• Bal, Nurcan. “Change in the Shipbuilding Technology in the Ottoman Navy in the 19th Century: The Age of Steam-powered Ships.” In Seapower, Technology and Trade –Studies in Turkish Maritime History, edited by Dejanirah Couto, Feza Günergun and Maria Pia Pedani, 487-497. Istanbul: Piri Reis University Publications & Denizler Kitabevi, 2014.
• Barsoumian, Hagop. “The Dual Role of the Armenian Amira Class within the Ottoman Government and the Armenian Millet (1750-1850).” In Christians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society. Vol. 2, edited by Benjamin Braude and Bernard Lewis, 171-184. New York and London: Holmes and Meier, 1982.
• Bent, Theodore. “Baron Hirsch’s Railway.” The Fortnightly Review, New Series, 44 (1888): 229-239.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. Yayına Hazırlayan Ahmet Kuyaş. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003.
• Beydilli, Kemal. “Küçük Kaynarca’dan Tanzimât’a Islâhât Düşünceleri.” İlmî Araştırmalar: Dil, Edebiyat, Tarih İncelemeleri 8 (1999): 25-64.
• Bir, Atilla, Şinasi Acar, ve Mustafa Kaçar. Anadolu’nun Değirmenleri. İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi, 2012.
• Boutros-Ghali, Anna Naguib. Les Dadian. Traduit par Archag Alboyadjiyan. Le Caire, 1965.
• Clark, Edward. “Osmanlı Sanayi Devrimi.” Osmanlılar ve Batı Teknolojisi Yeni Araştırmalar Yeni Görüşler içinde, yayına hazırlayan Ekmeleddin İhsanoğlu, 28-29. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1992.
• Clark, Edward. The Emergence of Textile Manufacturing Entrepreneurs in Turkey 1804-1968. New Jersey: Princeton University Press, 1968.
• Cotterell, Brian, ve Johan Kamminga. Endüstri Öncesi Teknolojilerin Mekaniği. Çeviren Atilla Bir. İstanbul: Literatür, 2002.
• Çetin, Birol. Osmanlı İmparatorluğu’nda Barut Sanayi 1700-1900. Ankara: Kültür Bakanlığı, 2001.
• Donanma Mecmuası 52 (20 Temmuz 1914): 4.
• Eldem, Sedad Hakkı. İstanbul Anıları. İstanbul: Alarko Kültür Yayınları, 1979.
• Eldem, Sedad Hakkı. Köşkler ve Kasırlar I. İstanbul: Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Yüksek Mimarlik Bölümü Rölöve Kürsüsü, 1974.
• Engin, Vahdettin. Rumeli Demiryolları. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1993.
• Ertürk, Volkan. “Yenisaray’ın Deryaya Açılan Kapısı: Yalıköşkü.” Turkish Studies 8/7 (2013): 185-199.
• Genç, Mehmet. Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2000.
• Heuschling, Xavier. L'Empire de Turquie. Bruxelles & Leipzig, 1860.
• Issawi, Charles. The Economic History of the Middle East 1800-1914. Chicago: Chicago University Press, 1966.
• İlgürel, Mücteba. “Zeytinburnu’nda Bir Demir Fabrikası.” Tarih Boyunca İstanbul Semineri, 29 Mayıs-1 Haziran 1988 Bildiriler içinde, 155-164. İstanbul, 1989.
• Karal, Enver Ziya. Selim III’ün Hatt-ı Hümâyûnları-Nizâm-ı Cedid 1789-1807. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1946.
• Kuban, Doğan. “Yalıköşkü.” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1994.
• Kurmuş, Orhan. Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi. İstanbul: Yordam Kitap, 2012.
• Les chemins de fer de la Turquie d'Europe. Paris, 1885.
• Mac Farlane, Charles. Turkey and its Destiny II. Philadelphia: Lea and Blanchard, 1850.
• Müller-Wiener, Wolfgang. “15.-19. Yüzyılları Arasında İstanbul’da İmalathane ve Fabrikalar.” Osmanlılar ve Batı Teknolojisi Yeni Araştırmalar Yeni Görüşler içinde, yayına hazırlayan Ekmeleddin İhsanoğlu, 73-77. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1992.
• Önsoy, Rifat. Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii ve Sanayileşme Politikası. İstanbul: İş Bankası, 1988.
• Örenç, Ali Fuat. “Deniz Kuvvetleri ve Deniz Harp Sanayii.” Osmanlı Askerî Tarihi Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri 1792-1918 içinde, editör Gültekin Yıldız, 121-161. İstanbul: Timaş, 2013.
• Pamukciyan, Kevork. “Dadyan veya Dad (Arakel Amira).” İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Tan Matbaası, 1958.
• Parry, Vernon J. “Osmanlı İmparatorluğunda Kullanılan Harp Malzemesinin Kaynakları.” Çeviren Salih Özbaran. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi 3 (1972): 35-46.
• Porter, David, Constantinople and its Environs I. New York: Harper & Brothers, 1835.
• Porter, James. Turkey and its History and Progress II. London: Hurst & Blackett, 1854.
• Quataert, Donald. Manufacturing and Technology Transfer in the Ottoman Empire 1800-1914. İstanbul: Isis Press, 1992.
• Quataert, Donald. Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı İmalat Sektörü. Çeviren Tansel Güney, İstanbul: İletişim, 1999.
• Shaw, Stanford Jay. Between Old and New, The Ottoman Empire under Sultan Selim III (1789-1807). Cambridge: Harvard University Press, 1971.
• Slade, Adolphus. Turkey and the Crimean War. London: Smith, Elder and Co., 1867.
• Şakul, Kahraman. “General Observations on the Ottoman Military Industry, 1774-1839: Problems of Organization and Standardization.” In Science between Europe and Asia: Historical Studies on the Transmission, Adoption and Adaption of Knowledge, edited by Feza Günergun and Dhruv Raina, 41-55. New York: Springer Verlag, 2011.
• Şakul, Kahraman. “Nizâm-ı Cedid Düşüncesinde Batılılaşma ve İslami Modernleşme.” Dîvân İlmî Araştırmalar Dergisi 19, 2 (2005): 117-150.
• Şehsuvaroğlu, Halûk. “Yalı Köşkü Fabrikası.” Akşam Gazetesi, 22 Kasım 1950.
• Tızlak, Fahrettin. Osmanlı Döneminde Keban-Ergani Yöresinde Madencilik (1775-1850). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1997.
• Ubicini, M. Abdolonyme, Letters on Turkey II. Translated by Lady Easthope. London, 1856.
• Yeşil, Fatih. İhtilâller Çağında Osmanlı Ordusu Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyo Ekonomik ve Sosyo Politik Değişim Üzerine Bir İnceleme (1793-1826). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2016.
• Zorlu, Tuncay. Osmanlı ve Modernleşme: III. Selim Dönemi Osmanlı Denizciliği. İstanbul: Timaş, 2014.
• Bal, Nurcan. “XIX. Yüzyılda Osmanlı Bahriyesi’nde Gemi İnşa Teknolojisinde Değişim: Buharlı Gemiler Dönemi.” Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2010.
• Düzcü, Levent. “Yelkenliden Buharlıya Geçişte Osmanlı Denizciliği (1825-1855).” Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, 2012.
• Karaoğlu, Ömer. “XIX. Yüzyıl Osmanlı Sanayileşme Teşebbüsleri ve Zeytinburnu Demir Fabrikası’nın Kuruluşu.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1994.
• Mızrak, Mine Su. “XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Sanayi ve Zeytinburnu Demir Fabrikası.” Yüksek Lisans Tezi, Dumlupınar Üniversitesi, 2014.
• Soyluer, Serdal. “Osmanlı Silah Sanayiinde Modernleşme Çabaları (1839-1876).” Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2013.
• Yalı Köşkü Makine Fabrikasının fotoğrafı. http://eski.istanbulium.net/post/106052008453/.
• Yalı Köşkü Makine Fabrikası’ndan kalan binanın fotoğrafı. http://eski.istanbulium.net/post/116286140304/.
• Yalı Köşkü Makine Fabrikası'nın demiryolu hattı geçtikten sonraki halini gösteren harita. http://katalog.ibb.gov.tr/kutuphane2/haritalar/Hrt_003143.pdf.
• Yalı Köşkü Makine Fabrikası’nın demiryolu hattı geçtikten sonraki fotoğrafı. http://eski.istanbulium.net/post/102440919280/.