“Neither beat, nor curse at the mad!”: Mazhar Osman and the (mis)management of mental asylums

Yıl 2017, Cilt: 19 Sayı: 1, 13 - 42, 01.12.2017

Fatih Artvinli

Öz

There are many books and articles written by Mazhar Osman
(Uzman), the first and the most renowned figure in the field of modern
psychiatry and mental health in Turkey. The 22-page pamphlet with the title Bimarhanelerin İdaresi Hakkında Nesâyih (Advices
on the Management of Mental Asylums) is one of the less known works
of the author. The pamphlet, published in 1914 by the General Directorate of
Health, includes valuable information, findings and notices about the
psychiatric paradigms of the time, management of mental asylums and care of the
patients. There were serious problems in the management and patient care of the
most important three mental asylums in the Ottoman Empire, namely Toptaşı,
Edirne and Manisa mental asylums. Daily newspapers addressed some of these
problems. Mazhar Osman wrote this pamphlet and criticized the management of
Toptaşı Mental Asylum in a period when he wished to become its headphysician.
His critique and advices can better be discussed in this historical context.
Things to do for a better management and care of patients were listed as 39
articles in the pamphlet. The aim of this article is to introduce, examine, and
discuss this original and unstudied text, Advices
on the Management of Mental Asylums, in light of other primary and secondary sources.

Anahtar Kelimeler

Mazhar Osman, history of medicine, history of psychiatry, mental hospital, mental asylum, Ottoman history

“Mecnuna ne urulur, ne sövülür!”: Mazhar Osman ve yönetilemeyen bimarhaneler

Öz

Türkiye’de modern psikiyatri ve ruh sağlığı denilince ilk akla gelen isim
Mazhar Osman (Uzman)’ın kaleme aldığı çok sayıda kitap ve makale
bulunmaktadır. Yazarın az bilinen telif eserlerinden birisi de Bimarhanelerin
İdaresi Hakkında Nesâyih başlıklı, 22 sayfalık kitapçıktır. Sıhhiye Müdüriyeti
Umumiyesi tarafından 1914 yılında yayımlanan kitapçık, dönemin psikiyatri
anlayışı, bimarhane yönetimi ve hastaların bakımına ilişkin önemli tespit ve
eleştiriler içermektedir. Mazhar Osman’ın bu kitapçığı yazdığı ve yayımladığı
yıllarda Osmanlı Devleti’nin hâlihazırdaki en önemli üç akıl hastanesi olan
Toptaşı, Edirne ve Manisa Bimarhanelerinde gerek yönetim gerekse hasta
bakımı açısından ciddi sorunlar yaşanmakta ve bunların bir kısmı basına
yansımaktadır. Mazhar Osman’ın aynı zamanda Toptaşı Bimarhanesi
yönetimine talip olduğu bir dönemde kaleme aldığı kitapçıktaki eleştiri ve
öneriler, bu açıdan tarihsel öneme sahiptir. Kitapçıkta bimarhanelerin yönetimi
ve hastaların bakımı için yapılması gerekenler 39 madde halinde özetlenmiştir.
Bu makalenin amacı, Bimarhanelerin İdaresi Hakkında Nesâyih başlıklı özgün
ve üzerinde çalışılmamış metni tanıtmak, dönemin diğer bilgi ve belgeleri
eşliğinde incelemek ve tartışmaktır.

Anahtar Kelimeler

Mazhar Osman, tıp tarihi, psikiyatri tarihi, akıl hastanesi, bimarhane, Osmanlı tarihi.

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İstanbul: BEO. 3618/271332, 26 B 1327 (13 Ağustos 1909); DH.MKT. 1279/8, 13 B 1326 (11 Ağustos 1908); DH. UMVM. 95/8 Lef 5, 23 Teşrin-i Sâni 326 (6 Aralık 1910); DH. UMVM. 95/8 Lef 1, 3 Nisan 1327 (16 Nisan 1911); DH.UMVM 95/9 Lef 24, 21 Nisan 1326 (4 Mayıs 1910); İ.HUS. 1312 S 7/35, 7 S 1312 (10 Ağustos 1894); DH. UMVM 95/12, 14 Teşrin-i Sani 1331 (27 Kasım 1915); İ.ŞD.27/1285, 4 C 1290 (30 Temmuz 1873); DH. İD. 47-2/34, 9 L 1332 (31 Ağustos 1914).
• Ahmed Şinasi. “Edirne Bimarhanesi.” Tanin, 6 Nisan 326 / 19 Nisan 1910.
• “Ali Muhlis.” [Nekroloji], Tıp Dünyası 9 (1935): 2871.
• Akliye ve Asabiye Hastaneleri Dâhili Talimatnamesi. Ankara: Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâleti, 1928.
• Ali Muhlis. Akıl Hastaları, Bimarhaneler, Hastabakıcıları. Manisa: Cemil Efendi Matbaası, 1341 (1925).
• Ali Seydi. “Tımarhaneyi Ziyaret.” Tanin, 30 Temmuz 1324 / 12 Ağustos 1908.
• Artvinli, Fatih, ve Şeref Etker. “Bimarhaneler ve Mecanin Yönetimi: İki Taslak ve Süregelen Tartışma.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 14, 2 (2013): 1-40.
• Artvinli, Fatih. “‘Sorma Birader! Dehşet, Cinnet, Felaket!’: Geç Osmanlı Dönemi Edebiyatında Tımarhanenin Temsili.” Edebiyatın İzinde: Delilik ve Edebiyat 1 içinde, yayına hazırlayan Banu Öztürk, Didem Ardalı Büyükarman, ve Seval Şahin, 13-36. İstanbul: Bağlam Yayınları, 2017.
• Artvinli, Fatih. “Ali Enver’in Toptaşı Bimarhanesi Gözlemleri.” Toplumsal Tarih 194 (2010): 66-73.
• Artvinli, Fatih. “More than a Disease: The History of General Paralysis of the Insane in Turkey.” Journal of the History of the Neurosciences 23 (2014): 127-139.
• Artvinli, Fatih. “Toptaşı Bimarhanesi Sertabibi Dr. Avram De Castro: Bir biyo-bibliyografi.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 13, 2 (2012):85-97.
• Artvinli, Fatih. Delilik Siyaset ve Toplum: Toptaşı Bimarhanesi (1873-1927). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, 2013.
• Avni Mahmud. “Bimarhane.” Tababet-i Hazıra 10 (13 Temmuz 1325/26 Temmuz 1909): 68.
• Avni Mahmud. Muhtasar Emraz-ı Akliye. İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekası Matbaacılık Osmanlı Şirketi, 1326 (1910).
• Baktır, Ercüment. “Prof. Mazhar Osman’la Konuştum.” Mazhar Osman Uzman 1884-1951 içinde, 62-63. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Deontoloji Enstitüsü, 1972.
• Biril, İzzeddin Şadan. “Dr. Raşit Tahsin Öldü – Ölülere Ancak Hakikati Borçluyuz.” Yeni Adam 115 (12 Mart 1936): 5.
• Browne, William Alexander Francis. What Asylums Were, Are and Ought to Be, Being the Substance of Five Lectures Delivered before the Managers of the Montrose Royal Lunatic Asylum, 1837. New York: Arno Press, 1976.
• Dağyolu, Kazım. “Türk Nöropsikiyatri Cemiyetinin Kuruluşu.” Acta Neuro-Psychiatrica 5, 1-2 (1957): 19-26; 5, 5-6 (1957): 82-89; 7, 1-2 (1959): 66-90.
• Dols, Michael Walter. Ortaçağ İslam Toplumunda Deli. Çeviren Didem Gamze Dinç. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2013.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Cünûn.” TDV İslam Ansiklopedisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993.
• Ergin, Osman Nuri. Mecelle-i Umûr-ı Belediye 6. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Başkanlığı, 1995.
• Ergin, Osman Nuri. Müessesât-ı Hayriye-i Sıhhiye Müdüriyeti (Direction Générale de l’Assitance Publique de Constantinople). İstanbul: Matbaa-i Arşak Garoyan, 1327 (1911).
• Erkoç, Şahap, Fulya Kardeş, ve Fatih Artvinli. “Bakırköy Prof. Dr. Mazhar Osman Ruh Sağlığı ve Sinir Hastalıkları Eğitim ve Araştırma Hastanesi’nin Kısa Tarihi.” Düşünen Adam Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Dergisi 25. Yıl Özel Sayısı 24 (2010): 13-30.
• Erkoç, Şahap. “Türkiye’de Modern Psikiyatrinin Başlangıcı ve Avni Mahmud’un “Muhtasar Emraz-ı Akliye” Kitabı.” Psikiyatri Psikoloji Psikofarmakoloji (3P) Dergisi 9, 1 (2001): 123-126.
• Erkoç, Şahap. “Mazhar Osman Uzman’ın Eserleri (Bir Bibliyografya Denemesi).” 3P (Psikiyatri Psikoloji Psikofarmakoloji) Dergisi Güz Dosyası: 50. Yıldönümünde Mazhar Osman 9, 3 (2001): 457-464.
• Erkoç, Şahap. “Mazhar Osman ve Alzheimer.” Artimento 1 (1999): 68-71.
• Erkoç, Şahap. “Mazhar Osman ve Türk Psikiyatrisi.” Mazhar Osman ve Dönemi Mecnunları Mekanları Dostları içinde, yayına hazırlayan Şahap Erkoç ve Olcay Yazıcı, 3. İstanbul: Argos İletişim Hizmetleri, 2006.
• Erkoç, Şahap. “Osmanlı Tababet-i Akliye ve Asabiye Cemiyeti’nin Kuruluş Zabıtları.” 6. Türk Tıp Tarihi Kongresi, 22-24 Mayıs 2000, İzmir, Program ve Bildiri Özetleri. İzmir, 2000.
• Etker, Şeref. “Dr. Zigardelakizade Salih Nabi: Psikiyatri ve Müzik.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 10, 2 (2009): 134-145.
• Etker, Şeref. “Toptaşı Bimarhanesi Eczanesi Son Dönemi, 1913-1927.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 12, 1 (2010): 7-22.
• Etker, Şeref. İkinci Meşrutiyetin Tabip Örgütleri. İstanbul: Libra, 2017.
• Fahri Celal. “Zaruri Bir Cevab.” İstanbul Seririyatı 9 (1950):73-75.
• Gökçe, Nilifer. “19. Yüzyılın Sonlarında, Edirne Sultan II. Bayezid Darüşşifası’nın Durumu.” Türkiye Klinikleri-Hukuku-Tarihi Dergisi 10, 1 (2002):26-33.
• İkdam, 30 Temmuz 1908.
• Kâzım Nami. “İzmir Mektupları.” Türk Yurdu 5 (1329/1913): 1222-1227.
• Madness, Architecture and the Built Environment: Psychiatric Spaces in Historical Context. Edited by Leslie Topp, James E. Moran, and Jonathan Andrews, London: Routledge, 2007.
• “Manisa’da bir fâcia-yı ictimâiye: Tımarhane ne halde?” Tanin, 7 Mayıs 1326 / 30 Mayıs 1910.
• Mauer, Konrad ve Ulrike Mauer. Alzheimer: Bir Hekimin Yaşamı ve Bir Hastalığın Tarihçesi. Çeviren Tamer Demiralp. İstanbul: Yelkovan Yayıncılık, 2001.
• Mongeri, Luigi. Le Régime des Aliénés. İstanbul: Typo-lithographie Centrale, 1877.
• Philo, Chris. “Enough to Drive One Mad: The Organization of Space in 19th-century Lunatic Asylums.” In The Power of Geography: How Territory Shapes Social Life, edited by Jennifer Wolch and Michael Dear, 258-289. New York and London: Routledge, 2014.
• Salih Nabi. “Hocam Mazhar Osman Bey’e.” Tababet-i Hazıra 22 (16 Kanunusani 1325 / 18 Kanunusani 1909 [doğrusu: 29 Ocak 1910]): 334-335.
• Salih Nabi. Yirminci Asırda Melce-i Mecanin ve Bel-Air Bimarhanesi (Cenevre). İstanbul: Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye Matbaası, 1327 (1911).
• Scull, Andrew (ed.). The Asylum as Utopia, W. A. F. Browne, and the Mid-nineteenth Century Consolidation of Psychiatry. London: Routledge, 1991.
• Shorter, Edward. A Historical Dictionary of Psychiatry. Oxford: Oxford University Press, 2005.
• Shorter, Edward. A History of Psychiatry from the Era of the Asylum to the Age of the Prozac. New York: John Wiley & Sons Inc., 1997.
• Şehremaneti Sıhhiye Müdiriyeti, Toptaşı Bimarhanesi ile Mecanin Müşahedehanesi Talimatnamesidir. Dersaadet: Ahmed İhsan ve Şürekası Matbaacılık Osmanlı Şirketi, 1329 / 1913.
• Uzman, Lahut. “Ord. Prof. Dr. Mazhar Osman Uzman.” İstanbul Seririyatı Mazhar Osman Anma Sayısı (1952): 47-50.
• Uzman, Mazhar Osman. “Bimarhaneler.” Tababet-i Hazıra 12 (16 Ağustos 1326 / 29 Ağustos 1910): 186.
• Uzman, Mazhar Osman. “Bimarhanemiz.” Tababet-i Hazıra 20 (16 Kanun-i evvel 1325 / 29 Kanun-i evvel 1909): 302-303.
• Uzman, Mazhar Osman. “Bizde Adli Tıb (I).” İstanbul Seririyatı 29 (1947): 29-34.
• Uzman, Mazhar Osman. “Nasıl çalışıyorlar?” Tababet-i Hazıra 54 (16 Mayıs 1327 / 29 Mayıs 1911): 849-852.
• Uzman, Mazhar Osman. “Prof. Mazhar Osman’ın Cevabı.” İstanbul Seririyatı 21 (1939):175-178.
• Uzman, Mazhar Osman. “Tababet-i Ruhiyeye aid.” Tababet-i Hazıra 18 (Teşrin-i sani 1325 / 29 Teşrin-i sani 1909): 265-268.
• Uzman, Mazhar Osman. “Tebabet-i Ruhiye Müesseseleri.” Tababet-i Hazıra 53 (1 Mayıs 1327 / 14 Mayıs 1911): 833-835.
• Uzman, Mazhar Osman. “Tımarhaneden Emrazı Akliye ve Asabiye Hastanesine Doğru.” Sıhhat Almanakı, yayına hazırlayan Mazhar Osman. İstanbul: Kader Matbaası, 1933.
• Uzman, Mazhar Osman. “Toptaşı’ndan Ayrılırken Bizdeki Bimarhanelerin Tarihi.” İstanbul Emrâz-ı Akliye ve Asabiye Müessesesi Senelik Mesaisi 1339-1340 Senelerine Mahsûs içinde, 3. İstanbul: Kader Matbaası, 1925.
• Uzman, Mazhar Osman. “Türklerde Deliler İçin Neler Yapılmıştır.” Cumhuriyetin 15inci Senesi Şerefine Bakırköyünde İlk On Sene içinde, 11. İstanbul: Kader Basımevi, 1938.
• Uzman, Mazhar Osman. “Zaruri Bir Cevaba Cevab.” İstanbul Seririyatı 9 (1950):75-85.
• Uzman, Mazhar Osman. Akıl Hastalıkları. İstanbul: Kader Matbaası, 1935.
• Uzman, Mazhar Osman. Bimarhanelerin İdaresi Hakkında Nesâyih. Dersaadet: Sıhhiye Müdüriyet-i Umumiyesi, 1330 (1914).
• Uzman, Mazhar Osman. Tababet-i Ruhiye 1. İstanbul: Matbaa-i Hayriye ve Şürekası, 1325 (1909).
• Uzman, Mazhar Osman. Tababet-i Ruhiye 2. İstanbul: Tababet-i Hazıra Kitabhanesi, 1326 (1910).
• Uzman, Mazhar Osman. Tababet-i Ruhiye. İstanbul: Kader Basımevi, 1941.
• Yıldırım, Nuran. “Edirne Bimarhanesi.” Tarihi Sağlık Kurumlarımız Darüşşifalar 2 içinde, editör Nil Sarı, 112. İstanbul: Ajansfa, 2010.
• Yıldırım, Nuran. “Mazhar Osman Uzman.” TDV İslam Ansiklopedisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2012.
• Yıldırım, Nuran. “Sıhhiye Müdüriyet-i Umumiyesi.” İstanbul’un Sağlık Tarihi içinde, 35-37. İstanbul: Ajansfa, 2010.
• Zusne, Leonard. Biographical Dictionary of Psychology. Westport: Greenwood Press, 1984.