Cumhuriyet Dönemi Trahom Mücadelesi ve Malatya Örneği

Yıl 2023, Cilt: 24 Sayı: 2, 369 - 393, 06.07.2023

Gulten Dinc

https://doi.org/10.26650/oba.1232465

Öz

Trahom, Türkiye tıp tarihi açısından önemli bir halk sağlığı sorunu yaratan bulaşıcı bir göz hastalığıdır. Birinci Dünya Savaşı’na kadar Güneydoğu Anadolu’da endemik olarak görülen trahom, savaş sırasında ülkenin her yerine yayılmış ve insanda görme kaybına ve körlüğe neden olmuştur. Trahom ile mücadele, ilk kez Cumhuriyet’in ilanından sonra gündeme gelmiştir. Sağlık Bakanı Prof. Dr. Refik Saydam, ülkenin sağlık alanındaki gereksinimlerini belirlemek için yaptığı listeye diğer bulaşıcı hastalıkların yanı sıra trahomu da eklemiştir. Zira 1923 yılında ülkede üç milyon trahomlu hasta vardır. Böylece, Sağlık Bakanlığı ve Hıfzıssıhha Dairesi tarafından sıtma, verem, frengi ve trahom gibi bulaşıcı hastalıkları ortadan kaldırmak için büyük bir mücadele başlatılır. Konu hakkında şimdiye kadar yapılan yayınlar sadece genel bilgiler içerdiğinden, bu makalede dönemin gazeteleri incelenmiş ve Malatya tarihini çalışan araştırmacılarla görüşülerek bölgedeki trahom mücadelesi ve mevcut kurumlar hakkında bilgi toplanmıştır. Bu kapsamda makale, Cumhuriyet döneminde özellikle Malatya’da yapılan trahomla savaş faaliyetlerini ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Trahom Tarihi, Trahom, Trahom Savaşı, Bulaşıcı Hastalıklar, Malatya, Türkiye

Teşekkür

Araştırmam sırasında verdiği değerli bilgi, kaynak ve resimler için Malatya’nın yerel hafızası olarak bilinen Gazeteci Celal Yalvaç’a ve verdiği değerli bilgi, kaynak ve Malatya Gazetesi’nin trahomla ilgili bilgiler içeren sayıları için araştırmacı yazar Adnan Işık’a büyük minnet borçluyum. Ancak ne yazık ki içinde bulunduğumuz COVID-19 pandemi sürecinde değerli araştırmacı–yazar Adnan Işık’ı 23 Aralık 2020’de kaybettiğimizi öğrenmekten derin üzüntü duydum. Yine çocukluğunun Malatya’sındaki trahom hakkında verdiği bilgiler için teşekkür borçlu olduğum gazeteci Raşit Kısacık’ı da COVID-19 pandemi sürecinde (7 Aralık 2021) kaybetmekten dolayı çok üzgünüm. İÜ-C Cerrahpaşa Tıp Fakültesi öğretim üyesi Prof. Dr. Gönül Şimşek’e de Malatya Trahom Bölge Müdürlüğünde uzun yıllar ayniyat saymanı olarak çalışan rahmetli babası (aynı zamanda eşim İrfan Dinç’in sevgili amcası) Kemal Dinç’in döneme ışık tutan resimlerini makalede kullanmama izin verdiği için en içten teşekkürlerimi sunarım. Tüm bu araştırmacıların bana sağladığı belge, bilgi ve resimler Malatya’da trahomun seyrinin ve pek çok Malatyalının çocukluk anılarında yeri olan ancak kaynaklardan net olarak belirlenmesi mümkün olmayan Malatya Trahom Bölge Müdürlüğü ile diğer trahom dispanserlerinin yerlerinin netleşmesinde büyük katkısı oldu. Kendilerine minnettarım.

The Fight Against Trachoma During the Turkish Republic Era The Case of Malatya

Öz

Trachoma is an infectious eye disease and a significant public health issue in terms of the history of Turkish medicine. Trachoma was endemic to Southeast Anatolia until World War I, when it then spread all over the country and caused vision loss and blindness in many people. The fight against trachoma went on the government’s agenda only after the proclamation of the Turkish Republic. Due to the country having three million trachoma patients in 1923, the Minister of Health Dr. Refik Saydam added trachoma to the list of infectious diseases to be fought. As a result, the Ministry of Health (Sağlık Bakanlığı) and the Department of Public Hygiene (Hıfzıssıhha Dairesi) instigated a great initiative to eradicate infectious diseases such as malaria, tuberculosis, syphilis, and trachoma. The present article focuses on the fight against trachoma in the city of Malatya. As only general information is available about the trachoma initiative conducted in the region, the present article examines new sources in order to study it in detail. The study has obtained new detailed information by going through newspapers of the period and interviewing researchers specialized in the history of Malatya, revealing the work undertaken in the fight against trachoma in Malatya during the Republican era.

Anahtar Kelimeler

History of Trachoma, Fight Against Trachoma, Infectious Diseases, Malatya, Türkiye

Kaynakça

• Altay, Sadet. “Bulaşıcı ve Müzmin Bir Sosyal Afet: Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Trahom Hastalığı ve Mücadele Çalışmaları (1924-1938).” Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi - CTAD 12, 23 (Bahar 2016): 167-211. google scholar
• Arıkan, Ayten. Milli Türk Tıp Kongreleri (1923-1968) ve Türkiye Sağlık Politikalarına Etkileri. İstanbul: Türkiye Tıp Akademisi, 2010. google scholar
• Ayberk, Nuri Fehmi. “Etüdler; Türkiye Trahom Mücadelesi Tarihçesine Ait Hatıralarım.” İstanbul Göz Kliniği Bülteni 19, 10 (1961): 127-134. google scholar
• Ayberk, Nuri Fehmi. “Etüdler II; Türkiye Trahom Mücadelesi Tarihçesine Ait Hatıralarım.” İstanbul Göz Kliniği Bülteni 19, 11 (1961): 141-148. google scholar
• Ayberk, Nuri Fehmi. Muhtasar Oftalmoloji. İstanbul: Milli Mecmua Matbaası, 1932. google scholar
• Ayberk, Nuri. Trahom Mücadele Kılavuzu. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası, 1937. google scholar
• Ayberk, Nuri. Türkiye’de Trahom Mücadelesi. İstanbul: Kader Basımevi, 1936. google scholar
• Ayberk, Nuri Fehmi. “Türkiye’de Trahoma ve Trahom Mücadelesine Genel Bir Bakış.” Altıncı Ulusal Türk Tıp Kurultayı, Ankara, 7-9 Birinciteşrin, 1935 içinde 206-237. İstanbul: Kader Basımevi, 1936. google scholar
• Aydın, Erdem. “Cumhuriyet Döneminde Sağlık Örgütlenmesi.” Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları sayı 5 (1999): 141-169. google scholar
• Aydın, Erdem. Dünya ve Türk Tıp Tarihi. Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri, 2021. google scholar
• Aydın, Erdem. Türkiye’de Sağlık Teşkilatlanması Tarihi. Ankara: Naturel Yayınları, 2002. google scholar
• Bilger, İzzet. “Adana Okullarında Trahom Savaşı.” Sağlık Dergisi 24, 9 (1950): 523-532. google scholar
• Çelik, Kemal. “Atatürk Dönemi CHP ve Hükümet Programlarında Sağlık.” Atatürk Dönemi Sağlık Tarihi Kongresi içinde 287-305. İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2009. google scholar
• Dinç, Gülten. “Ortaasya Türk Topluluklarından Günümüz Türkiye’sine Bulaşıcı ve Salgın Hastalıkların Gelişimi.” Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları sayı 18 (2012): 73-104. google scholar
• Doğan, Hamdi. “Cumhuriyet Döneminde Adıyaman ve Besni’de Trahom (1925-1975).” Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 16, 2 (2017): 461-489. google scholar
• Göğebakan, Göknur. Fotoğraflarla Geçmişte Malatya. Malatya: Malatya Belediyesi Kültür Yayınları, 2004. google scholar
• Hilmi. “Trahom.” Türkiye Hilâl-i Ahmer Mecmuası 69 (1927): 3423-3429. google scholar
• Hot, İnci. “Ülkemizde Trahom ile Mücadele.” Türkiye Klinikleri Tıp Etiği - Hukuku - Tarihi sayı 11 (2003): 22-29. google scholar
• Işık, Mahmut. “Türkiye’de Trahom ve Trahom Mücadelesi.” Sağlık Dergisi 40, 1-2 (1966): 66-87. google scholar
• Keskinbora, Kadircan. “Atatürk Döneminde Trahomla Mücadele Tarihçesine Bakış.” Atatürk Dönemi Sağlık Tarihi Kongresi (1920-1938) Bildirileri, editörler Mustafa Mutluer ve Eren Akçiçek içinde 413-422. İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları, 2009. google scholar
• Oykut, Ziya. “Nuri Fehmi Ayberk ve Trahom.” İstanbul Göz Kliniği Bülteni 8 (1961): 93-95. google scholar
• Örgen, Cahit. “Cumhuriyet Döneminde Trahom Sorunu.” Atatürk ve Cumhuriyet Döneminde Sağlık Hizmetleri Açık Oturumu içinde 89-94. Ankara: Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları, 1982. google scholar
• Özer, Sevilay. “Türkiye’de Trahomla Mücadele (1925-1945).” Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi 54 (Bahar 2014):119-150. google scholar
• Özpekcan, Meliha. “Büyük Millet Meclisi Tutanaklarına Göre Türkiye Cumhuriyeti’nde Sağlık Politikası I.” Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları sayı 7 (2001): 105-160. google scholar
• Özpekcan, Meliha. “Büyük Millet Meclisi Tutanaklarına Göre Türkiye Cumhuriyeti’nde Sağlık Politikası II.” Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları sayı 8 (2002): 163-274. google scholar
• Sağlık Hizmetlerinde 50 Yıl. Ankara: Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Yayınları, 1973. google scholar
• Sert, Gürkan. “İkinci Milli Tıp Kongresi’nde (1927) Dr. Vefik Hüsnü Bulat’ın Sunduğu ‘Türkiye Trahom Coğrafyası’ İsimli Bildirinin Türkiye Tıp Tarihi Açısından Değerlendirilmesi.” 38. Uluslararası Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı, Cilt III içinde 1517-1521. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2005. google scholar
• 80. Yılda Tedavi Hizmetleri (1923-2003). Ankara: Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 2004. google scholar
• “Sıhhat ve İçtimaî Muavenet Vekâleti.” Cumhuriyet’in İlk 15 Yılında Sağlık Hizmetleri (Cumhuriyet Halk Partisi tarafından yayınlanan 15. Yıl Kitabı) içinde 358-359. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, 1998. google scholar
• “Trahom Bilgilendirme Broşürü.” İÜ-C, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalı Arşivi. google scholar
• Unat, Ekrem Kadri. “Türkiye Cumhuriyetinde Atatürk Döneminde Bulaşıcı Hastalıklarla Savaş.” Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Dergisi 12 (1981, Özel Ek Sayı): 383-397. google scholar
• Unat, Ekrem Kadri. “Türkiye’de Atatürk Döneminde Bulaşıcı Hastalıklarla Savaş İçin Kuruluşlar ve Çalışmalar.” Türkiye’de Atatürk Döneminde Bulaşıcı Hastalıklarla Savaş Toplantısı içinde 5-20. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, 1982. google scholar
• Yanıkdağ, Yücel. “Hijyenik Modernlik: Son Dönem Osmanlı ve Erken Cumhuriyette Trahom Coğrafyası.” Toplumsal Tarih sayı 296 (2018): 70-76 google scholar
• Yanıkdağ, Yücel. Millete Deva Olmak; Osmanlı Savaş Esirleri, Tıp ve Milliyetçilik, 1914-1939. Çeviren Nurettin Elhüseyni. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2014. google scholar
• Yataklı Tedavi Kurumları 1977 Yılı Bülteni. Ankara: SSYB Tedavi Kurumları Genel Müdürlüğü Yayınları, 1978. google scholar
• Daşpunar, Gizem. “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Salgın Hastalıklarla Mücadele: Sıtma, Trahom, Frengi ve Verem (1923-1950).” Yüksek Lisans Tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi, 2020. google scholar
• Kısacık, Raşit. “60’lı yıllarda Sıtmapınarı ve çevresi.” Malatya Haber. Erişim 14 Ağustos 2020. https://malatyahaber.com/haber/sitmapinari/ google scholar
• Yalvaç, Celal. “Mazideki Yaşam Malatya.” Malatya Haber. Erişim 14 Ağustos 2020. https://malatyahaber. com/haber/malatya-manzumesi/ google scholar
• “Göz Hastalıkları İçin Teşkilât.” Malatya, 16 Temmuz 1341 [16 Temmuz 1925]. google scholar
• “Hısn-ı Mansur Göz Mütehassıslığı.” Malatya, 23 Temmuz 1340 [23 Temmuz 1924]. google scholar
• “İstifa.” Malatya, 25 Mart 1926. google scholar
• “Kaza’da trahom mücadelesi.” Malatya, 6 Ağustos 1341 [6 Ağustos 1925]. google scholar
• “Malatya’da Trahom Mücadelesi.” Son Posta, 22 Ekim 1934. google scholar
• “Malatya’da Trahom Mücadelesi: Mücadele Dispanserinin Şimdiye Kadar Aldığı Neticeler Çok İyidir.” Akşam, 10 Mayıs 1935. google scholar
• “Muvasalat.” Malatya, 16 Temmuz 1341 [16 Temmuz 1925]. google scholar
• “Sıhhat-i Umumiyenin Muhafaza ve Memleket Hastahanesinin Tekemmülü Hakkında Sıhhiye Müdürü Mazhar Mustafa Bey’le Muhabirimizin Mülâkatı.” Malatya, 12 Kanun-ı Sani 1340 [12 Ocak 1924]. google scholar
• “Trahom.” Malatya, 14 Nisan 1927. google scholar
• “Trahom Mücadele Memuru.” Malatya, 25 Kanun-ı Evvel 1340 [25 Aralık 1924]. google scholar
• “Trahom Mücadelesi.” Akşam, 31 Ocak 1938. google scholar
• “Trahom Mücadelesinin Lağvı.” Malatya, 9 Nisan 1341 [9 Nisan 1925]. google scholar
• “Trahom Teftişatı.” Malatya, 7 Temmuz 1927. google scholar
• “Trahomla Mücadele İçin Açılan Kurslar.” Cumhuriyet, 12 Kasım 1934. google scholar
• “Vekâletin 10 Yıllık Mesaisi.” Sıhhiye Mecmuası Fevkalâde Nüshası, 29 Birinci Teşrin 1933. google scholar
• “1593 Sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu.” Kabul Tarihi: 24 Nisan 1930, Resmi Gazete, 1489, 6 Mayıs 1930. google scholar