İslam ve Osmanlı Dönemi Bilim Tarihi Yazımı için İhtarlar: Ahmed Midhat Efendi’nin Tarih-i Ulûm’una Cevdet Paşa’nın Tenkitleri

Yıl 2023, Cilt: 24 Sayı: 2, 801 - 840, 06.07.2023

Kenan Tekin

https://doi.org/10.26650/oba.1256863

Öz

Son dönem Osmanlı’da bilim tarihiyle ilgili yazılan birçok eser alandaki ilk eser olarak değerlendirilmiştir. Kanaatimizce son dönem Osmanlı bilim tarihinin ilkleri arasında zikredilmeye değer iki yazar ve eserleri göz ardı edilmiştir. Bunlar İbn Haldun’un (ö. 1406) Mukaddime’sinin bilimlerin tanıtımı ve tarihiyle ilgili altıncı bölümünü özgün katkılarıyla tercüme eden Ahmed Cevdet Paşa (ö.1895) ile John Draper’ın (ö. 1882) din ve bilim arasındaki ilişkilere bilim tarihi merkezli yaklaşımını kendi katkılarıyla Nizâ-ı İlm u Dîn adıyla tercüme eden Ahmed Midhat Efendi’dir (ö.1912). Bu makalede, her iki düşünürümüzün bilim tarihiyle ilgili katkılarını buluşturan Ahmed Midhat Efendi’nin Tarih-i Ulûm adlı eserine Cevdet Paşa’nın T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi’nde müsvedde halinde bulunan değerlendirmelerini incelemekteyiz. Cevdet Paşa’nın değerlendirmelerinin ilim, fen, maarif, ve sanat gibi kavramların yerinde kullanımı, Osmanlı bilim tarihi yazımında katkıları olan ilim adamlarının atlanmaması, bilim tarihiyle ilgili önemli kaynakların dikkate alınması gibi günümüz bilim tarihi yazımı için bile geçerliliğini sürdüren bazı ihtarlar içerdiğini ortaya koymaktayız. Cevdet Paşa’nın değerlendirme yazısı üzerinden, son dönem Osmanlı bilim tarihi literatürü üzerine yapılan taramalarda kitap değerlendirmelerinin de dikkate alması gerektiğine işaret etmekteyiz. Makalenin ekinde, incelenen değerlendirmenin çeviri yazısını neşretmekteyiz.

Anahtar Kelimeler

Ahmed Cevdet Paşa, Ahmed Midhat Efendi, Osmanlı bilim tarihi, İslam’da bilim, İlim, Fen, Sanat, Tarih-i Ulûm

Admonitions for Writing History of Science in the Islamic and Ottoman Period: Cevdet Pasha’s Critique of Ahmed Midhat’s Tarih-i Ulûm

Öz

Various late Ottoman contributions to the history of science have been identified as pioneering works in the field. However, contributions from two late Ottoman intellectuals, namely Ahmed Cevdet Pasha (d.1895) and Ahmed Midhat Efendi (d.1912), have hitherto been neglected. In fact, both wrote works that dealt with the history of science. Cevdet Pasha translated the last chapter of Ibn Khaldun’s (d. 1406) Muqaddimah, which he considered as a kind of history of science and made original contributions to the account, while Ahmed Midhat translated John Draper’s (d.1882) History of the Conflict between Religion and Science, which contains Midhat’s own addendums. This paper, however, draws attention to one work that brings together Ahmed Cevdet’s and Ahmed Midhat’s interest in the history of science, Cevdet’s review of Ahmed Midhat’s unpublished work titled Tarih-i Ulûm [The History of the Sciences]. Cevdet Pasha’s draft review of Tarih-i Ulûm is actually preserved in the Ottoman Archives in Istanbul. By considering Cevdet’s acute analysis of some concepts such as ‘ilm [science], fann [discipline], ma‘ârif [knowledge of particulars], sınâ‘at [arts], and san‘at [crafts] and his still relevant warnings for writing about the history of science in the Islamic and Ottoman periods, I closely analyze the review and provide a transcription of the document in the addendum. I conclude that Cevdet Pasha’s review indicates that late Ottoman laudatory and many times critical reviews (taqrīds) contain narratives about the history of science and thus should be placed within that literature.

Anahtar Kelimeler

Ahmed Cevdet, Ahmed Midhat, Ottoman History of Science, Islamic Science, ‘Ilm, Fann, San‘at, Tarih-i Ulûm

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) google scholar
• Yıldız Esas Evrakı (Y. EE), 37/50, 37/51 ve 32/44 google scholar
• Ahmed Cevdet Paşa. Beyanu’l-Unvan. İstanbul: Takvimhane-i Amire, 1273. google scholar
• Ahmed Cevdet Paşa. Mi‘yâr-ı Sedâd. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1293. google scholar
• Ahmed Cevdet Paşa. Tarih-i Cevdet, cilt 11. İstanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1292. google scholar
• Ahmed Cevdet Paşa. Tarih-i Cevdet, cilt 12. Dersaadet: Matbaa-i Osmaniye, 1301. google scholar
• Ahmed Cevdet Paşa. Tercüme-i Mukaddime-i İbn Haldun. İstanbul: Takvimhane-i Amire, 1277. google scholar
• Ahmed Cevdet Paşa. Tezâkir: 40 - Tetimme, yayınlayan Cavid Baysun. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991. google scholar
• Ahmed Midhat Efendi. AhmedMetin ve Şirzad Yahut Roman İçinde Roman. İstanbul: Tercüman-ı Hakikat Matbaası, 1892. google scholar
• Ahmed Midhat Efendi. Fazıl ve Feylesof Kızım: Fatma Aliye’ye Mektuplar, hazırlayanlar F. Samime İnceoğlu ve Zeynep Süslü Berktaş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011. google scholar
• Ahmet Mithat Efendi. Sayyadane Bir Cevelan. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2017. google scholar
• Aydın, Cemil. “Beyond Culturalism? An Overview of the Historiography on Ottoman Science in Turkey.” Multicultural Science in the Ottoman Empire, editörler Ekmeleddin İhsanoğlu, Kostas Chatzis, Efthymios Nicolaidis içinde 201-215. Turnhout: Brepols, 2003. google scholar
• Demir, Remzi. “Türkiye’de Bilim Tarihi Araştırmalarının Gelişimine Genel Bir Bakış (1532-1993).” Türkiye’de Bilim Tarihi Araştırmalarının Dünü ve Bugünü: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Bilim Tarihi Anabilim Dalı’nda Yapılan Çalışmalar, yayına hazırlayanlar Esin Kahya, Melek Dosay Gökdoğan, Remzi Demir, Hüseyin Gazi Topdemir ve Yavuz Unat içinde 1-92. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, 2003. google scholar
• Fazlıoğlu, İhsan (Editör). Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (Türk Bilim Tarihi Özel Sayısı) 2, 4 (2004). google scholar
• Günergun, Feza (Editör). Osmanlı Bilimi Araştırmaları (Adnan Adıvar Özel Sayısı) 7, 2 (2006). google scholar
• Günergun, Feza (Editör). Osmanlı Bilimi Araştırmaları (Salih Zeki Özel Sayısı) 7, 1 (2005). google scholar
• Günergun, Feza (Editör). Türkiye’de Bilim, Teknoloji ve Tıp Tarihi Çalışmaları (1973-1998). Ankara: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2000. google scholar
• İbn Haldun. Mukaddime: Osmanlı Tercümesi, cilt 3. Tercüme Ahmed Cevdet Paşa, hazırlayanlar Yavuz Yıldırım, Sami Erdem, Halit Özkan ve M. Cüneyt Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2008. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Başhoca İshak Efendi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). 22: 529530. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000. google scholar
• İTÜ (Dosya: Bilim ve Teknoloji Tarihi). Sayı 84 (Eylül-Aralık 2019). google scholar
• İzgöer, Ahmet Zeki ve İsmail Kara. Cevdet Paşanın Layihaları: Devlet Din Islahat Hukuk Maarif. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2021. google scholar
• Kara, İsmail. Bir Felsefe Dili Kurmak: Modern Felsefe ve Bilim Terimlerinin Türkiye’ye Girişi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016. google scholar
• Kılınç, Berna. “Ottoman Science Studies: A Review.” Turkish Studies in the History and Philosophy of Science. Boston Studies in the Philosophy of Science, editörler Gürol Irzık ve Güven Güzeldere içinde 251-263. Boston: Springer, 2005. google scholar
• Özel, Ahmet. “Ayıntâbî, Mehmed Münîb,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). 4: 245-246. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991. google scholar
• Polat, Atilla. “Mekteb-i Harbiye Nazırlarından Matematikçi Mehmed Emin Paşa’nın Biyografisine Giriş.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 20, 2 (2019): 59-73. google scholar
• Sarı, Nil. “Behcet Mustafa Efendi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). 5: 345. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1992. google scholar
• Tekin, Kenan. “A Journal of Science Without Boundaries: Ali Suavi’s Ulûm Gazetesi.” International Perspectives on Publishing Platforms, editör Meghan Forbes içinde 177-199. New York: Routledge, 2019. google scholar
• Tekin, Kenan. “Islamic Philosophy and the Globalization of Science: Ahmed Cevdet’s Translation of the Sixth Chapter of Ibn Khaldun’s Muqaddimah.” The British Journal for the History of Science 55, 4 (2022): 459-475. google scholar
• Unat, Yavuz (Editör). Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji: Makaleler. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2010. google scholar
• Utku, Ali. “Ahmed Midhat’ın Tamamlayıp Yayınlayamadığı Eseri: “Tarih-i Ulûm” ve Cevdet Paşa’nın İzah, Şerh ve Mütalaaları.” Şiraze 2 (Kasım-Aralık 2020): 36-47. google scholar
• Uzun, Mustafa İsmet ve Ahmet Turan Aslan, “Takriz.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). 39: 472-474. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2010. google scholar
• Van Dalen, Elaine. “Scientific Method in Late-Antique Paganism: The (Rational) Empiricism of Al-Filâha l-Nabatiyya (The Nabatean Agriculture).” Arabica 68, 5-6 (2021): 510-56. google scholar
• Gür, Nagihan. “Klasik Türk Edebiyatında Takriz.” Doktora Tezi, Balıkesir Üniversitesi, 2014. google scholar