Osmanlı Ordusunda Sağlık Organizasyonun İşleyişi ve Orduda Kullanılan İlaçlar ile Sağladığı Faydalar (On Sekizinci Yüzyıl Örneği)

Yıl 2024, Cilt: 25 Sayı: 1, 107 - 136, 31.01.2024

Ömer Çağatay

https://doi.org/10.26650/oba.1318591

Öz

Bir savaşın başarıyla sonuçlanmasının temel parametrelerinden biri etkili bir organizasyon ağının kurulmasıdır. Organizasyon, farklı parçaları bir araya getirerek bütünü kontrollü bir şekilde idare etme biçimidir. Bu girift yapı Osmanlı Devleti için, ordunun İstanbul’dan hareketinden başlayıp, dönüşüne kadar olan süreci kapsamaktadır. Bu organizasyon ağı içerisinde ordunun beslenmesi, yük ve binek hayvanları ile deniz ulaşım araçlarının temini, yol ve köprülerin düzenlenmesi, menzil noktalarında ordunun ihtiyacı olan malzemelerin hazırlanması, mühimmatın tedariki, sefer finansmanının kontrollü ve hazineye yük olmayacak şekilde eşit olarak paydaş edilmesi gibi birçok durum yer almaktadır. Öte yandan organizasyon ağını kapsayan başka bir etmen, sefere katılan askerin sağlık durumudur. Bunun için seferde görev alacak hekim, cerrah, tabip ve yardımcılarını temin edip eksiklerini (ecza malzemesi, çadır, mutfak aletleri ve yük hayvanları) gidererek savaşa hazır hale getirilmesi gerekir. Diğer etmenler gibi sağlık alanındaki hazırlıkların da savaşın sonucuna etki eden değişkenler arasında olduğu unutulmamalıdır. Buradan hareketle yapılan araştırma neticesinde bu çalışmada on sekizinci yüzyılda Osmanlı ordusundaki sağlık organizasyonunun nasıl gerçekleştirildiği üzerinde durulacaktır. Diğer taraftan sefere katılan sağlık mensuplarının kimler olduğu, ihtiyaçlarının nasıl giderildiği, hangi malzemelerin verildiği, ilaçların neler olduğu ve bu ilaçların hangi hastalıkları tedavide kullanıldığına değinilecektir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Ordusu, Sefer, Hekim-Tabip-Cerrah, Beslenme, Harcırah, İlaç

Teşekkür

İngilizce kontroller için Doç. Dr. Kamuran DİLSİZ’e, bitkiler konusundaki yardımından dolayı ise Dr. Öğr. Üyesi Yakup YAPAR’a teşekkürü bir borç bilirim.

The Functioning of the Health Organization in the Ottoman Army and the Benefits It Provides with the Medicines Used in the Army (Eighteenth Century Example)

Öz

One of the main parameters of the successful conclusion of a war is the establishment of an effective organizational network. Organization is a way of managing the whole in a controlled way by bringing together different parts. This intricate structure covers the process from the army’s departure from Istanbul to its return. There are many situations in this organization network, such as feeding the army, supplying beast of burden and sea vehicles, arranging roads and bridges, preparing materials needed by the army at range points, supplying ammunition, equal sharing of campaign financing in a controlled manner and not burdening the treasury. On the other hand, another factor that covers the organizational network is the health status of the soldier participating in the campaign. For this purpose, it was necessary to provide the physicians, surgeons, doctors, and their assistants to participate in the campaign and make them ready for war by making up for their deficiencies (pharmaceutical materials, tents, kitchen tools, and beasts of burden). Like other factors, preparations in the health field are among the factors that affect the war’s outcome. This research is conducted based on this information and will focus on how the health organization in the Ottoman army was carried out in the 18th century. Moreover, it will discuss who the medical personnel who participated in the war were, how their needs were met, what materials were provided, what the medicines were, and which diseases these medicines were used to treat.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Army, Campaign, Physician-Doctor-Surgeon, Nutrition, Subsistence, Medicament

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) google scholar
• Ali Emirî Tasnifi google scholar
• Ali Emirî Abdülhamid I. (AE. SABH. I.) Nr. 266/17911, 291/19588. google scholar
• Ali Emirî Mahmud I. (AE. SMHD. I. ) Nr. 67/4389, 212/16771, 213/16796. google scholar
• Ali Emirî Mustafa III. (AE. SMST. III.) Nr. 5/337, 28/1908, 29/1989, 29/2021, 30/2036, 317/25528, 260/20869, 323/26031, 326/26241, 343/27569 google scholar
• Ali Emirî Selim III. (AE. SSLM. III.) Nr. 299/17532, 349/20071. google scholar
• Cevdet Tasnifi google scholar
• Cevdet Askeriye (C. AS.) Nr. 52/2404, 383/15824, 469/19590, 487/20321, 536/22450, 613/25858, 753/31722, 929/40227, 960/41729, 1018/44617, 1084/47829, 1120/49632, 1166/51932, 1169/52099, 1172/52198, 1180/52617, 1222/54855. google scholar
• Cevdet Bahriye (C. BH.) Nr. 41/1940. google scholar
• Cevdet Sıhhiye (C. SH.) Nr. 3/107, 4/159, 4/187, 5/210, 5/242, 5/248, 8/386, 8/387, 8/390, 10/459, 11/508, 12/571, 16/758, 17/818, 17/834, 17/835, 18/889, 19/912, 19/920, 20/953, 21/1030, 21/1041, 22/1051, 22/1074, 23/1149, 24/1181, 27/1323, 28/1358, 28/1359, 28/1370, 28/1380, 29/1402, 29/1408, 29/1413, 413/1215. google scholar
• Hatt-ı Hümâyun Tasnifi (HAT.) Nr. 16/698, 1387/55120. google scholar
• İbnül Emin Tasnifi google scholar
• İbnül Emin Askeriye (İE. AS.) Nr. 88/8139. google scholar
• İbnül Emin Dâhiliye (İE. DH.) Nr. 23/2103. google scholar
• Acıduman, Ahmet. Er, Uygur. Belen, Deniz. “Osmanlı Döneminde “Yazarı Bilinmeyen Cerrâhnâme” ve Nöroşirürji ile İlgili Bölümleri,” Türk Nöroşirürji Dergisi 17, 3 (2007): 162-169. google scholar
• Ağırman, Serra. “Klasik Osmanlı Tıp Metinlerinde Kulak Hastalıkları ve Tedavilerinin Kadim Tıp ve Tıbb-ı Cedid ile Mukayeseli Olarak İncelenmesi.” Yüksek Lisans tezi, İstanbul Medipol Üniversitesi, 2021. google scholar
• Alçay, Ayla Ünver. “Hodan Otunun Faydaları ve Mutfakta Kullanımı,” Aydın Gastronomy 3, 2 (2019): 101117. google scholar
• Altıntaş, Ayten. Doğan, Hanzade. “Osmanlı Esnaf Tabibinin Ahlak Eğimi ve Değerleri.” 38. Uluslararası Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı II, editör Nil Sarı vd içinde 753-773. Ankara: TTK Yayınları, 2005. google scholar
• Ansari, Huzaifa. Ansari, Athar Parvez. Qayoom, Ifra. Reshi, Bazilah Majeed. Hasib, Abdul. Ahmed, N Zaheer. Anwar, Noman. “Saqmunia (Convolvulus scammonia L.), an important drug used in Unani system of medicine: A review,” Journal of Drug Delivery&Therapeutics 12, 5 (2022): 231-238. google scholar
• Asil, Eriş. Özçelikay, Gülbin. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Eczacılık.” Osmanlılar 8, editör Güler Eren içinde 595-607. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999. google scholar
• Ataç, Adnan. “Askeri Tıp Tarihi.” Osmanlılar 8, editör Güler Eren içinde 565-570. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999. google scholar
• Bayat, Ali Haydar. “Osmanlı Devleti’nde Hekimbaşılık.” Osmanlılar 8, editör Güler Eren içinde 490-493. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999. google scholar
• Bayat, Ali Haydar. Osmanlı Devleti’nde Hekimbaşılık Kurumu ve Hekimbaşılar. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2017. google scholar
• Bayat, Ali Haydar. “Osmanlı Devleti’nde Tıp Eğitimi.” Osmanlılarda Sağlık I, editör Coşkun Yılmaz, Necdet Yılmaz içinde 23-245. İstanbul: Biofarma İlaç ve Sanayi Ticaret A. Ş, 2006. google scholar
• Baytop, Turhan. Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi. Geçmişte ve Bugün. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri, 1999. google scholar
• Baytop, Turhan. Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015. google scholar
• Bilgin, Arif. “Osmanlı Döneminde İlaç Yapımında Kullanılan Tıbbî Bitkiler.” Osmanlılarda Sağlık I, editör Coşkun Yılmaz, Necdet Yılmaz içinde 231-247. İstanbul: Biofarma İlaç ve Sanayi Ticaret A. Ş, 2006. google scholar
• Bilgin, Önder. “İbn-i Sînâ’nın Mizaç Teorisi Sadece Fizyolojik Sorun mudur?,” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 12, 65 (2019): 580-599. google scholar
• Bıyık, Burak. Köroğlu, Ayşegül. “Türkiye Piyasasında Satılan Şahtere (Fumaria Officinalis L.) Bitkisi Üzerinde İncelemeler,” Biological Diversity and Conservation 13/3 (2020): 200-208. google scholar
• Bostan, İdris. “Osmanlı Bahriyesinde Sağlık Hizmetleri.” Osmanlılarda Sağlık I, editör Coşkun Yılmaz, Necdet Yılmaz içinde 111-115. İstanbul: Biofarma İlaç ve Sanayi Ticaret A. Ş, 2006. google scholar
• Budak, Mesut. “Geleneksel İslam Tıbbında Mizaçlar ve Tedavi Üzerine Bir İnceleme.” Yüksek Lisans tezi, İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, 2022. google scholar
• Çağatay, Ömer. “1736-1739 Osmanlı-Rus Savaşı ve Sefer Organizasyonu.” Doktora Tezi, Kayseri Erciyes Üniversitesi, 2022. google scholar
• Çelik, Bülent. “Osmanlı Seferleri’nde Orducu Esnafı,” SUTAD, sayı 44 (2018): 259-267. google scholar
• Çelik, Şenol. “Orducu.” DİA. 33: 370-373. İstanbul: Diyanet İslam Ansiklopedisi Yayınları, 2007. google scholar
• Çubukçu, Bayhan. “Osmanlı İmparatorluğu Sağlık Sisteminde Eczacılığın Yeri ve Halka Ücretsiz İlaç Sağlanması.” Osmanlılar 8, editör Güler Eren İçinde 601-607. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999. google scholar
• Deniz, Elif Ulutaş. Yeğenoğlu, Selen. Şahne, Bilge Sözen. Özkan, Ayşe Mine Gençler. “Kişniş (Coriandrum Sativum L.) Üzerine Bir Deneme,” Marmara Pharmaceutical Journal 22, 1 (2018): 15-28. google scholar
• Genelkurmay Başkanlığı. Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi Osmanlı Devri, Osmanlı İmparatorluğu Kara Kuvvetleri’nin İdari Faaliyetleri ve Lojistik (1299-1913). III/VII. Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1995. google scholar
• Gümüşatam, Gürkan. “Risâle-i Mu’âlece’ye Göre On Altıncı Yüzyıl Osmanlı Tıbbında Bitkisel Tedavi Şekilleri ve Terminoloji,” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 23, 2 (2022): 261-290. google scholar
• İzgöer, Ahmet Zeki. 16. Yüzyıl Osmanlı Tabibi Musa Bin Hamon Diş Tababetine Katkısı. İstanbul: Kültür Sanat ve Basımevi, 2012. google scholar
• Karaaslan, Özge. Çöteli, Ebru. Karataş, Fikret. “Kenger (Gundelia Tournefortii) Bitkisindeki A, E, C Vitaminleri ile Malondialdehit ve Glutatyon Miktarlarının Araştırılması,” EÜFBED - Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 7, 2 (2014): 159-168. google scholar
• Kıran, Özgür. Kadıoğlu, Selim. “Türkçe Kaleme Alınmış İlk Basit İlaçlar Kitabı ve Yazarı: Edviye-i Müfrede ve İshak Bin Murad,” Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi 12, 1 (2022): 3-17. google scholar
• Koç, Ayten. “18. Yüzyılda Osmanlılarda İatrokimya Çalışmaları (Avrupa ile Mukayeseli ve Ömer Şifai’nin Çalışmaları Esas Alınarak” Yüksek Lisans tezi, Ankara Üniversitesi, 1997. google scholar
• Küçüker Paki. Yıldız, Yasemin. “Tercüme-i Müfredât-ı İbn-i Baytar’daki (150b-295a) Bitki Adları Üzerine Bir İnceleme,” Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi 2, 1 (2018): 109-137. google scholar
• Kültüral, Zuhal. Koç, Aylin. “Ruhsal Hastalıklara Dair Bir Risale: Sevda-yı Merakiyye,” Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 30, (2014): 217-244. google scholar
• Önder, Elif Nur. “Hayatizade’nin İllet-i Merakiyye ve Sevda-yı Merakiyye Risalelerinin Klasik Tıptaki Ahlat-ı Erbaa Düşüncesine Göre İncelenmesi ve Transkripsiyonlu Metni.” Yüksek Lisans tezi, İstanbul Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, 2020. google scholar
• Özcan, Abdülkadir. “Osmanlı Ordusunda Sağlık Hizmetlerine Genel Bir Bakış.” Osmanlılarda Sağlık I, editör Coşkun Yılmaz, Necdet Yılmaz içinde 99-109. İstanbul: Biofarma İlaç ve Sanayi Ticaret A. Ş, 2006. google scholar
• Sakızlı İsa Efendi. Nizâmü’l Edviye. Haz. Mükerrem Bedizel Aydın- Sibel Murad, Ankara: Tüba Bilimler Akademisi, 2019. google scholar
• Sarı, Nil. “Attar.” DİA. 4: 94-95. İstanbul: Diyanet İslam Ansiklopedisi Yayınları, 1991. google scholar
• Sarı, Nil. “Osmanlı Darüşşifalarında Meslek Ahlakı.” Osmanlılar 8, editör Güler Eren içinde 494-517. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999. google scholar
• Sarı, Nil. “Osmanlı Hekimliğinde Tıp Ahlakı.” Osmanlılarda Sağlık I, editör Coşkun Yılmaz, Necdet Yılmaz içinde 207-235. İstanbul: Biofarma İlaç ve Sanayi Ticaret A. Ş, 2006. google scholar
• Sarı Nil. Tuğ, Ramazan. Derviş Mehmed Neşati Yağı Tıbbî Yağlar Üzerine Bir Risale. İstanbul: 2009. google scholar
• Sarı, Nil. “Osmanlı Darüşşifasında Tedavi.” Afyon ve İstanbul Uluslararası Türk-İslam Tıp Tarihi ve Etiği Kongreleri 2018-2019 Bildiri Kitabı içinde 1-13. Konya: Selçuk Üniversitesi Basımevi, 2020. google scholar
• Serin, Sinem. Osmanlı Sağlık Sisteminin Yönetimi Hekimbaşılık Kurum. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2021. google scholar
• Shefer-Mossensohn, Miri. Osmanlı Tıbbı Tedavi ve Tıbbi Kurumları 1500-1700. Çeviren Bülent Üçpunar, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2013. google scholar
• Tabîb-i İbn-i Şerif Yâdigâr 15. Yüzyıl Türkçe Tıp Kitabı. Haz. Orhan Sakin, İstanbul: Seçil Ofset, 2017. google scholar
• Tercüme-i Müfredat-ı İbn Baytar. İstanbul: Sağlık Bilimleri Üniversitesi Yayınları, 2017. google scholar
• Tunçay, Hilal Ahsen. Kaya, Gülen İmran. “Aloe Vera (L.) Burm. F. (Sarısabır) Bitkisinin Fitoterapide Kullanımı,” Ankara Eczacılık Fakültesi Dergisi 45, (3) (2021): 674-698. google scholar
• Tuzlacı, Ertan. “Türkiye’de Bitkilerin Yöresel Kullanışları,” Marmara Üniversitesi Eczacılık Dergisi, S. 1-2 (1985): 101-106. google scholar
• Utsukarçi, Burcu Şen. Toprak, Gökçe. “Ali Ufki’nin Mecmua-i Saz ü Söz’ündeki İlaç Reçeteleri,” Osmanlı Bilimi Araştırmaları XIX, 2 (2018): 187-218. google scholar
• Uzel, İlter. “Anadolu’da Kadim Tıptan Bugüne Diş Hekimliği İlaçları,” Journal of Medical Sciences 1, 3, (2020): 6-24. google scholar
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapıkulu Ocakları I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988. google scholar
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı. Ankara: TTK Yayınları, 2014. google scholar
• Üçer, Müjgân. “Sivas Yöresinde Yerel Bitkilerden Yapılan İlaçlar.” Bitkilerle Tedavi Sempozyumu içinde 2942. İstanbul/Zeytinburnu: 2010. google scholar
• Yıldırım, Nuran. “Osmanlı Eczacılığının Gelişme Sürecinde İlaç Hazırlayıp Satan Esnaf ve Sağlıkçılar,” Osmanlı Bilimi Araştırmaları XI/1-2, (2009-10): 273-283. google scholar
• Yıldız, Mustafa. “İlaç Tertipleri Hakkında Derlenmiş Bir Mecmua (İnceleme-Metin).” Yüksek Lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 2016. google scholar
• Yıldız, Yasemin. “Türkçe Bitki Adlarının Anlam Bilimi Açısından İncelenmesi.” Doktora tezi, Sakarya Üniversitesi, 2020. google scholar
• https://kocaelibitkileri.com/lysimachia-talaverae. google scholar