Animal Culling as a Method of Agricultural Control from Ottoman Empire to Republic of Türkiye (1850-1938): Birds, Field Mice and Wild Boars

Yıl 2025, Cilt: 26 Sayı: 1, 84 - 106, 31.01.2025

Fatma Emek

https://doi.org/10.26650/oba.1545924

Öz

Birds, field mice, and wild boars moving in flocks caused severe material damage to agricultural lands and fruit trees both in the Ottoman Period and the Republic of Türkiye. In order to minimize the damage, governments allocated funds from their budgets for agricultural control and enacted laws. With the laws prepared and implemented in 1913 and 1924, different governments made animal culling as a method of agricultural control official. Thus, the government administrators allowed the culling of a certain number of animals each year to control their population, which was considered harmful to agriculture. This study aims to reveal the reasons behind the culling of birds, field mice, and wild boars within the scope of agricultural control in Türkiye, as well as people’s attitudes towards culling, the methods used for culling, and their environmental impacts. The research was conducted using a variety of sources, including documents from the Presidential State Archives, the press of the period, parliamentary records, and original research and review papers.

Anahtar Kelimeler

Republic, Animal Culling, Ottoman Empire, Türkiye, Agricultural Control

Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Zirai Mücadele Yöntemi Olarak Hayvan İtlafı “Kuşlar, Tarla Fareleri ve Yaban Domuzları” (1850-1938)

Öz

Sürüler halinde hareket eden kuşlar, tarla fareleri ve yaban domuzları hem Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde hem de Cumhuriyet Türkiyesi’nde tarım arazileri ile meyve ağaçlarına ciddi maddi hasarlar vermiştir. Bu hayvanların vermiş oldukları zararları en aza indirmek için hükümetler bütçelerinden pay ayırarak ziraî mücadele yapmış, kanunlar hazırlamıştır. 1913 ve 1924 yıllarında hazırlanarak uygulamaya konulan kanunlarla ziraî mücadele yöntemi olarak hayvan itlafının devlet nezdinde resmileşmesi sağlanmıştır. Böylece devlet yöneticileri, ziraat için zararlı görülen hayvanların nüfusunu dengelemek adına her yıl belli bir miktarda hayvan itlafına izin vermiştir. Bu bağlamda çalışmanın amacı Türkiye’de ziraî mücadele kapsamında kuşlar, tarla fareleri ve yaban domuzlarına karşı uygulanan itlafın gerekçesini, insanların itlafa bakışlarını, kullanılan itlaf yöntemlerini ve bunların çevreye etkilerini ortaya koymaktır. Araştırma, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi belgeleri, dönemin basını, zabıt cerideleri ile kaleme alınan telif ve tetkik eserlerden faydalanılarak hazırlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Cumhuriyet, Hayvan İtlafı, Osmanlı, Türkiye, Ziraî Mücadele

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). google scholar
• Babıâli Evrak Odası (BEO), 3344/250785, 3366/252443, 3904/292744, 4456/334187, 803/060151, 1297/97241, 1691/126771, 599/44915, 667/49972 google scholar
• Dahiliye Nezareti İdareCi Umumiye Ekleri (DHCICUM. EK.), 30/49, 48/15 google scholar
• Dahiliye Nezareti İdareCi Umumiye Evrakı (DH.İ.UM), 13C1/1C21 google scholar
• Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1860/101, 2231/40, 2797/87, 551/13 google scholar
• Hariciye Nezareti İstanbul Murahhaslığı (HR. İM.), 226/84 google scholar
• İrade MeclisCi Mahsus (İ.MMS.), 164/11 google scholar
• Maliye Nezareti EmlakCi Emiriyye Müdüriyeti (ML.EEM.), 929/28, 269/79 google scholar
• MeclisCi Vala Evrakı (MVL), 716/35, 1029/113, 1024/11, 1023/46 google scholar
• MeclisCi Vükela Mazbataları (MV.), 231/99, 124/65 google scholar
• Rumeli Müfettişliği Selanik Evrakı (TFR.I. SL.) 47/4612, 88/8713 google scholar
• Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayat Evrakı (A.} MKT. UM.), 236/54, 97/3 google scholar
• Sadaret Mektubi Kalemi MeclisCi Vala Evrakı (A.} MKT. MVL.) 28/69 google scholar
• ŞuraCyı Devlet Evrakı (ŞD.), 2864/34 google scholar
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA). google scholar
• Kararlar Daire Başkanlığı (1920C1928), 30.18.1.1.14.38.3 Dosya Ek. 218.12, 30.18.1.1.19.42.4 Dosya Ek. 214.49, 30.18.1.1.25.39.10 Dosya Ek. 218.23 google scholar
• Kararlar Daire Başkanlığı (1928C), 30.18.1.2.15.71.13, 30.18.1.2.17.4.3 Dosya Ek. 214.85, 30.18.1.2.19.23.13. Dosya Ek. 214.88 google scholar
• Muamelat Genel Müdürlüğü, 30.10.0.0.201.372.15 Dosya Ek. 240, 30.10.0.0.13.77.25 Dosya Ek. 12, 30.10.0.0.187.285.1 Dosya Ek. 220, 30.10.0.0.6.33.19 google scholar
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi. 571/35801.141217.42, 571/35801.141217.27, 533/10640.66342.1, 525/38585.155978.79, 525/38587.155988.25 google scholar
• “1932 Malî Senesi Muvazenei Umumiye Kanunu.” Kanunlar Dergisi, Kanun No. 2031, 26 Haziran 1932, 11: 582C775 google scholar
• “1933 Malî Senesi Muvazenei Umumiye Kanunu.” Kanunlar Dergisi, Kanun No. 2211, 23 Mayıs 1933,12: 376C572 google scholar
• “1934 Malî Senesi Muvazenei Umumiye Kanunu.” Kanunlar Dergisi, Kanun No. 2476, 30 Mayıs 1934,13: 405C618 google scholar
• “1936 Malî Yılı Muvazenei Umumiye Kanunu.” Kanunlar Dergisi, Kanun No. 2985, 28 Mayıs 1936, 16: 439C700 google scholar
• “1937 Malî Yılı Muvazenei Umumiye Kanunu.” Kanunlar Dergisi, Kanun No. 3192, 29 Mayıs 1937, 17: 484C761 google scholar
• “1938 Malî Yılı Hesabı Katî Kanunu.” Kanunlar Dergisi, Kanun No. 4254, 18 Haziran 1942, 23: 713C762 google scholar
• “1938 Malî Yılı Muvazenei Umumiye Kanunu.” Kanunlar Dergisi, Kanun No. 3405, 27 Mayıs 1938, 18: 399C683 google scholar
• “Muzır Hayvanların İtlâfı Hakkında Kânun.” Resmî Ceride, No: 51, 10 Kanunusani 1340 (10 Ocak 1924): 1C2 google scholar
• “Muzır Hayvanlarla Mücadele Kanununun Sureti Tatbikına Dair Olan Talimatnameye Zeylen Hazırlanan Talimatnamenin Tatbiki Hakında Kararname.” Resmî Gazete, Sayı. 1801, 20 Mayıs 1931: 477C478 google scholar
• “Muzır Hayvanâtın İtlâfı Hakkındaki 29 Kânunuevvel 1339 ve 293 Numaralı Kanunun SûretCi Tatbîkini Mübeyyin Talimatnamedir.” Resmî Gazete, Sayı. 65, 13 Mart 1340 (13 Mart 1924): 1 google scholar
• “Ziraata İras-ı Hasar Eden Haşerat ve Tufeyliyatın İtlafına ve NebatatCı Muzırranın KalCu Mahvına Dair KanunCı Muvakkat.” Düstur, Tertip: 2, Dersaadet: MatbaaCi Âmire, 1332, 5: 312C314 google scholar
• “Ziraata İras-ıı Hasar Eden Haşerat ve Tufeyliyatın İtlafına ve NebatatCı Muzırranın KalCu Mahvına Dair Kanun.” Takvîm-i Vekâyi, 23 Ağustos 1330 (5 Eylül 1914): 2-3 google scholar
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Dönem: 1, Birleşim: 37, 18 Şubat 1324 (3 Mart 1909), 2: 133 google scholar
• TBMM Zabıt Ceridesi, Devre. 3, İçtima: 1, İnikat: 62, C: 3 19 Nisan 1928 google scholar
• TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 2, İçtima: 50, C:13/1, 8 Şubat 1341/1925 google scholar
• TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 2, İçtima: 53, C: 31, 14 Nisan 1927 google scholar
• TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: 2, Birleşim: 80, C: 4, 7 Mart 1340/1924 google scholar
• TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: 5, Birleşim: 52, C: 17, 28 Nisan 1937 google scholar
• “15 Milyon Zarar.” Cumhuriyet, 15 Mayıs 1927 google scholar
• “400 Domuz Öldürülünce 80 Bin Liralık Zararın Önüne Geçiliyor.” Son Posta, 31 Mayıs 1935 google scholar
• “Açık Renkli Kargalara Müjde!.” Vakit, 11 Aralık 1929 google scholar
• “Beş Senelik.” Yeni Asır, 10 Haziran 1936 google scholar
• “Diyarbekirde Tarla Fareleri Öldürülüyor.” Yarın, 17 Şubat 1931 google scholar
• “Domuzlar.” Milliyet, 10 Ekim 1929 google scholar
• “Domuzlarla Mücadele.” Cumhuriyet, 4 Teşrinievvel 1934 google scholar
• “Fare Mücadelesi Hakkında Bir Emir Geldi.” Babalık, 8 İkinci Teşrin/Kasım 1938 google scholar
• “Fare Mücadelesi için Yeni Bir İmha Aleti Yapıldı.” Vakit, 22 Mart 1931 google scholar
• “Fare Mücadelesi.” Hakimiyeti Milliye, 23 Mayıs 1339/1921 google scholar
• “Finikede Domuz Pek Çoktur.” Son Posta, 9 Ekim 1932 google scholar
• “Haşeratla Mücadele.” Cumhuriyet, 9 Mayıs 1932 google scholar
• “Hem Kasap Hem Mebus.” Akşam, 18 Ağustos 1929 google scholar
• “İzmirden Yaban Domuzu İhracı.” Cumhuriyet, 25 Aralık 1930 google scholar
• “Karamanda Karga Mücadelesi.” Cumhuriyet, 9 Mayıs 1935 google scholar
• “Karga Fetvası.” Yenigün, 3 Kanunuevvel/Aralık 1923 google scholar
• “Karga Mücadelesi.” Cumhuriyet, 7 Mart 1937 google scholar
• “Karga Mücadelesinden Çıkan Münakaşa.” Akşam, 27 Mart 1928 google scholar
• “Karga Saksağan.” Babalık, 11 Nisan 1936 google scholar
• “Kargalar Adalara İltica Ettiler!.” Cumhuriyeti, 3 Şubat 1928 google scholar
• “M. Kemalpaşa’da.” Son Posta, 6 Haziran 1933 google scholar
• “Muğlada.” Cumhuriyet, 12 Ağustos 1928 google scholar
• “Muş’ta 650 Yaban Domuzu Öldürüldü.” Son Posta, 26 Haziran 1933 google scholar
• “Muzır Hayvanlar.” Cumhuriyet, 28 Nisan 1927 google scholar
• “Nebat Hastalıkları ile Esaslı Mücadele Başlıyor.” Tan, 9 Nisan 1936 google scholar
• “Son Yağmurlar Tehlikeyi Yüzde Yetmiş Azalttı.” Cumhuriyet, 15 Nisan 1931 google scholar
• “Söğüt’te Domuz İtlafı.” Cumhuriyet, 27 Şubat 1933 google scholar
• “Tarla Fareleri.“ Akşam, 24 Mayıs 1931 google scholar
• “Tarla Fareleri Toplanıyor.” Cumhuriyet, 13 Kanunuevvel 1930 google scholar
• “Tarla Farelerini İtlaf.” Cumhuriyet, 30 Nisan 1928 google scholar
• “Tarla Fareleriyle Mücadele.” Cumhuriyet, 18 Temmuz 1341/1925 google scholar
• “Tire’de Yaban Domuzlarile Mücadele Ediliyor.” Son Posta, 23 Mart 1933 google scholar
• “Tirede Serçeler.” Cumhuriyet, 19 Mayıs 192 google scholar
• “Urfada Fare Mücadelesi Neticelendi.” Son Posta, 3 Eylül 1937 google scholar
• “Vilayet Haberleri.” Hakimiyeti Milliye, 8 Kanunuevvel/Aralık 1930 google scholar
• “Vilayet Haberleri.” Tasviri Efkâr, 9 Mayıs 1333 (9 Mayıs 1917) google scholar
• “Yaban Domuzları İtlaf Edilecek.” Cumhuriyet, 11 Kanunuevvel 1933 google scholar
• “Ziraata Muzır Haşerat ve Tufeyliyat.” Tasvir-i Efkâr, 4 Teşrinievvel 1326 (17 Ekim 1910) google scholar
• “Farelerin İtlafı İçin Tedbir Alınıyor.” Cumhuriyet, 19 Mart 1931 google scholar
• Akbaba, No: 139, 3 Nisan 1340/1924 google scholar
• Aysel, M. “Yirmi Beş Kuruşa Bir Karga.” Cumhuriyet, 17 Mayıs 1935 google scholar
• “Bakla, Mısır, Fasulye ve Hububat Tarlalarını Kargalardan Muhafaza Etmek.” Osmanlı Ziraat ve Ticaret Gazetesi 23 (23 Eylül 1323/6 Ekim 1907): 307-308 google scholar
• “Kargaları Öldürmek.” Osmanlı Ziraat ve Ticaret Gazetesi 171 (27 Teşrinisani 1327/10 Aralık 1911): 689 google scholar
• “Serçe Kuşu Zararlı mıdır Faydalı mıdır?.” Osmanlı Ziraat ve Ticaret Gazetesi 37 (17 Haziran 1326/30 Haziran 1910): 585C586 google scholar
• Akif. Ekinlere Zarar Veren Fareleri Telef Etmek Usulleri. Halep: Lüks Matbaası, 1331 google scholar
• Ali Rıza. “Tarla Fareleri.” Osmanlı Ziraat ve Ticaret Gazetesi 1 (1 Teşrinisani 1326/14 Kasım 1910): 6C9 google scholar
• Alkan, Bekir. “Önemli Zararlılarla En Son Savaş Metotları ve Bunların Yurdumuzda Uygulanma İmkanları.” Ziraat Dergisi 103 (Eylül 1950): 22-27 google scholar
• Arsenic Hazards to Fish, Wildlife, and Invertebrates: a Synoptic Review. yyy: U.S. Department of the Interior Fish and Wildlife Service, 1988 google scholar
• Arslangündoğdu, Zeynel. “Ülkemizde Kutsal Sayılan Kuşlar.” Çevre ve Din Uluslararası Sempozyumu, Bildiri Metinleri 2, hazırlayan Fahri Kayadibi İçinde 401-410. İstanbul: Yalın Yayıncılık, 2008 google scholar
• Aydın, Özden. “Karakarga İş Üzerinde: Osmanlı’nın Kargalarla İmtihanı.” Ankara Anadolu ve Rumeli Araştırmaları (ANKARAD) 3/5, (2022): 31-49 google scholar
• Chapman, Frank Michler. The Economic Value of Birs to the State. Albany: J.B. Lyon Company, 1903 google scholar
• Demir, Alpaslan. “Mice Problems in The Ottoman Empire and Mice Invasion in Tırhala in 1866.” The 2nd International Balkan Conference google scholar
• (IBAC 2012), Bildiri Metinleri 2 hazırlayan Bekir Çınar İçinde 645C661. Arnavutluk: y.y.y. 2012 google scholar
• Demir, Alpaslan. “Osmanlı Devleti’nde Haşerelere Karşı Bir Önlem: Çekirge Suyu.” Erdem, 67 (2014), 33C45 google scholar
• Engelmann, Lukas. “An Epidemic for Sale: Observation, Modification, and Commercial Circulation of the Danzys Virus, 1890C1910.” Isis: A Journal of the History of Science Society, 112:3 (September 2021), 439-460 google scholar
• Foreign Animal Disease Reference Manuel. yyy: United States Department of Agriculture Animal and Plant Health Inspection Service Science and Technology Naitonal Veterinary Services Laboratories, 1990 google scholar
• Hadi. “Kemirici Hayvanların Telef Edilmesi.” Osmanlı Ziraat ve Ticaret Gazetesi 34 (16 Kanunuevvel 1323/29 Aralık 1907): 485C486 google scholar
• Harun Er Reşid. “Kuşların Faydaları.” Muallimler Mecmuası 5/45 (Teşrinisani 1926/Kasım 1926): 1882C1888 google scholar
• İhsan. “Kargalardan Şikâyet Eden Çiftçilerimize Müjde.” Osmanlı Ziraat ve Ticaret Gazetesi 26 (25 Mart 1326/7 Nisan 1910): 409C410 google scholar
• Kalmbach, E. R. The Crow in its Relation to Agriculture, Washington: U. S. Department of Agriculture, 1939 google scholar
• Koç, Bekir. “Tuna Vilayeti Gazetesi ve İçeriğine Dair Bazı Bilgiler (Mart 1865CMart 1868).” Tarih Araştırmaları Dergisi 34/57 (2015): 121-158 google scholar
• Meharg, Andrew A. Venomous Earth How Arsenic Caused the World’s Worst Mass Poisoning. New York: Macmillan, 2005 google scholar
• Mehmed Süreyya. Anadoluda Tarla Faresi ve Domuzların Ecnas ve Tarzı İtlaflarından Bâhis Risaledir. İstanbul: Teşebbüs Matbaası 1339/1923 google scholar
• Mehmet Refet. Karga ve Saksağanlar Envai, Zararları ve Sûret-i İmhâları. Sivas: Sivas Vilayeti Matbaası, 1338 google scholar
• Mehmet Zeki. “Kargalar.” Yeni Fikir (15 Haziran 1328/28 Haziran 1912): 219-221 google scholar
• Obuz, Ömer. Osmanlı’dan Erken Cumhuriyet’e Hayvan Katliamları ve Himaye Kediler, Köpekler, Kargalar. Ankara: İletişim Yayınları, 2024 google scholar
• Olgun, Said. “Osmanlı’dan Cumhuriyete Anadolu’da Karga İstilaları ve Kargalara Karşı Yürütülen Mücadeleler (1860C1965).” Tarih&Gelecek 8/4 (2022): 1129-1155 google scholar
• Öner, Erdoğan. Osmanlı Bütçeleri (1909-1918). Ankara: Maliye Bakanlığı Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı Yayınları, 2000 google scholar
• Özer, Sevilay. Anadolu’da Görülen Çekirge İstilaları ve Halk Üzerindeki Etkisi (1914-1945). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2016 google scholar
• Piper, Stanley E. Mouse Plagues, Their Control and Prevention. Washington: Government Printing Office, 1909 google scholar
• Radkau, Joachim. Doğa ve İktidar Global Bir Çevre Tarihi. Çeviren Nafiz Güder. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017 google scholar
• Safvet Suad. “Kuşların Faydası.” Servet-i Fünun 23/586 (4 Temmuz 1318/17 Temmuz 1902): 216C219 google scholar
• Şevket Raşit. “Ziraat Alemi ve Cumhuriyetin Onuncu Yıl Dönümü.” Ziraat Gazetesi 9C10C47, (EylülCEkim 1933), 426C442 google scholar
• The Rat and its Relation to the Public Health. Washington: Government Printing Office, 1910 google scholar
• Yamamoto, Dorothy. Wild Boar. Londra: Reaktion Books LTD, 2017 google scholar
• Yiğit, Nuri. “Türkiye Memeli Faunasına Evrimsel ve Zoocoğrafik Bir Bakış “Türkiye Kemiricileri; Ekolojik ve Biyolojik Özellikleri.” Zararlı google scholar
• Kemirgenler (Mammalia: Rodentia), Mücadele Yöntemleri ve Ekosistem Yönetimi, Çalıştay Bildirileri İçinde 11-32. Ankara: Ankara google scholar
• Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü, 24-26 Haziran 2003 google scholar
• Zihni. “Tarla Farelerinin Öldürülmesi için Selanik Ziraat Mektebi Aliyesinde Yapılan Tecrübeden Husule Gelen Netice ve En Elverişli Usul.” google scholar
• Osmanlı Ziraat ve Ticaret Gazetesi 150 (21 Nisan 1327/4 Mayıs 1911): 337-341. google scholar