Dinî Münasebetler Çerçevesinde Osmanlı Devleti'nde Toplumsal Çatışma: Rum-Ermeni Toplumu Örneği (XIX. Yüzyıl) / According to Religious Relations the Social Conflict in Ottoman State: Example of Greek- Armenian Society (XIX. Century)

Yıl 2013, Sayı: 23, 65 - 90, 11.12.2013

Cahit Külekçi

Öz

Osmanlı Devleti'nde yaşayan tüm gayr-ı Müslim milletler, devlet nazarında eşit haklara sahipti. Zımmîlik anlayışının bir gereği olarak, tüm bu milletlerin can ve mal emniyetleri devlet tarafından sağlanmak zorun­dadır. Rumlar da Ermeniler de Osmanlı Devleti'ndeki yaşamları boyunca bu statüden faydalanmışlar, devletle bu konuda herhangi bir ciddi problem yaşamamışlardır. Ancak gayr-ı Müslim tebeadan olan Rumlar ile Ermeniler arasında, kökeni yüzyıllar öncesine dayanan bir takım sorunların yaşandığı görülmektedir. Zaman zaman siyasî ama genelde dinî ve toplumsal alanda yaşanan sorunlara karşı devletin çözüm önerileri yeterli olmuşsa da, bir takım farklı ideolojik yaklaşımlar iki millet arasındaki çatışmaları tamamen ortadan kaldıramamıştır. Aynı şekilde Rumlarla Osmanlı Devleti arasındaki siyasî sorunlar zamanla Ermenilere de sıçramış, Rumların etkisiyle Ermeniler de devletle kavgalı duruma gelmiştir. Çalışmamızda Rumlarla Ermenilerin münasebetlerinin tarihsel sürecine kısaca değinilerek, XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti'nde yaşayan Rum ve Ermeni milleti arasındaki dinî hususlarla ilgili çatışmaların seyri, örneklerle ortaya konulmuştur. Kaynak ve arşiv belgele­rine dayanılarak hazırlanan çalışmamız, ayrıca Osmanlı Devleti'nde yaşayan gayr-ı Müslimlere devletin yaklaşım tarzı ile ilgili bilgiler de sunacaktır.

Anahtar Kelimeler: Osmanlı, Rum, Roma İmparatorluğu, Ermeni, kilise.

Abstract: Non-Muslim nations living in the Ottoman Empire, had equal rights for the state. As a part of the concept of zımmî, the securing lives and property of all nations had to be provided by the state. The Greeks and the Armenians in the Ottoman Empire took advantage of this status throughout their lives and there had never been any serious problems of the state in this   regard. However, among the non-Muslim people of the Greeks and the Ar­menians, observed that some problems, the origin of dating back centuries. Sometimes political, but in general the religious and social problems were solved by the state but some different approaches to the ideological conflicts between the two nations could not been able to eliminate completely. In the same way the political problems between the Greeks and the Ottoman State, spread to the Armenians at the time and then the Armenians have become problematic due to the Greek state. In our study, the process of the historical relations between Greeks and Armenians is mentioned and in XIX. century, the course of the conflict between the Greek and the Armenian nations that living in the Ottoman Empire, have been demonstrated with examples. This study is, prepared on the basis of sources and archive documents and will demonstrate approach to the non-Muslims by the Ottoman Empire.

Keywords: Ottoman, The Greek, Roman Empire, Armenian, church.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Rum, Roma İmparatorluğu, Ermeni, kilise.

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri (BOA) Bâb-ı Âlî Evrak Odası, 707/ 52979. Cevdet Adliye, 1/ 14. Cevdet Adliye, 18/ 1111. Cevdet Adliye, 49/ 2954. Cevdet Evkâf, 397/ 20132. Cevdet Evkâf, 44/ 2079. Cevdet Hâriciye, 154/ 7690.
• Dâhiliye Mektubî Kalemi, 1614/ 49.
• Dâhiliye Mektubî Kalemi, 1616/ 143.
• Dâhiliye Muamelat, 5/ 64. Dâhiliye Şifre Kalemi Belgeleri, 444/ 64. Hâriciye Evrâkı, Mektubi Kalemi, 196/ 82. Hariciye Nezareti Mektubî Kalemi Belgeleri, 240/ 87. Hariciye Nezareti Mektubî Kalemi Belgeleri, 265/ 22. Hariciye Nezareti Mektubî Kalemi Belgeleri, 36/ 7. Hariciye Nezareti Mektubî Kalemi Belgeleri, 44/ 89. Hatt-ı Hümâyûn, 1359/ 53468. Hatt-ı Hümâyûn, 1361/ 53655. Hatt-ı Hümâyûn, 1480/ 70. Hatt-ı Hümâyûn, 1525/ 30. Hatt-ı Hümâyûn, 526/ 25754.
• Hatt-ı Hümâyûn, 671/ 32799/ A. Hatt-ı Hümâyûn, 771/ 36188.
• Meclis-i Vâlâ Riyâseti Belgeleri, 10/ 47. Meclis-i Vâlâ Riyâseti Belgeleri, 255/ 2. Sadaret Divân (Beylikçi) Kalemi Belgeleri, 105/ 48. Sadaret Divân (Beylikçi) Kalemi Belgeleri, 38/ 32. Sadaret Divân (Beylikçi) Kalemi Belgeleri, 67/ 60. Sadaret Mektubî Kalemi Umum Vilayet Yazışmalarına Ait Belgeler, 289/ 34. Sadaret Mektubî Kalemi Umum Vilayet Yazışmalarına Ait Belgeler, 413/ 6. Sadaret Mektubî Kalemi Umum Vilayet Yazışmalarına Ait Belgeler, 427/ 63. Yıldız Esas ve Sadrazam Kâmil Paşa, 15/ 109. Yıldız Esas Ve Sadrazam Kâmil Paşa, 5/ 30. Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal Ve Jurnaller, 17/ 37. Yıldız Perakende Evrakı Şehremaneti Maruzâtı, 3/ 40. Yıldız Perakende Evrakı Tahrirat-ı Ecnebiye ve Mabeyn Mütercimliği, 17/ 5. Yıldız Perâkende Evrâkı Tahrirât-ı Ecnebiye ve Mabeyn Mütercimliği, 18/ 10 ve 20/ Yıldız Perakende Evrakı Umum Vilayetler Tahriratı, 38/ 70. Yıldız Sadaret Hususî Maruzat Evrakı, 368/ 37. ‘Berlin Ahidnamesi: Ayastafonos, Berlin, Kıbrıs Muâhedenâmeleri’, Karabet Matbaası, İstanbul 1324.
• Ahmed Cevdet Paşa, Târih-i Cevdet, Dersaadet 1309.
• Ahmed Cevdet Paşa, Tezâkir, Hzr: Câvid Baysun, Ankara 1986.
• Ahmed Lütfî Efendi, Vak’a-nüvis Ahmed Lütfî Efendi Tarihi, Hzr: M. Münir Aktepe, Ankara 1989.
• Bayram Kodaman, Sultan II. Abdulhamid Devri Doğu Anadolu Politikası, Ankara 19 Bernard Lewis, Ortadoğu, İki Bin Yıllık Ortadoğu Tarihi, Çvr: Selen Y. Kölay, Ankara 2005.
• Bilal Eryılmaz, Osmanlı Devleti’nde Millet Sistemi, İstanbul 1992.
• Cahit Külekçi, İslâm Tarihinde Ermeniler ve Ermenistan Fetihleri (Hulefâ-yı Râşidîn ve Emevîler Dönemi), İstanbul 2012.
• Canan Seyfeli, İstanbul Ermeni Patrikliği, Ankara 2005.
• Cyrill Tourmanof, The Third-Century Armenian Arsacids: a Chronological and Genealogical Commentary, Paris 1969.
• Dukas, İstanbul’un Fethi, Dukas Kroniği (1341- 1462), Çvr: V. Mirmiroğlu, İstanbul 2013.
• Edmondo De Amicis, İstanbul 1874, Çvr: Beynun Akyavaş, Ankara 2006.
• G. V. İnciciyan, Boğaziçi Sayfiyeleri, Çvr: Orhan Duru, İstanbul 2000.
• Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Trc: Fikret Işıltan, Ankara 1999.
• George Finlay, History of the Byzantine and Greek Empires, London 1854.
• George Sandys, Sandys Travailes, Containing A History Of The Orginall Present State of Turkish Empire, London 1652.
• Harrison Gray Otis Dwight, Christianity in Turkey, London 1854.
• Kemal H. Karpat, ‘Tarihsel Süreklilik, Kimlik Değişimi ya da Yenilikçi, Müslüman, Osmanlı ve Türk Olmak’, Osmanlı Geçmişi ve Bugünün Türkiyesi, İstanbul 2004.
• Louise Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement, California 1963.
• Mehlika Aktok Kaşgarlı, Kilikya Tâbi Ermeni Baronluğu Tarihi, Ankara 1990.
• Mehmet Ersan, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, İstanbul 2007.
• Michael Chamich, History of Armenia, Ermenice’den İngilizce’ye Çvr: Johannes Avdall, Calcutta 1827.
• Mustafa Fayda, ‘Hz. Ömer’in Hayber ve Çevresi İle Necran’dan Gayr-ı Müslimleri Çıkarması’, Dokuz Eylül Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: I, İzmir 1983.
• N. Tağavaryan, Hayots Hin Kronnerı, Konstantinapolis 1909.
• Nuray Bozbora, Osmanlı Yönetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusçuluğu’nun Gelişimi, İstanbul 1997.
• Philip Schaff, History of the Christian Church, New York 1867.
• Rosemary Morris, ‘Manziker, Battle of 1071’, Conflict and Conquest in the Islamic World, Editor: Alexander Mikaberidze, California 2011.
• Rouben Paul Adalian, ‘Catholic Church, Armenian’, Historical Dictionary of Armenia, USA 2010.
• Salih Özbaran, Bir Osmanlı Kimliği: 14.-17. Yüzyıllarda Rûm/Rûmi Aidiyet ve İmgeleri, İstanbul 2004.
• Sarkis Sarraf Hovhannesyan, Pâyitaht İstanbul’un Tarihçesi, Çvr: Elmon Hançer, İstanbul 1997.
• Seta B. Dadoyan, The Armenian Catholicosate From Cilicia To Antelias, An Introduction, Lebanon 2003.
• Şâni-zâde, Mehmed Atâullah Efendi, Şâni-zâde Tarihi, Hzr: Ziya Yılmazer, İstanbul 2008.
• Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekâyi-nâmesi (952- 1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136- 1162), Trc: Hrand D. Andreasyan, Notlar: Edouard Dulaurer- Halil Yınanç, Ankara 2000.
• Vahan M. Kurkjian, A History of Armenia, New York 2008.
• Vahdettin Engin, ‘Sultan II. Abdulhamid’e Düzenlenen Ermeni Suikastı ve Bu Sebeple Belçika İle Yaşanan Diplomatik Kriz’, Ermeni Meselesi Üzerine Araştırmalar, İstanbul 2001.
• Vahram, Vahram’s Chronicle of The Armenian Kingdom in Cilicia During The Time of Crusades, Trc: Charles Fried Neuman, London 1831.
• Vartan Artinian, Osmanlı Devleti’nde Ermeni Anayasası’nın Doğuşu 1839-1863, İstanbul 2004.
• William Rae Wilson, Travels in Egypt And The Holy Land, London 1824.
• Ziya Kazıcı, Osmanlı Devleti’nde Toplum Yapısı, İstanbul 2003.
• Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu, ‘Tanzîmâtta İçtimâî Hayat’, Tanzîmat, İstanbul 19