Lafız-Mana İlişkisi Açısından Hakikat ve Mecâz

Yıl 2022, Sayı: 40, 145 - 171, 28.04.2022

Nurullah Şentürk

https://doi.org/10.26650/jos.1059050

Öz

Lafızlar içimizde saklı anlam hazinesini gösteren birer şifredir. İçimizde cereyan eden duygu ve düşünceleri lafızlar sayesinde dışarı vurur, manaya deyim yerindeyse hayatiyet kazandırırız. Lafızlar manayı kuşatan, sarıp sarmalayan kıyafetlerdir. Lafız içimizdeki anlamı ne eksik ne fazla yani tam olarak yansıtırsa buna “lafız-mana uyumu” denir. Bu, usulcüler tarafından delâlet-i mutâbaka diye adlandırılan durumdur. Lafız içimizde var olan anlamın bir kısmına aracılık ediyorsa buna delâlet-i tedammun denir. Lafız bazen de aralarında nedensellik ilişkisi bulunduğu için anlamın dışına taşar, yani lafzın ifade ettiği şey yalın anlamının çok ötesine geçer ki bu durum da delâlet-i iltizâm adıyla anılır. Lafzın bu kullanımlardan hangisini ifade etmesi gerektiğini hiç kuşkusuz konuşan veya yazan belirleyecektir. Ancak bu konuda “muktezâ-i hâl” denilen durum ve vaziyetin gerektirdiği şekle uygun konuşma birtakım şartlarla kısıtlanmıştır. Bu şartlar en geniş anlamda belâgat olarak ifade edilmektedir. Daha özel anlamda “ilm-i beyân” denen ve lafızların kullanımını, kullanımın sonuçlarını ve hangi anlama delâlet ettiğini ele alan fenomen hakikat veya mecâz diye karşımıza çıkar. Hakikat daha çok sözlük anlam denen olguyu çağrıştırmakta olup, doğrudan belâgatin konusu değildir. O halde lafzın hakikî anlamının dışında ilave başka anlamlar ifade etmek için kullanılması yani “mecâz” çalışmamızın ana eksenini oluşturmaktadır. Bu çalışmada beyân ilmi açısından kullanılan lafızların hakikat-mecâz olarak tasnifi, mecâzî lafızların neler oldukları ve mecâz kullanımının hangi şartlarda hakikatten daha beliğ olduğu konusunu üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Lafız, Hakikat, Mecâz, Delâlet, İstiâre

Destekleyen Kurum

yok

Proje Numarası

yok

Teşekkür

Emeği geçen tüm hocalarıma teşekkür ederim.

Truth and Tralatition in Terms of the Relationship Between Word and Meaning

Öz

Words are like codes that reveal the treasure of meaning buried deep within us. We express the feelings and thoughts that emerge within us through words, thus giving life to meaning. When wording reflects our inner meanings, it is referred to as word-to-meaning harmony. The Methodists call it dalalat of motaabakah/indication of signification conformity. If words indicate a part of the meaning within us, it is called dalalat of tadamun/indication of the inclusion. Because there is a causal relationship between words, words can occasionally go beyond literal meanings, which is also known as the dalalat of iltizam/indication of commitment. These are issues that are undoubtedly determined by the speaker or author. However, under certain conditions, the situation called muqtada al-hal/suitability of meaning for the situation and speaking in accordance with the form required by the situation are restricted. These conditions are expressed as rhetoric in the broadest sense. More specifically, the phenomenon of semantics deals with the use of words, their consequences, and the meanings they convey as truth or metaphor. Truth evokes the phenomenon of lexical meaning and is not the direct subject of rhetoric. However, using words to express meanings in addition to the literal meaning—namely, “metaphor”—constitutes the primary focus of our study. In this study, the classification of words used in terms of declaration science as “truth” and “metaphor,” metaphorical words, and the conditions under which the use of “metaphor” is more meaningful than “truth” are all highlighted.

Anahtar Kelimeler

Word, Truth, Metaphor, Signification

Proje Numarası

yok

Kaynakça

• Abduh, Abdulazîz Kalkîle. el-Belâğatü’l-Istılâhiyye. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 3. Baskı, 1992.
• Atîk, Abdulaziz. fi’l-Belâğati’l-Arabiyye İlmü’l-Beyân. Beyrut: Dâru’n-Nahdai’l-Arabiyye, 1985.
• el-Cürcânî, Abdulkâhir b. Abdurrahmân. Delâilü’l-İ’câz. thk. Muhammed Ridvân ed-Dâye ve Fâyiz ed-Dâye. Dimaşk: Dâru’l-Fikir Âfak Marife Müteceddide, 2007.
• el-Cürcânî, Abdulkâhir b. Abdurrahmân. Esrâru’l-Belağa fî İlmi’l-Beyân. thk. Abdulhamîd Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Abdulmuttalib, Muhammed. el-Belağa ve’l-Uslûbiyye. Beyrut: Mektebetü Lübnân Nâşirûn, 1994.
• el-Meydânî, Abdurrahmân b. Hasen Habenneke. el-Belâğatü’l-Arabiyye. Dimaşk: Dâru’l-Kalem, 1996, I-II.
• el-Merdâvî el-Hanbelî, Alâüddîn Ebu’l-Hasen Alî b. Süleymân. et-Tahbîr Şerhu’t-Tahrîr. thk. Abdurrahmân b. Abdillâh el-Cebrîn. Riyâd: Mektebetü’r-Ruşd, I-V, ts.,
• Avnî, Hâmid. el-Minhâcü’l-Vâdıh li’l-Belâğa. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, I-V, ts.
• Bardakoğlu, Ali. “Delalet”. DİA. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 19/119-122, 1994.
• Behâüddîn Ebu’l-Vefâ’, Abdullâh b. Mustafâ b. Cercîs, el-Faydî el-Mevsılî. el-Mirkâtü fî Şerhı’l-Alâkât. thk.
• Ra’fet Luey Huseyin Âli Ferac. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2018.
• Bolay, M. Naci. “Delalet”. DİA, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 19/119, 1994.
• Bolelli, Nusrettin. Belagat Beyan Meâni Bedî’ İlimleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Vakfı Yayınları, 6. Baskı, 2011.
• Çuhadar, Mustafa. “Fesahat”. DİA. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 12/ 423-424, 1995.
• Dayf, Şevkî. el-Belağa Tetavvur ve Târîh. Kahire: Dâru’l-Maârif, ts.
• Dayf, Şevkî. el-Belâğatu Tetavvur ve Târîh. Kahire: Dâru’l-Meârif, 9. Baskı, ts.
• Durmuş, İsmail. “Belagat”. DİA. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 17/ 383-385, 2012.
• el-Kayravânî el-Ezdî, Ebû Alî el-Hasen İbn Raşîk. el-Umde fî Mehâsini’ş-Şi’r ve Âdâbihi ve Nakdihî. thk.
• Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. y.y.: Dâru’l-Cîl, I-V, 5. Baskı, 1981.
• Ebû Ubeyde, Mu’ammar b. El-Müsennâ et-Temîmî el-Basrî. Mecâzü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Fuâd Sezgin. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, I-II, 1381h.
• İbn Manzûr, el-İfrîkî el-Mısrî, Ebu’l-Fadl Cemâlüddîn Muhammed b. Mekram. Lisânü’l-Arab. thk. İbrâhîm el-Yâzicî ve diğerleri. Beyrut: Dâru Sâdir, 1-57, 3. Baskı, ts.
• İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Feth Dıyâ’üddîn Nasrullâh b. Muhammed b. Abdilkerîm eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Meselü’s-Sâir fî Edebi’l-Kâtibi ve’ş-Şâir. thk. Ahmed el-Hûfî ve Bedevî Tabâna. Kahire: Dâru Nahdati Mısr, ts.
• el-Âmidî, Ebu’l-Kâsim el-Hasen b. Bişr. el-Muvâzene beyne şi’ri Ebî Temmâm ve’l-Buhturî. thk. Ahmed Sakr.
• Kahire: Dâru’l-Meârif & Mektebetü’l-Hâncî, I-III, 4. Baskı, 1994.
• ed-Dâye, Fâyiz. İlmü’d-Delâleti’l-Arabî. Dimaşk: Dâru’l-Fikir, 2. Baskı, 1996.
• ed-Düsûkî, Muhamed b. Arafe. Hâşiyetü’d-Düsûkî alâ muhtasari’l-me’ânî li-Sa’diddîn et-Teftezzânî. thk.
• Muhammed Kıtta el-Adevi. Bulak/Mısır: el-Matbaatü’l-Âmira, 1290.
• ed-Düsûkî, Muhammed b. Ahmed b. Arafa. Hâşiyetü’d-Düsûkî. thk. Halîl İbrâhîm Halîl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
• el-Alevi, Yahya b. Hamze b. Ali b. İbrahîm. et-Tırâz Li Esrâri’l-Belağa ve Ulûmi Hakaiki’l-İ’câz. thk. Abdulhalîm Hindâvî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, I-III, 2002.
• el-Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed. Şerhu’t-Telhîs. thk. Muhammed Mustafâ Ramadân Sufiyye. Trablus: el-Münşeetü’l-âmme li’n-neşr ve’t-tevzî’ ve’l-i’lân, 1983.
• el-Bârûdî, Mahmûd Sâmî. https://www.aldiwan.net/poem8289.html. (Erişim: 07 Ekim 2020).
• el-Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr. Kitâbu’l-Hayevân. thk. Abdusselâm Hârûn. Kahire: Matba‘atü Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, I-VIII, 2. Baskı, 1966.
• el-Cârim, Ali ve Mustafâ Emîn. el-Belâğatü’l-Vâdıha. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• el-Cürcânî, Abdulkâhir. Delâilü’l-İ’câz. thk. Muhammed Ridvân ed-Dâye ve Fâyiz ed-Dâye. Dimaşk: Dâru’l-fikir Âfak Marife Müteceddide, 2007.
• el-Cürcânî, Alî b. Abdulazîz. el-Vesâta beyne’l-Mütenebbî ve Husûmihî. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm ve Alî Muhammed el-Becâvî. y.y.: Dâru Îsâ el-Bâbî el-Halebî, ts.
• el-Cürcânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. el-İşârât ve’t-Tenbîhât fî İlmi’l-Belâğa. thk. Abdulkâdir Huseyn. Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 1997.
• el-Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ b. Ziyâd b. Abdillâh b. Manzûr ed-Deylemî. Meâni’l-Kur’ân. thk. Ahmed Yûsuf en-Necâtî, Muhammed Alî en-Neccâr ve Abdulfettâh İsmâîl eş-Şelebî. Kahire: Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, I-III, ts.
• el-Hâşimî, es-Seyyid Ahmed. Cevâhiru’l-Belâğa. thk. Yûsuf es-Samyîlî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asrıyye, 1999.
• el-Hatîb el-Kazvînî, Celâlüddîn Muhammed b. Abdurrahmân b. ‘Umar b. Ahmed b. Muhammed. et-Telhîs fî ‘Ulûmi’l-Belâğa. thk. Abdurrahmân el-Barkûkî. y.y.: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, ts.
• el-Hatîb el-Kazvînî, Celâlüddîn Muhammed b. Abdurrahmân b. Umar b. Ahmed b. Muhammed. el-Îdâh fî ‘Ulûmi’l-Belâğa. thk. İbrâhîm Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• el-Hatîb el-Kazvînî, Muhammed b. Abdurrahmân b. Umar Celâlüddîn. el-Îdâh fî Ulûmi’l-Belâğa. thk. Imâd Besyûnî Zağlûl. Beyrut: Dâru’l-Erkam, 2005.
• el-Hatîb el-Kazvînî, Celaleddîn b. Muhammed. et-Telhîs fî ‘Ulûmi’l-Belâğa. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ilmiyye, 2009.
• el-Hatîb el-Kazvînî, Celaleddîn b. Muhammed. et-Telhîs fî Ulûmi’l-Belâğa. y.y.: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1904.
• el-Matlûb, Ahmed. el-Kazvînî ve Şerhu’t-Telhîs. Bağdat: Mektebetü’n-Nehda, 1986.
• el-Matlûb, Ahmed. Mu‘cemu’l-Mustalahâti’l-Belâgıyye ve Tetavvurihâ. Bağdat: Matbaatü’l-Mecma’i’l-İlmi’l-Irâkî, 1983.
• el-Merâğî, Ahmed Mustafâ. Ulûmü’l-Belâğa. Beyrut: Dâru’l-Kalem, ts.
• el-Mevsılî, Behâüddîn Ebu’l-Vefâ’ Abdullâh b. Mustafâ b. Cercîs el-Faydî. el-Mirkâtü fî Şerhı’l-Alâkât. thk. Ra’fet Luî Huseyin âli Farac. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2018.
• el-Meydânî, Abdurrahmân b. Hasen Habenneke. el-Belâğa el-Arabiyye. Dimaşk, Dâru’l-Kalem, I-III, 1996.
• el-Useymîn, Muhammed Salih. Şerhu’l-Belağa min Kitâbi Kavâidi’l-Luğati’l-‘Arabiyye. Suudi Arabistan/ el-Kasîm: Müessesetü’ş-Şeyh Muhammed b. Salih el-‘Useymîn el-Hayriyye, h. 1424.
• en-Nüveyrî, Ahmed b. Abdulvahhâb b. Muhammed b. Abduddâyim Şihâbüddîn. Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb. Kahire: Dâru’l-kütüb ve’l-vesâiki’l-kavmiyye, I-XXXIII, 1423h.
• er-Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Omar b. el-Huseyn. Nihâyetü’l-Îcâz fî Dirâyeti’l-İ’câz. thk. Nasrullah Hacımüftüoğlu. y.y.: Dâru sâdir, 2009.
• es-Sa’îdî, Abdulmüteâl. İlmu’l-Meânî. thk. Abdulkâdir Huseyn. Kahire: Mektebetü’l-âdâb, 2. Baskı, 1991.
• es-Saîdî, Abdulmüteâl. Buğyetü’l-Îdâh li Telhîsı’l-Miftâh fi Ulûmi’l-Belâğa. Cemâmîz/b.y.: Mektebetü’l-âdâb, I-III, ts.
• es-Sekkâkî, Ebû Ya’kûb Yûsuf b. Ebî Bekr b. Muhammed b. Alî. Miftâhu’l-Ulûm. thk. Ekrem Osmân Yûsuf. Bağdat: Matba‘atü dâru’r-risâle, 1982.
• es-Sübkî, Behâ’üddîn Ebû Alî b. Aldulkâfî. Arûsü’l-Efrâh fî Şerhı Telhîsı’l-Miftâh. thk. Abdulhamîd el-Hindâvî. Beyrut: el-Mektebetü’l-asrıyye li’t-tıbâ’a ve’n-neşr, I-II, 2003.
• es-Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân Ebû Bekr. Mu’terakü’l-Akrân fî İ’câzi’l-Kur’ân. thk. Ahmed Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, I-III, 1988.
• et-Tabbâ’, Omar Fârûk. Divânı İbnu’r-Rûmî. Beyrut: Dâru’l-erkam, 2000.
• ez-Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedrüddîn Muhammed b. Abdillâh b. Bahâdır. el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. Beyrut: Dâru ihyâi kütübi’l-Arabiyye & Dâru’l-ma‘rife, I-VII, 1957.
• Fazlıoğlu, Şükran. “Vaz’”. DİA. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 42/576-578, 2012.
• Hacımüftüoğlu, Nasrullah. “Beyan”. DİA. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 6/22-23, 1992.
• http://quranic.uobabylon.edu.iq/lecture.aspx?fid=19&lcid=75229. (Erişim 07 Ekim 2020).
• http://quranic.uobabylon.edu.iq/lecture.aspx?fid=19&lcid=75229. (Erişim 07 Ekim 2020).
• http://www.alshirazi.com/compilations/lals/balagah/part2/3.htm. (Erişim 07 Ekim 2020).
• http://www.alshirazi.com/compilations/lals/balagah/part2/3.htm. (Erişim 07 Ekim 2020).
• https://www.aldiwan.net/poem8289.html. (Erişim 07 Ekim 2020).
• https://www.hindawi.org/books/37141640/30/. (Erişim 07 Ekim 2020).
• https://www.hindawi.org/books/37141640/30/. (Erişim 07 Ekim 2020).
• Ivad, İbrâhîm. Münkiru’l-Mecâz fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kahire: Mektebetü’z-zehrâi’ş-şark, 2000.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân el-Mevsılî. el-Hasâis. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb, I-III, 4. Baskı, ts.
• İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed b. Fâris Zekeriyyâ er-Râzî. Mu’cemü Makâyîsi’l-Luğa, thk. İbrâhîm Şemsüddîn, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, I-II,1999.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. Fethü’l-Bârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 1379/1959.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddîn Ahmed b. Abdulhalîm b. Abdusselâm b. Teymiyye el-Harrânî. el-İmân. thk. Muhammed Nâsıruddîn el-Albânî. y.y.: el-Mektebü’l-İslâmî, 1996.
• İbnü’l-Esîr, Dıyâ’üddîn. Kifâyetü’t-Tâlib fî Nakdi Kelâmi’ş-Şâir ve’l-Kâtib. thk. Nûri Hammûdî el-Kaysî, Hatim Sâlih ed-Dâmin ve Hilâl Nâcî. y.y.: el-Mevsıl Üniversitesi Yayınları, Mektebetü’ş-Şâir Şefîk Cebrî, ts.
• İbnü’l-Esîr, Dıyâüddîn. el-Meselü’s-Sâir fî Edebi’l-Kâtibi ve’ş-Şâir. thk. Ahmed el-Hûfî ve Bedevî Tabâna. Kahire: Dâru nahdati Mısr, I-IV, ts.
• İbnü’n-Nâzım, Bedruddîn İbn Mâlik. el-Mısbâh fi’l-Me’ânî ve’l-Beyân ve’l-Bedî’. thk. Husnî Abdulcelîl Yûsuf. Kahire: Mektebetü’l-âdâb, ts.
• İbnü’n-Neccâr, Muhammed b. Ahmed b. Abdülazîz b. Alî el-Fütûhî. Şerhu Kevkebi’l-Munîr. thk. Muhammed ez-Zuhaylî, Nezîh Hammâd. Riyad: Suudi Arabistan Vakıflar Bakanlığı Yayınları, Mektebetü’l-Abîkân, I-IV, ts..
• İşler, Emrullah ve İbrahim Özay. Türkçe Arapça Kapsamlı Sözlük. Ankara: Fecr Yayınları, 2. Baskı, 2010.
• Kahraman, Alim. “Üslup”. DİA. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012, XLII/387-388).
• Kalkîle, Abduh Abdulazîz. el-Belâğatü’l-Istılâhiyye. Kahire: Dâru’l-fikri’l-Arabî, 3. Baskı, 1992.
• Kâsim, Ahmed Muhammed ve Muhyiddîn Dîb. Ulûmu’l-Belâğa. Lübnan/Trablus: el-Müessesetü’l-Hadîse li’l-Kitâb, 2003.
• Kılıç, Hulusi. “Belagat”. DİA. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 7/ 380-383, 1992.
• Kınar, Kadir. Anlambilimi ve Arap Anlambilimi. İstanbul: Ravza Yayınları, 2008.
• Ma’lûf, Semîr Ahmed. “es-Sûratü’z-Zihniyye: (Dirâse fî Tasavvuri’l-Ma’nâ)”. Dimaşk Üniversitesi Dergisi. c.26, sy.1-2.
• Ma’lûf, Semîr Ahmed. Hayeviyyetü’l-Luğa beyne’l-Hakikati ve’l-Mecâz. Kahire: Menşûrâtü’l-İttihâdi’l-Arab, 1996.
• Matlûb, Ahmed. Fünûn Belâğıyye. Kuveyt: Dâru’l-Buhûsi’l-İlmiyye, 1975.
• Matlûb, Ahmed. vd. el-Belâğa ve’t-Tatbîk. Bağdat: Irak Yüksek Öğretim ve Bilimsel Araştırmalar Bakanlığı Yayını, 2. Baskı, 1999.
• Mec’ma’u’l-luğati’l-Arabiyye. el-Mu’cemü’l-Vasît. Kahire: Mektebetü’ş-Şurûki’d-Devliyye, 4. Baskı, 2004.
• Mecma’u’l-luğati’l-‘Arabiyye. el-Mu’cemu’l-Vasît. Beyrut: Dâru Umrân, 3. Baskı, 1985.
• Menkûd, Abdulcelil. İlmü’-d-Delâle Usûluhû ve Delâilühû fi’t-Türâsi’l-Arabî. y.y.: İttihâdü Küttâbi’l-Arab, ts.
• Rabî’ b. Mahlûf. el-Mecâz beyne Te’sîli’l-Belâği’l-Arabî ve’n-Nazariyyâti’l-Üslûbiyyeti’l-Hadîse. Batna (Cezayir): Batna Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Şentürk, Recep. “İsnâd”. DİA. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 23/153-154, 2001.
• Yazıcı, Tahsin. “Belagat”. DİA. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 5/ 383-384, 1992.
• Yetiş, Kazım. “Belagat”. DİA. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 5/ 384-387, 1992.