Gelenbevî’nin (ö.1205/1791) “Risâle fi’l-Masdar” Adlı Eserinin Tahkikli Neşri ve Dil Felsefesi Açısından Değerlendirilmesi

Yıl 2024, Sayı: 45, 171 - 208, 03.10.2024

İsa Güceyüz

https://doi.org/10.26650/jos.1515260

Öz

Matematik ve mantık alanındaki eserleriyle tanınan İsmail Gelenbevî’nin dil ve belâgatle ilgili de birçok eseri mevcuttur. Onun, masdar risâlesi anlamına gelen “Risâle fi’l-masdar” adlı eseri de bunlardan birisidir. Araştırmada öncelikle Gelenbevî’nin hayatı, eserleri ve ilmi kişiliğine temas edilmektedir. Akabinde araştırmada ele alınan eserin konusu olan masdar ve hâsıl bi’l-masdarla ilgili tartışmalara ve meselenin dilbilimsel arka planına yer verilmektedir. Son olarak Gelenbevî’nin masdar hakkındaki düşüncelerine dil felsefesi bağlamında yer verilmekte ve onun “Risâle fi’l-masdar” isimli eserinin tahkikli neşri yapılmaktadır. Risâlenin tahkikinde İslâm Araştırmaları Merkezi’nin (İSAM) yayımlamış olduğu “Tahkikli Neşir Kılavuzu” esas alınmıştır. Herhangi bir nüsha “asıl nüsha” olarak esas alınmamıştır. Neşredilen metin, üç farklı nüsha karşılaştırılarak en doğru metne ulaşma gayesiyle tahkik edilmiştir. Gelenbevî, hâsıl bi’l-masdarı “ıstılâhî ve “lügavî” olmak üzere ikiye ayırmıştır. Mantık verilerini ve diyalektik soruşturma yöntemini eserinde yoğun bir şekilde kullanmıştır. Gelenbevî’nin masdar meselesini tartıştığı zeminin arka planında ta‘kîd, fâilin tanımı ve insan fiilleri/ irade olmak üzere üç ayrı problem yer almıştır. Onun, meçhulün de masdarı olduğu düşüncesine katılmamakla birlikte anlam ve isnad açısından meçhul masdara belirli koşullarda imkân tanıdığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı, Masdar, el-Hâsıl bi’l-Masdar, İsmail Gelenbevî, Tahkik, Dil Felsefesi

Critical Edition of Galanbawī’s (d.1205/1791) Work Named “Risālah fī al-Maṣdar” and its Evaluation of Language Philosophy

Öz

Ismail Galanbawī, known for his works in mathematics and logic, also wrote many works on language and rhetoric. His work called “Risālah fī al-Maṣdar”, which means “infinitive treatise,” is one such work. In this study, Galanbawī’s life, works, and scientific personality are first touched upon. Subsequently, discussions about the maṣdar and hâsıl bi’l- maşdar, which are the subjects of the work discussed in this research, and the linguistic background of the issue is included. Finally, Galanbawī’s thoughts about maşdar are included in the context of language philosophy, and a critical edition of his work “Risālah fī al-Maşdar” is made. In verifying the treatise, the “Authorized Publication Guide” published by the Center for Islamic Research (ISAM) was taken as the basis. Any manuscript copy is not taken as the “original copy”. The published text was verified by comparing three different copies to obtain the most accurate text. Galanbawī divided the “al-hāşıl bi al-maşdar/total meaning revealed by infinitive” into two: lexical and terminological. He used logical data and dialectical investigation extensively in his work. In the background of Gelenbevî’s discussion of the infinitive issue, there are three separate problems: ta‘kîd (complexity), the definition of the agent, and human actions/will. Although he does not agree with the idea that the unknown has an infinitive, he allows the infinitive of the unknown under certain conditions in terms of meaning and imputation.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Maṣdar, al-Hāṣıl bi al-Maṣdar, Ismaıl Galanbawī, Critical Edition, Language Philosophy

Kaynakça

• Alak, Musa. Masdarın Manaları “Masdar” - “Hâsıl bi’l-Masdar” İnceleme ve Metinler. İstanbul: Ravza Yayınları, 2022. google scholar
• Arı, Abdüsselâm. “Mahiyeti Yansıtıp Yansıtmaması Açısından Bazı Hanefî Kaynakları ve Muâsır İslam Hukuku Eserlerindeki Akid Tanımları Üzerine Bir İnceleme”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 26 (2015), 523-538. google scholar
• Bağdâdî, İsmail. Hediyyetu’l-‘ârifîn esmâu’l-muellifîn ve âsâru’l-musannifîn. 2 Cilt. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1951. google scholar
• Câmî, Abdurrahman. el-Fevâ’idü’z-ziyâ’iyye. haz. İlyas Kaplan. İstanbul: Şifâ Yayınevi, 2005. google scholar
• Çelebî, Hasan. Hâşiyetü’l-Mutavvel. İstanbul: Şirket-i Sahafiye-i Osmaniye Matbaası, ts. google scholar
• Demirayak, Kenan. Arap Edebiyatı Tarihi Osmanlı Dönemi. Erzurum: Fenomen Yayıncılık, 2015. google scholar
• Enbârî, Kemâluddîn. el-İnsâf fî mesâili’l-hilâf beyne’n-Nahviyyîn: el-Basriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, 2003. google scholar
• Fenârî, Şemsuddîn Muhammed b. Hamza. ‘Aynu’l-a‘yân. İstanbul: Rifat Bey Matbaası, 1325. google scholar
• Ferâhîdî, Halil b. Ahmed. Kitâbu’l-‘ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî-İbrâhîm es-Sâmerrâî. 8 Cilt. Beyrut: Dâr ve Mektebetu’l-Hilâl, ts. google scholar
• Gelenbevî, İsmail. Hâşiyetü’l-Gelenbevî ‘alâ Şerhi Mîr Ebi’l-Feth ‘alâ Hâşiyeti’l-Molla Hanefî ale’r-Risâle el-‘Adudiyye fî âdâbi’l-bahs ve’l-munâzara. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2017. google scholar
• Gelenbevî, İsmail. Resâilü’l-imtihân. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1262. google scholar
• Gelenbevî, İsmail. Risâle fi’l-masdar. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 4140, 150b-153a. google scholar
• Gölcük, Şerafettin-Yurdagür, Metin. “Gelenbevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/552-555. İstanbul: TDV Yayınları, 1996). google scholar
• Güdekli, Hayrettin Nebi. “Müteahhirîn Dönemi Mâtürîdî Kelâmında İradenin Ontolojisi Sorunu: Saçaklızâde’nin Risâletü’l-irâdeti’l-cüz’iyye’sinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 41 (2019), 85-129. google scholar
• İbnü’l-Hâcib, Cemâluddîn b. Osman. el-Kâfiye fî ‘ilmi’n-Nahv. Kâhire: Mektebetu’l-’Âdâb, 2010. google scholar
• İbn Manzûr. Lisânu’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır Nâşirûn, 1414. google scholar
• İsferâyînî, İsâmuddin. Şerhu’l-‘Isâm ‘alâ Kâfiyeti İbni’l-Hâcib. thk. Muhammed Bâsil ‘Uyûnu’s-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1971. google scholar
• Kazvînî, Hatîb. el-Îzâh fî ‘ulûmi’l-Belâğa el-Meânî ve’l-Beyân ve’l-Bedî‘. thk. Muhammed Abdu’l-Mun‘im Hafâcî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 3. Basım, ts. google scholar
• Kazvînî, Hatîb. et-Telhîs fî ‘ulûmi’l-Belâğa. thk. Abdurrahman el-Bergûgî. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 1932. google scholar
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemu’l-muellifîn. 13 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-Musennâ, 1993. google scholar
• Kevserî, Muhammed Zâhid. “Gelenbevî İsmail Efendi”. çev. Musa Alak, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (2005), 137-154. google scholar
• Köksoy, Mesut. Risâle fî Beyâni’l-Hâsılı bi’l-Masdar ve Risâle fî Tahkîki’l-Masdar’ın Tahkik ve İncelemesi. Konya: Billur Yayınevi, 2019. google scholar
• Lârî, Radıyyuddîn Abdulğafûr. Hâşiyetü’l-Lârî ‘ale’l-Fevâ’idi’z-Ziyâ’iyye li’l-Molla el-Câmî. Viyana: Österreichische Nationalbibliothek, ts. google scholar
• Mehmed Tahir, Bursalı. Osmanlı Müellifleri. haz. M.A. Yekta Saraç. 1 Cilt. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2016. google scholar
• Sabbân, Muhammed b. Ali. Hâşiyetu’s-Sabbân ‘alâ şerhi’l-Uşmûnî li Elfiyeti İbn-i Mâlik. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1997. google scholar
• Şensoy, Sedat - Yıldıran Sarıkaya, Meliha. “Ta‘kîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39/457-458. İstanbul: TDV Yayınları, 2010. google scholar
• Taftâzânî, Sa'duddîn Mes‘ûd b. Ömer. el-Mutavvel. thk. Abdulhamîd Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 3. Basım, 2013. google scholar
• Taftâzânî, Sa'duddîn Mes‘ûd b. Ömer. Şerhu ’t-Tetvîh ‘ale’--Tm’zîh. Mısır: Mektebetu Sabîh, ts. google scholar
• Tala, Murat. “Belâgat, Usûl-i Fıkıh, Kelam ve Dil Felsefesi Odağında Hâsıl bi’l-Masdar Tartışması: Emîr Pâdişâh’ın Eseri Bağlamında Bir Tetkik”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 48 (2019), 359-393. google scholar
• Tehânevî, Muhammed Ali. Keşşâfu ıstılâhâti’l-funûn ve’l-‘ulûm. haz. Refîk el-‘Acem vd. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetu Lübnân Nâşirûn, 1996. google scholar