Osmanlı Mûsikîsinde “Havas Beğenisine Mahsusiyet”in Tezahürü Olarak Klasik Üslûp

Yıl 2017, Cilt: 37 Sayı: 2, 343 - 378, 15.12.2017

Okan Murat Öztürk

Öz

Saray âdâbına uygun tarzda yetiştirilme ve
kültürlenme bir ölçüt olarak alındığında, Osmanlı toplumunu, bu terbiyeye sahip
olanlar (havas) ve olmayanlar (avam) şeklinde iki katmanlı bir sosyal
tabakalaşmaya tabi tutmak mümkündür. Buna karşılık, havas ve avam beğenisine
mahsus mûsikîlerin her ikisi de, mûsikîyi şekillendiren dört temel unsur
(perde, nağme, makam ve usûl) açısından ortak özellikler sunar. Bu özellikler
zemininde, iki tabakaya özgü mûsikîler arasındaki temel farklılıkların, bilgi
ve üslûp alanlarında ortaya çıktığı görülür. Bu noktada özellikle havas
beğenisi için üretilen ve icra edilen müziklerin üslûp bakımından nasıl farklılaştığı
sorusu önem kazanır. Başta padişah ve hanedan olmak üzere havas tabakasına mensup
muhtelif kişi, grup ve muhitler, Osmanlı dünyasındaki tüm sanat ve ilimlerin
başlıca hamileri olmuşlardır. Bu makalede havas beğenisi için bestelenen mûsikî
eserlerinin üslûp farklılığı üzerinden özel ve ayrıcalıklı hale geldiği
üzerinde durulmaktadır. Bu olgu, burada, özel bir müzik repertuvarı ve üslûbunun
gelişimi bakımından kanonlaşma ve klasikleşme sürecini analiz etmek maksadıyla,
temel bir etken olarak ele alınmaktadır. Osmanlı elitinin mûsikî sanatını
himaye etmelerindeki temel beklentilerinden biri de, kendi mûsikî beğenilerini
yansıtan incelikli bir klasik üslûp gelişimini sağlamak olmuştur. Bu durum,
meselenin; statü, kimlik, beğeni kültürü ve aidiyet gibi sosyolojik konularla olan
bağlantısını açıkça ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı havas mûsikîsi, Kanonlaşma, Klasikleşme, Statü, Sosyal kimlik, Beğeni kültürü

Kaynakça

• Aksoy, B. (1985). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e mûsikîde batılılaşma. M. Belge & F. Aral (Ed.), Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi içinde (c. 5, ss. 1212–1236). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Aksoy, B. (1994). Avrupalı Gezginlerin Gözüyle Osmanlılarda Musiki. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Aksoy, B. (2008). Geçmişin Musiki Mirasına Bakışlar. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• And, M. (1974). Oyun ve Büğü. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• And, M. (2004). Osmanlı tasvir sanatları 1: Minyatür. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Andrews, W. G. (2001). Şiirin sesi, toplumun şarkısı (Çev. T. Güney). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Assman, J. (2001). Kültürel bellek (Çev. A. Tekin). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Ayangil, R. (2008). Western Notation in Turkish Music. Journal of the Royal Asiatic Society, 18(4), 401–447.
• Becker, J. (1986). Is Western Art Music Superior? The Musical Quarterly, 72(3), 341–359.
• Behar, C. (1987). Klasik Türk Musikisi Üzerine Denemeler. İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Behar, C. (1998). Aşk Olmayınca, Meşk Olmaz. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Behar, C. (2008). Saklı Mecmua. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Behar, C. (2010). Şeyhülislâm’ın Müziği. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Behar, C. (2015). Osmanlı/Türk Musikisinin Kısa Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Belge, M. (2005). Osmanlı’da Kurumlar ve Kültür. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Beşiroğlu, Ş. Ş. (1993). III. Selim devrinin müzik ve müzisyenler açısından incelenmesi (Sanatta Yeterlik Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul).
• Beyatlı, Y. K. (1974). Kendi gök kubbemiz. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayını.
• Cevher, M. H. (2003). Ali Ufkî Bey ve hâzâ mecmuâ-i sâz ü söz (transkripsiyon,inceleme) (Doktora tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• Daryaee, T. (2013). Sasanian Persia: The rise and fall of an Empire (1). London, UK: I. B. Tauris.
• Develi, H. (1998). 18. Yüzyıl İstanbul Hayatına Dair Risale-i Garibe. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Dural, S. (2011). Türk Musikisi Meşk Geleneğinde Bir İcra, Hafız Sami (Yüksek lisans tezi, Haliç Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• Durmaz, S. (1991). 1750’den Günümüze Geleneksel Türk Sanat Mûsikîsinin Makam Dağarındaki Değişmeler. (Doktora tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• Durmuş, T. I. (2006). II. Selim Dönemi Sonuna Kadar Osmanlı Edebi Hâmîlik Geleneği. (Doktora tezi, İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• Ekinci, T. P. (2010). Dönemlerine Göre Mûsikîşinas Osmanlı Padişahları, Dönemlerinde Mûsikî Adına Yaşanmış Önemli Gelişmeler ve Bu Dönemlerin Genel Değerlendirmesi (Yüksek lisans tezi, Haliç Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• Erdemir, A. (1999). Anadolu Sahası Musikişinas Divan Şairleri. Ankara: Türk Sanatı ve Eğitimi Vakfı Yayınları.
• Faroqhi, S. (2007). Osmanlı İmparatorluğu Ve Etrafındaki Dünya (Çev. A. Berktay). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Feldman, W. Z. (1996). Music of the Ottoman Court: Makam, Composition and the Early Ottoman Instrumental Repertoire. Berlin: VWB-Verlag für Wissenschaft und Bildung.
• Fetvacı, E. (2011). Sarayın İmgeleri: Osmanlı Sarayının Gözüyle Resimli Tarih (Çev. N. Elhüseyni). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Göçek, F. M. (1999). Burjuvazinin Yükselişi, İmparatorluğun Çöküşü (Çev. İ. Yıldız). İstanbul: Ayraç Yayınları.
• Huizinga, J. (1980). Homo Ludens: A Study of the Play-Element in Culture. London: Routledge & Kegan Paul. [Türkçesi: (1995). Homo Ludens: Oyunun Toplumsal İşlevi Üzerine Bir Deneme (Çev. M. A. Kılıçbay). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.]
• İnalcık, H. & Renda, G. (Eds). (2004). Osmanlı Uygarlığı 1-2. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. İnalcık, H. (2003). Şair ve patron. Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• İnalcık, H. (2011). Has Bağçede Ayş u Tarab. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İşboğa, O. (2008). Türk Mûsikîsi’nde Tarih Sınıflandırmaları (Yüksek Lisans Tezi, Haliç Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• Jenkins, R. (2016). Bir Kavramın Anatomisi: Sosyal Kimlik (Çev. G. Bostancı). İstanbul: Everest Yayınları. Kafadar, C. (2009). Kim Var İmiş Biz Burada Yoğ İken. İstanbul: Metis Yayınları.
• Kalpaklı, M. (2003). Osmanlı Şiirine Genel Bir Bakış Denemesi. Doğu Batı 22, 39–52.
• Kalpaklı, M. (2017). Sultan II. Bayezid ve Osmanlı Şiirinde Özgünlük İdeali: Nevayi Gazellerine Nazireler. N. A. Günay (Ed.), Sultan II. Bayezid dönemi ve Bursa içinde (ss. 261–270). Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayınları.
• Kanık, M. Z. (2011). Mahmud bin Abdülaziz’in ‘Makasidü’l-Edvar’ Adlı Eseri (Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• Kantemir, D. (1998). Osmanlı İmparatorluğu’nun Yükseliş ve Çöküş Tarihi (Çev. Ö. Çobanoğlu). İstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
• Kantemir, D. (2001). Kitâbu ilmi’l-mûsiki alâ vechi’l-hurûfât (Ed. Y. Tura). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Karadeniz, Ş. (2007). Türk Müziğinde Dönem Anlayışı (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• Kırşehirli Yusuf. (2015). Risâle-i Mûsikî (Ed. O. M. Öztürk, Çev. U. Sezikli). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Klaser, R. (2001). From an Imagined Paradise to an Imagined Nation: Interpreting Şarkı as a Cultural Play. (Doctoral Dissertation, University of California, Berkeley, California). ProQuest Dissertations & Theses Global. http://160.75.22.2/docview/304684613 adresinden edinilmiştir.
• Lucas, A. (2010). Music of a ThousandYyears: A New History of Persian Musical Traditions (Doctoral Dissertation, University of California, Los Angeles). ProQuest Dissertations & Theses Global. http://160.75.22.2/docview/858229235 adresinden edinilmiştir.
• Oransay, G. (1990). Kırşehirli Nizamoğlu Yusuf’dan Günümüze Dek Türk Makam Adları Yıldizini İçin Bir Deneme. S. Durmaz & Y. Daloğlu (Ed.), Gültekin Oransay derlemesi 1 içinde (ss. 23–55). İzmir: Güven Ofset Basımevi.
• Özalp, M. N. (2000). Türk musikisi tarihi C. 1. İstanbul: MEB Yayınları.
• Öztürk, O. M. (2008). Büzürg Makamı: Geleneksel Türk Mûsikîsi’nde Bütüncül Kuram İhtiyacı İçin Analitik Bir Model. G. Ay (Ed.), Türk Mûsikîsi’nde Uygulama-Kuram Sorunları ve Çözümleri Uluslararası Çağrılı Kongre Bildiriler Kitabı içinde (ss. 89–137). İstanbul: Kültür AŞ Yayınları.
• Öztürk, O. M. (2010). Isfahan Cinsi Bağlamında Geleneksel Teoriye Analitik ve Bütüncül Bakış. P. Susanni & U. Bora (Ed.), İzmir Ulusal Müzik Sempozyumu Bildiriler Kitabı içinde, (ss. 279–294). http://konservatuvar.ege.edu.tr/files/ulusal_muzik_sem_1.pdf adresinden edinilmiştir.
• Öztürk, O. M. (2014a). Makam, Âvâze, Şûbe ve Terkib: Osmanlı Mûsikî Nazariyatında Pisagorcu “Kürelerin Uyumu/Mûsikîsi” Anlayışının Temsili. Rast Müzikoloji Dergisi 2(1), 1–49.
• Öztürk, O. M. (2014b). Makam Müziğinde Ezgi ve Makam İlişkisinin Analizi ve Yorumlanması Açısından Yeni Bir Yaklaşım: Perde Düzenleri ve Makamsal Ezgi Çekirdekleri (Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• Öztürk, O. M. (2015a). The Conception of Contemporizing Music in the Founding Ideology of Early Republican Turkey: A Critical Approach. In F. Kutluk & U. Türkmen (Eds.), In Which Direction is Music Heading: Cultural and Cognitive Studies in Turkey (pp. 75–108). New Castle, UK: Cambridge Scholars Publishing.
• Öztürk, O. M. (2015b). An Effective Means for Representing the Unity of Opposites: The Development of Ideology Concerning Folk Music in Turkey in the Context of Nationalism and Ethnic Identity. In M. Greve (Ed.), Writing The History Of ‘Ottoman Music’ (pp. 177–194). Würzburg: Ergon-Verlag.
• Öztürk, O. M. (2016a). Two Key Subjects for Maqam Theory: The Fret System and Tunings. In J. Elsner, G. Jahnichen, & C. Güray (Eds.), Maqam Traditions Between Theory and Contemporary Music Making (pp. 213–238). İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Öztürk, O. M. (2016b). Halk Ruhunu Garp Fenniyle Terkib Etmek. F. Kutluk (Ed.), İllüzyon içinde (ss. 1–78). İstanbul: H2O Yayınları.
• Parakilas, J. (1984). Classical Music As Popular Music. The Journal of Musicology, 3(1), 1–18.
• Pauly, R. G. (2000). Music in the Classic Period. New Jersey, NJ: Prentice Hall.
• Pekin, E. (2003). Surnâme’nin Müziği: 16. yüzyılda İstanbul’da Çalgılar. Dipnot 1, 52–90.
• Pekin, E. (2008). Evliyâ Çelebi Müzik Değişiminin Neresinde? N. Tezcan (Ed.), Çağının Sıra Dışı Yazarı Evliyâ Çelebi içinde (ss. 307–345). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Popescu-Judetz, E. & Sirli, A. A. (2000). Sources of 18th Century Music: Panayiotes Chalatzoglou and Kyrillos Marmarinos’ Comparative Treatises on Secular Music. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Popescu-Judetz, E. (2002). Tanburî Küçük Artin. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Powers, H. S. (1980). Classical Music, Cultural Roots, and Colonial Rule: An Indic Musicologist Looks at the Muslim World. Asian Music, 12(1), 5–39.
• Quataert, D. (2004). Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922 (Çev. A. Berktay). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Rumina, R. (2009). Introduction to Sociology. Mumbai: Himalaya Publishing House.
• Salgırlı, S. (2003). Manners and Identity in Late Seventeenth Century Istanbul (Yüksek Lisans Tezi, Sabancı Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul). http://research.sabanciuniv.edu/8154/ adresinden edinilmiştir.
• Sawa, G. (1989). Music Performance Practice in the Early Abbasid Era, 132-320 AH/750-932 AD. Toronto, CA: Pontifical Institute of Mediaeval Studies.
• Shehadi, F. (1995). Philosophies of Music in Medieval Islam. Leiden: E. J. Brill.
• Signell, K. (1980). Turkey’s Classical Music: A Class Symbol. Asian Music, 12(1), 164–169.
• Slobin, M., & Titon, J. T. (1992). Worlds of Music. New York, NY: Schirmer Books.
• Şeker, M. (1997). Gelibolulu Mustafa Ali ve Meva’idü’n-nefais fi-kava’idi’l-Mecalis. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tekin, G. (2004). Türk edebiyatı: 13. ve 15. yüzyıllar. H. İnalcık & G. Renda (Ed.), Osmanlı uygarlığı 2 içinde (ss. 497–525). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Tekin, H. (1999). Ladikli Mehmet Çelebi ve er-Risaletü`l Fethiyye’si (Doktora Tezi, Niğde Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• Tenzer, M., & J. Roeder (2011). Analytical and Cross-Cultural Studies in World Music. Oxford: Oxford University Press.
• Tezcan, E. (2004). Pargalı İbrahim Paşa Çevresindeki Edebî Muhit (Yüksek Lisans Tezi, Bilkent Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• Turley, A. C. (2001). Max Weber and the Sociology of Music. Sociological Forum, 16(4), 633–653. Uslu, R. (2009). Saraydaki Kemancı: Hızır Ağa ve Müzik Teorisi. İstanbul: Yazar.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1977). Osmanlılar Zamanında Saraylarda Musiki Hayatı. Türk Tarih Kurumu Belleten, 41(161), 79–114.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Williams, R. (2007). Anahtar Sözcükler (Çev. S. Kılıç). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Wright, O. (1988). Aspects of Historical Change in the Turkish Classical Repertoire. Musica Asiatica, 5, 1–108.
• Wright, O. (1992). Words without Songs: A Musicological Study of an Early Ottoman Anthology and its Precursors. London, UK: School of Oriental and African Studies, University of London.
• Wright, O. (2000). Demetrius Cantemir, The Collection of Notations. Part II: Commentary. Aldershot: Ashgate.
• Yıldız, K. T. (2007). Bestekâr Osmanlı Padişahları ve Dönemlerinin Musiki Anlayışı (Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• Yıldız, O. (2011). XV. Yüzyıla Ait Anonim Güfte Mecmuasının İncelenmesi (Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• Yılmaz, O. L. (2002). XIII. yüzyıldan Günümüze Kadar Varlığını Sürdüren Makamlar ve Değişim Çizgileri (Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• Yüceışık, Z. S. (1990). Şeyhülislâm Esat Efendi Atrâbü’l-âsâr fî Tezkîreti Urefâi’l-edvâr (Giriş-Metin-Tercüme- Terimler-Dil Notları) (Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.