Mimar Sinan Camilerinde Sembolizm Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2018, Sayı: 27, 1 - 37, 30.06.2018

N. Çiçek Akçıl Harmankaya

Öz

Sinan camilerinin sembolik özellikleri üzerine yeterince çalışılmadığı dikkati

çekmektedir. Yapılan çalışmaların çoğunda da, mimarbaşının üslubundaki evrim 

ve plan tiplerinin sınıflandırılmasına öncelik verilmiştir. Oysaki Osmanlı camileri

içinde çok önemli bir yere sahip olan Sinan camilerinin nasıl ve neden inşa edildiklerini

de anlamaya çalışmak gerekir. Çünkü Sinan tasarladığı camilerine diğer

yapı türlerine göre daha fazla önem vererek, bunlara yoğun simgesel ve kozmolojik

anlamlar yüklemiştir. Ayrıca İslam yapılarının en görünür ve en önemli yapısı olan

camiler toplumsal, siyasal, dinsel, ekonomik ve kozmolojik özelliklerin birlikte

yer aldığı Osmanlı kültürünün bütünselliği içinde anlam bulmaktadır.

Bu çalışmada, Sinan dönemi Osmanlı mimarisinin en anıtsal ibadet yapısı olan

camilerinin yaratılmasındaki düşünsel arka plan ile cami mimarisini şekillendiren

sembolik unsurların kökenleri ve gelişimleri örnekler üzerinde incelenmiştir.

Camilerindeki sembolik uygulamalar “Kuruluş ve Tesis Ediliş”, “Malzeme ve

Teknik”, “Plan Şeması”, “Örtü Sistemi”, “İç Mekân Unsurları”, “Mimari Plastik”

ve “Kutsal Emanetler” ana başlıkları altında incelenerek özellikleri bakımından

simgesel ve kozmolojik anlamları ile değerlendirilmiştir.

Çalışmanın sonunda anlaşılmıştır ki; Sinan camileri sadece işlev ve biçim ilişkisi

çerçevesinde tanımlanamaz. Çünkü salt işlev ve biçim Sinan’ın mimarisini tanımlamak

için tek başına yeterli olmayacaktır. Tasarım kodlarının arkasında ihtiyaca yönelik standart mimari kalıpları aşan

dini, kültürel ve siyasi pek çok sembolik unsur bulunduğu anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Dönemi, Osmanlı Mimarisi, Mimar Sinan, Cami, Sembolizm

An Evaluation on Symbolism in Mimar Sinan’s Mosques

Öz

It is noteworthy that the symbolic features of the Sinan mosques have not been

studied sufficiently. In most of the studies, priority has been given to the classification

of plan types and evolution in style of the chief architect. However, it is

necessary to try to understand how and why the Sinan mosques, which have a very

important place in Ottoman mosques, were constructed. Since Sinan placed more

emphasis on his mosques than other building types, he attributed them with intense

symbolic and cosmological meanings. In addition, the mosques, as most visible

and most important of the Islamic structures, find meaning within the totality of

Ottoman culture along political, religious, economic, and cosmological properties.

In this study, the intellectual background in the creation of the mosques which

are the monumental religious structure of the Sinan period Ottoman architecture and

the origins and developments of the symbolic elements that shaped the mosque architecture

were examined on examples. Symbolic practices in his mosques examined

under main titles of “Institution and Establishment”, “Materials and Techniques”,

“Plan Scheme”, “Cover System”, “Interior Components”, “Architectural Plastic”

and “Holy Relics” and evaluated with their symbolic and cosmological meanings.

It is understood at the end of the study that Sinan’s mosques can not be defined

only within the framework of function and form relationships, as the pure function

and form will not be enough to describe Sinan’s architecture alone. Behind the

design codes it is understood that there are many religious, cultural and political

symbolic elements beyond the standard architectural patterns required.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Period, Ottoman Architecture, Mimar Sinan, Mosque, Symbolism

Kaynakça

• Açıkgözoğlu, Ahmet Sacit, “Osmanlı Camiinde Kıble Yönünde Özgün Bir Hacim”, Türkler Ansiklopedisi, C.12, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s.124-132.
• Akın, Günkut, “Mimarlık Tarihinde Pozitivizmi Aşma Sorunu ve Osmanlı Merkezi Mekân İkonolojisi Bağlamında Edirne Selimiye Camisi’ndeki Müezzin Mahfili”, Türk Kültüründe Sanat ve Mimari/Klasik Dönem Sanatı ve Mimarlığı Üzerine Denemeler, 21. Yüzyıl Eğitim ve Kültür Vakfı, İstanbul, 1993, s.1-39.
• Akın, Günkut, “Türk Mimarlığında Yükseltilmiş Mekân”, Dokuzuncu Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, I, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1995, s.47-54.
• Akın, Günkut, “Edirne Selimiye Camii’ndeki Müezzin Mahfili Üzerine Düşünceler”, Uluslararası Mimar Sinan Sempozyumu Bildirileri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1996, s.27-37.
• Altıntaş, Yusuf, Yahudilikte Kavram ve Değerler (Dinsel Bayramlar-Dinsel Kavramlar- Dinsel Gereçler), Gözlem Gazetecilik Basın Yayın, İstanbul,2001.
• Aras, Nezihe, Selimiye Efsaneleri, İstanbul, 1954.
• Arpat, Atilla, “Sinan Camilerinde Kutsal (Mistik) Boyutlar ve Modüler Düzen”, Türk Dünyası Araştırmaları, S.28, Şubat 1984,Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1984, s.1-28.
• Arpat, Atilla, “Şehzade Camiinde Kubbe ile Avlu ve Şadırvan Arasındaki İlişkiler”, Türk Dünyası Araştırmaları, S.87, Aralık 1993, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1993, s.9-16.
• Arpat, Atilla, Dini Mimaride Gizli Tasarım Yöntemleri, Birsen Yayınevi, İstanbul, 2006.
• Ayvansarâyî, Hafız Hüseyin, Hadikatü’l-Cevâmi (İstanbul Camileri ve Diğer Dini-Sivil Mimari Yapılar, Haz. Ahmed Nezih Galitekin, İşaret Yayınları, İstanbul, 2001.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mi’marisinde Çelebi ve Sultan II. Murad Devri 806-855 (1403-1451), C.II, İstanbul Fetih Derneği İstanbul Enstitüsü,İstanbul, 1972.
• Bakırer, Ömür, “İstanbul Süleymaniye Camii İç Avlusunda Zemin Kaplaması”, Uluslararası Mimar Sinan Sempozyumu Bildiriler, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1996, s.39-48.
• Barkan, Ömer Lütfü, Süleymaniye Cami ve İmareti İnşaatı (1550-1557), C.I, Türk Tarih Kurumu Ankara, 1972.
• Bayram, Sadi, “Mühr-ü Süleyman ve Türk Kültürü’ndeki Yeri”, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar Güner İnal’a Armağan, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Ankara, 1993, s.61-72.
• Bozkurt, Tolga, “İslam Mimarisinde Mihrap Sembolizmi”, Prof. Dr. Selçuk Mülayim Armağanı Sanat Tarihi Araştırmaları, Ed. Aziz Doğanay, Lale Yayıncılık, İstanbul, 2015, s.185-205.
• Burckhardt, Titus, İslam Sanatı Dil ve Anlam, Çev. Turan Koç, Klasik Yayınları, İstanbul, 2013.
• Çam, Nusret, “Türk ve İslam Sanatlarında Altı Kollu Yıldız (Mühr-i Süleyman)”, Prof. Dr. Yılmaz Önge Armağanı, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi, Konya,1993, s.207-230.
• Çam, Nusret, “Mimar Sinan’ın Eserlerinde Mahalli Unsurlar”, Türkler Ansiklopedisi, C.12, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s.111-120.
• Çantay, Tanju, “XVI. Yüzyıl Türk Mimarisinde Bazı Tasarım ve Çizim Esasları”, II. Uluslararası Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi Bildiriler, İstanbul Teknik Üniversitesi İnşaat Fakültesi, İstanbul, 1986, s.53-65.
• Çaycı, Ahmet, “Zaman ve Sanat Bağlamında Çark-ı Felek Motifi”, Uluslararası İslam Medeniyetinde Zaman Sempozyumu, Bildiriler, (8-11 Ekim 2015), C.II, İstanbul, 2016, s.299-305.
• Çaycı, Ahmet, İslam Mimarisinde Anlam ve Sembol, Palet Yayınları, Konya, 2017.
• Çelebi, Sâî Mustafa, Yapılar Kitabı (Tezkiretü’l-Bünyan ve Tezkiretü’l-Ebniye) Mimar Sinan’ın Anıları, Çev. Hayati Develi-Samih Rifat, Koç Bank Yayınları, İstanbul, 2002.
• Çelik, Serpil, Süleymaniye Külliyesi Malzeme, Teknik ve Süreç, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara, 2009.
• Denknalbant, Ayşe, Osmanlı Öncesi Türk Mimarisinde Çifte Minareli Cephelerin Gelişimi (Anadolu, İran, Azerbaycan, Hindistan), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Doktora Tezi, İstanbul, 2010.
• Diez, Ernst, “Bizans Sarayında ve Büyük Türk (Selatin) Camiinde Remiz”, Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi, Ankara 19-24 Ekim 1959, Kongreye Sunulan Tebliğler, Ankara, 1962, s.140-141.
• Egli, Ernst, Osmanlı Altın Çağının Mimarı Sinan, Çev. ve Der. İbrahim Ataç, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2009.
• Esin, Emel, “Türk Kubbesi (Gök-Türklerden Selçuklulara Kadar)”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S.III, Malazgirt Zaferi Özel Sayısı, Ankara, 1971, s.159-182.
• Goodwın, Goodfrey, Osmanlı Mimarlığı Tarihi, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2012.
• Gölpınarlı, Abdülbaki, Tasavvuf’tan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, İnkılap ve Aka Yayınları, İstanbul, 1977.
• Güç, Ahmet, “Yahudilik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.43, İstanbul, 2013, s.207-212.
• Gündoğdu, Hamza, Erzurum Lala Paşa Külliyesi, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1992.
• Kahraman, Seyit Ali – Yücel Dağlı (Haz.), Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C.1, 1. Kitap, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2016.
• Kuban, Doğan, Sinan’ın Sanatı ve Selimiye, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2011.
• Kuban, Doğan, Osmanlı Mimarisi, Yapı Endüstri Merkezi, İstanbul, 2016.
• Kuran, Aptullah Mimar Sinan, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul 1986.
• Lekesiz, Ömer, Sevgilinin Evi Ev-Kâbe Simgeciliği Üzerine Bir Çözümleme, Yedigece Kitapları, İstanbul, 1997.
• Mülayim, Selçuk, Sinan bin Abdülmennan Bir Dünya Mimarının Hayat Hikâyesi, Eserleri ve Ötesi, İslam Araştırmaları Merkezi, İstanbul, 2013.
• Necipoğlu, Gülru, Sinan Çağı ve Osmanlı İmparatorluğu’nda Mimari Kültür, Çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul,2013.
• Ögel, Semra, “Şehzade Mehmet Camii’nin Dış Yan Sofaları”, Vakıflar Dergisi, S.21, İstanbul, 1990, s.155-157.
• Ögel, Semra, “Anıtsal Mimari ve Konut Arasındaki İlişkiler Yönünden Sinan Yapılarına Bir Bakış”, Doğan Kuban’a Armağan, Eren Yayınları, İstanbul, 1996, s.51-54.
• Ögel, Semra, “Osmanlı Camii ve Birlik Kavramı”, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2005, s.369-373.
• Öğüt, Salim, “Hacerülesved”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 14, İstanbul, 1996, s.433-435.
• Özsayıner, Zübeyde Cihan, “Mimar Sinan Camilerinin Ana Kubbe Hatları”, Türkler Ansiklopedisi, C.12, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s.121-123.
• Özsayıner, Zübeyde Cihan, “Sinan Camilerinde Hat Sanatı”, 60. Yaşına Sinan Genim’e Armağan Makaleler, Ege Yayınları, İstanbul, 2005, s.527-535.
• Papadopoulo, Alexandre, Le Mihrab Dans L’Architecture Et La Religion Musulmanes, E.J.Brill, Leiden Newyork, 1980.
• Pedone, Silvia, “The Marble Omphales of Saint Sophia in Constantinople, An Analysis an Opus Sectila Pavament of Middle Byzantine Age”, XI. Uluslararası Antik Mozaik Sempozyumu, 16-20 Ekim 2009, Ege Yayınları, İstanbul, 2011, s.749-768.
• Saatçi, Suphi, “Temelden Âleme İnşaat Süreci”, Bir Şaheser Süleymaniye Külliyesi, Ed. Selçuk Mülayim, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2007, s.57-71.
• Smith, E.Baldwin, The Dome A Study In The History of Ideas, Princeton University, Princeton, New Jersey, 1950.
• Sönmez, Zeki, Mimar Sinan İle İlgili Tarihi Yazmalar-Belgeler, Mimar Sinan Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1988.
• Şentürk, Recep – Semih Ceyhan, “Osmanlı’da Mimari ve Sembolizm: İstanbul Süleymaniye Camii Örneği”, Süleymaniye Ulusal Sempozyumu/Şehir ve Medeniyet (23-25 Kasım 2007), Eminönü Belediye Başkanlığı ve Kültür Ocağı Vakfı Yayınları, İstanbul, 2010, s.523-533.
• Tanman, M. Baha, “Halvethane”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.15, İstanbul, 1997, s.388-392.
• Tanman, M. Baha, “Edirne Selimiye Camii’nin Hünkâr Mahfilindeki Bazı Ayrıntılardan II. Selim’in ve Mimar Sinan’ın Dünyalarına”, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Araştırmaları Yıldız Demiriz’e Armağan, Simurg Yayınları, İstanbul, 2001, s.151-161.
• Tatlı, Bekir, “Türk İslam Mimarisinde Yazılı Süsleme ve Hadis Kullanımı”, 1. Ulusal Cami Mimarisi Sempozyumu Gelenekten Geleceğe Cami Mimarisinde Çağdaş Tasarım ve Teknolojiler, Diyanet İşleri Başkanlığı-Mimar Sinan Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2013, s.203-219.
• Tuncer, Orhan Cezmi, “Taşın Öyküsü ve Taş Temeller”, X. Ortaçağ-Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, (Prof. Dr. H. Örcün Barışta’ya Armağan) Bildiriler, Ankara, 2006, s.715-738.
• Türeli, İdil, Türk Sanatında Altı Köşeli Yıldız-Mühr-i Süleyman, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2010.
• Umuter, Yüksel, “Yapı San’atında Modüler ve Boyutsal Sembolizm”, Mimar Sinan, No: 58, Yenilik Basımevi, İstanbul, 1985, s.29-37.
• Yakıt, İsmail, “Mimar Sinan’ın Eserlerinde Modüler Sistem ve Ebced Hesabı”, Osmanlı: Kültür ve Sanat, C.10, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, s.208-212.
• Yetkin, Şerare, “Mimar Sinan’ın Eserlerinde Çini Süsleme Düzeni”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri 1, Ed. Sadi Bayram, Vakıflar Genel Müdürlüğü, İstanbul, 1988, s.479-498.
• Yürekli, Görkay Zeynep, “Osmanlı Mimarisinde Aleni Devşirme Malzeme:Gazilerin Alamet-i Farikası”, Gelenek, Kimlik Bireşim: Günsel Renda’ya Armağan, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Ankara, 2011, s.275-276.
• h t t p s : / / w w w . k u r a n . g e n . t r / ? x = s _ m a i n & y = s _middle&kid=4&sid
• https://www.kuran.gen.tr/?x=s_main&y=s_middle&kid=4&sid=3