Gemerek İlçesi Çepni Beldesi’nde Kültürel Bir Miras: Surp Sarkis Ermeni Apostolik Kilisesi

Yıl 2018, Sayı: 27, 139 - 181, 30.06.2018

Elmon Hançer

Öz

Anadolu’nun yerli halklarından biri olan Ermeniler, Kapadokya içinde

Kayseri’den Sivas’a ve Kızılırmak nehrinden güneydeki Tohma Çayı’na kadar

uzanan bölgeyi, 20. yüzyıl ortalarına dek Kamirk adıyla anmışlar, Kayseri-Sivas

arasındaki bir yerleşmeyi de Kamirk veya Kamrag olarak adlandırmışlardır. Osmanlılar

döneminde Gemerek adını alan bu kasabada 1970’lere kadar yaşamışlardır.

Günümüzde Sivas kentine bağlı bir ilçe olan Gemerek’in Çepni Beldesi’ndeki

Surp Sarkis Ermeni Kilisesi, mülkiyeti Çepni Belediyesi’ne ait bir kültür varlığıdır.

Halen Gemerek ve civarında tek Hıristiyan dini mimarisi olan Surp Sarkis Kilisesi,

19. yüzyılda yeniden inşa edilmiştir. 20. yüzyılın başlarından itibaren Çepnili Ermenilerin

azalarak tamamen gidişiyle sahipsiz kalan kilise özgün işlevini kaybetmiş

olsa da, camiye çevrilmemiştir. 1950’li yıllardaki onarımda bir takım müdahaleler

dışında, mekânsal bağlamda bir değişiklik yapılmamıştır. Son yıllarda kültür bilincinin

gelişmesi, Çepnililerin hafızasında canlı kalan Surp Sarkis Kilisesi’nin restore

edilerek yeni bir işlev kazandırılmasını gündeme getirmiştir. Erciyes Üniversitesi

Mimarlık Fakültesi ve Kültürel Mirası Koruma Derneği işbirliğiyle restorasyon

çalışması yürütülmüştür. Kilise sanat tarihi bağlamında ayrıntılı olarak ilk kez bu

çalışmayla bilimsel literatürde yer almaktadır.

Kilise, tamamen kesme taştan inşa edilmiş olup, üç nefli bazilikal ve haçvari bir

plan şemasına sahiptir. Kırsal bir alanda büyük çapta korunarak 21. yüzyıla kadar

yaşatılan bu kilise, küçük ölçeğine karşın İstanbul, Sivrihisar, Kayseri gibi zengin

kentsel mekanlardaki yapıların özenini aksettiren mimarisi ile dikkat çekmektedir.

Anahtar Kelimeler

Gemerek, Çepni Kilisesi, Kültürel Miras, Mimarlık, Restorasyon

A Cultural Property at Çepni Town of Gemerek District: Surp Sarkis Armenian Apostolic Church

Öz

Armenians, a native people of Anatolia, named part of Cappadocia extending

from Kayseri to Sivas, from Kızılırmak to Tohma River as Kamirk. A settlement

between Kayseri and Sivas was also called Kamirk, or Kamrag, and Armenians

settled in numerous villages along Kızılırmak; they lived in this town called Gemerek

during the Ottoman period until 1970s.

The Armenian Church of Surp Sarkis stands in Çepni town of Gemerek district

in the province of Sivas and today this cultural property is owned by Çepni Municipality.

This church, the only monument of Christian architecture in Gemerek

and environs, was rebuilt in the nineteenth century. Although Çepni has lost its

Armenian population and the structure its original function it was not converted to

a mosque. The repairs in the 1950s introduced some interventions but not altered

its spatial arrangement. Then it was used for various purposes, particularly for

school ceremonies; and it fell prey to the elements in time. As cultural awareness

improved in the recent years the thought of restoring this church with a living place

in public memory and giving it a new function came to the agenda. The joint work

of the Faculty of Architecture of Erciyes University and the Association for the

Protection of Cultural Heritage reached no written sources. With regards to art

history, this is the first scientific study on this church.

The church, entirely of cut stones, has a three-aisled basilican and cruciform

layout. Surviving in good condition in the countryside it stands out with its architecture

reminiscent of the careful ones attested in wealthier cities like Istanbul,

Sivrihisar and Kayseri in spite of its smaller size.

Anahtar Kelimeler

Gemerek, Çepni Church, Cultural Heritage, Architecture, Restoration

Kaynakça

• Ağeksantr, Antreasyan, Aganavor Kağak Sepasdio Batmutyun (Ünlü Şehir Sivas’ın Tarihi), Venedik, 1911. Alboyacıyan, Arşag, Batmuyun Hay Gesario (Kayseri Ermeni Tarihi), Kahire, 1937.
• Alboyacıyan, Arşag, “Gazmavorutyun Arevmdahayutyan” (Batı Ermenilerinin Teşekkülü), Şoğagat, 2, İstanbul, 1962, s. 18-23.
• Anonim, Boğazköy’den Karatepe’ye Hititbilim ve Hitit Dünyası’nın Keşfi, ed. Fatma Canpolat, Yapı Kredi Yayını, İstanbul, 2001.
• Anonim, Geçmişten Geleceğe İpekyolunun İncisi Gemerek, T. C. Gemerek Kaymakamlığı, Kayseri, 2012.
• Arakelyan, P. N., vd., Haygagan Cardarabedutyan Badmutyun (Ermeni Mimarlık Tarihi), Devlet Bilimler Akademisi Sanat Enstitüsü Yayını, 2, Yerevan, 2002.
• Büyükmıhçı, Gonca – Hale Kozlu – Ayşegül Kılıç – Sevde Karahan, “Çepni Surp Sarkis Kilisesi Restorasyon Çalışmaları”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 39, Şubat 2015, 42-66.
• De Morgan, Jacques, Histoire du Peuple Arménien, çev. S. Yergaynian, Boston, 1947.
• Der Nersessian, Sirarpie, Armenia and the Byzantine Empire, Cambridge- Harvard Univ. Press, 1947.
• Grousset, René, Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, çev. Sosi Dolanoğlu, ArasYay., İstanbul, 2005.
• Güngör Açıkgöz, Şeyda, Kayseri ve Çevresindeki 19. Yüzyıl Kiliseleri ve Korunmaları için Önerileri, İstanbul Teknik Üniversitesi, Mimarlık Anabilim Dalı, Restorasyon Programı, Doktora Tezi, İstanbul, 2007.
• Hançer, Elmon, “Boğaziçi Ermeni Cemaati ve Kiliseleri”, Geçmişten Günümüze Boğaziçi, I, İstanbul Büyükşehir Belediyesi ve Taç Vakfı Yayını, İstanbul, 2008, s. 267-367.
• Hançer, Elmon, “19. Yüzyıl İstanbul Ermeni Dini Mimarisinde Yeni Tipoloji: Kubbeli Kiliseler ve Çan Kuleleri”, Batılılaşan İstanbul’un Ermeni Mimarları, Uluslararası Hrant Dink Vakfı Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 2010, s.80-89.
• Hançer, Elmon, “2010 Kültür Merkezi Dönüşüm Projesi Bağlamında Surp Vortvots Vorodman Kilisesi”, Sanat Tarihi Yıllığı, 21, 2012, s.23-58.
• Hançer, Elmon, “Kilikya Ermeni Prensliği’nin İkinci Başkenti Anavarza”, Adalya, XIX, 2016, s. 281-312.
• Hançer, Elmon, “Surp Boğos Bedros Kilisesi (Tomarza)”, Ermeni ve Rum Kültür Varlıklarıyla Kayseri, Hrant Dink Vakfı Yayınları, İstanbul, 2016, s. 146-151.
• Hovannisian, Richard (Ed.), Armenian Sebastia/Sivas and Lesser Armenia, California, 2004.
• K., G., “Gediki Nakhabaşarumnerı (Gedik’in Batıl İnançları)”, Püragın (Binbir Kaynak), Haftalık Ermenice Dergi, 42, 11 Kasım 1900, s. 660-661.
• Kaya, Erkan, “Eskişehir’in Sivrihisar İlçesinde Bir Ermeni Kilisesi; Surp Yerrortutyun Kilisesi”, Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, 37, Temmuz-Ağustos 2013, s.1-23.
• Kévorkian, Raymond – Paul B. Paboudjian, 1915 Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeniler, çev. Mayda Saris, Aras Yayıncılık, İstanbul, 2012.
• Kuşagyan, Torkom, “Campu Verhişumner” (Yol Hatıraları), Püzantyon, Günlük Ermenice Gazete, 5272, 25 Şubat 1914, İstanbul.
• Madenciyan, Mardig, Prnakravvadz Trakhdı - Pırnakaght Tebi Vochnchutyun, (Ravished Paradise, Forced March to Nothingness), Vol.1, 2. Baskı, Pasadena California, 2014.
• Madenciyan, Mardig, Aytselutyun Prnakravvadz Trakhdin, Vol.3, Pasadena California, 2014.
• Oğuz, Mevlut, Anadolu’nun Fethi-Türk Ermeni İlilşkileri ve Kilise (1018-1923), İstanbul, 2004.
• Sakaoğlu, Necdet, Türk Anadolu’da Mengücekoğulları, Yapı Kredi Yayını, İstanbul, 2005.
• Sevin, Veli, “Tarihsel Coğrafya”, Kapadokya, ed. Metin Sözen, Ayhan Şahenk Vakfı, 2.Baskı, İstanbul, 2000, s. 44-61.
• Şakhgyan, Karnig, “Haygagan Vağ Krisdoneagan Şrçani (Ermeni Mimarisinin Erken Hristiyanlık Dönemi)”, Surp Hayasdan (Kutsal Ermenistan), Yerevan, 2007, s.103-104.
• Temurciyan, V.A., Hay Azkakrutyun yev Panahüsutyun, Nüter yev Usumnasirutyunner I, Kamirki Hayerı (Ermeni Etnolojisi ve Folklor Araştırmaları 1, Kamirk Ermenileri), Erivan, 1970.
• Tuğlacı, Pars, İstanbul Ermeni Kiliseleri, İstanbul, 1991.
• Urfalı Mateos, Vekâyi-Name, çev. H. Der Andreasyan, Ankara, 1987.