Hasköy’s Vanished Armenian Education Buildings in Archival Documents

Yıl 2020, Sayı: 29, 145 - 169, 30.06.2020

Teni Kiremitçiyan

Öz

In the Ottoman Empire, the military, judicial, and bureaucratic adjustments that started with modernization as the official policy of the 19th century, became established through educational and institutional reforms. Although not clearly included in the Tanzimat Edict (1839), education underwent serious transformations and started to be institutionalized by means of the Reform Edict (1856) and the dissemination of Ottomanism in Memâlik-i Âl-i Osman. At approximately the same time, the oligarchic power of the Church over the Armenians was shaken with the rise of the secular intelligencia, as a result of which modern schooling movements gained momentum. The Armenian education, previously carried out by the clergy, became a societal responsibility within the community through the establishment of the Education Commission [Maârif Komisyonu, Usumnagan Khorhurt] in 1853 and with the declaration of Nizâmnâme-i Milleti Ermeniyân in 1863. The article discusses how Hasköy, an important Armenian settlement in Istanbul in the 19th century, led the schooling movements of the period and studies three vanished educational structures using correspondence on construction and repair, and photographs preserved in the archives. Three schools, one demolished because of its ruinous condition and two others as a result of an expropriation decision in 1969, played an active role in the transition to modern education and are still important elements in the cultural memory.

Anahtar Kelimeler

Hasköy, Educational buildings, Armenian culture, Ottoman modernization

Arşiv Belgelerine Göre Hasköy’ün Günümüze Ulaşamayan Ermeni Eğitim Yapıları

Öz

Osmanlı’da 19. yüzyılın resmî politikası olan modernleşme ile başlayan askerî, hukukî ve bürokratik tanzimin kökleşebilmesi, eğitimde yapılan reform ve kurumsallaşmaya dair atılımlar ile gerçekleştirilmişti. Her ne kadar Tanzimat Fermanı’nın (1839) esasları içerisinde net bir dille yer almasa da eğitim, Memâlik-i Âl-i Osman içerisinde bilhassa Islahat Fermanı (1856) ve de Osmanlıcılık ideolojisinin yayılımıyla ciddî dönüşümler geçirmiş, ıslah edilerek teşkilâtlandırılmaya başlanmıştı. Yaklaşık aynı tarihlerde Ermeniler arasında da kilisenin oligarşik gücü, seküler aydın bir topluluğun cemaat içerisinde söz sahibi olmaya başlamasıyla sarsılmış, böylelikle modern okullaşma hareketleri ivme kazanmıştı. Öncesinde, kimi münferit atılımlar haricinde, ruhban kesim tarafından yürütülen Ermeni eğitimi, 1853 yılında “Maârif Komisyonu”nun [Usumnagan Khorhurt] kurulması, ardından 1863 yılında Nizâmnâme-i Milleti Ermeniyân’ın ilân edilmesiyle cemaat içerisinde toplumsal bir sorumluluk haline gelmişti. Bu doğrultuda makale, 19. yüzyılda İstanbul’un en önemli Ermeni yerleşimlerinden biri olan Hasköy’ün, dönemin okullaşma hareketlerinde nasıl öncü bir konuma sahip olduğunu; arşiv belgeleri, inşa ve tamir süreçlerine dair yazışmalar ve fotoğrafların yardımıyla bugün var olmayan üç eğitim yapısı üzerinden okumaya çalışmaktadır. Biri harap olması, ikisi 1969 yılında çıkarılan istimlâk kararı sonucu yıktırılan bu yapıların araştırılmasıyla anlaşılmıştır ki modern eğitime geçişte önemli olan bu üç okul, salt işlevsel özelliklerinin yanında -halen olduğu gibi- kültürel hafızanın önemli bir parçasını oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hasköy, Eğitim yapıları, Ermeni kültürü, Osmanlı modernleşmesi

Kaynakça

• Alboyacıyan, Arşag, “Azkayin Sahmanatrutyunı, İr Dzakumı Yev Girargutyunı” [Millî Nizamname, Başlangıcı ve Tatbiki], Intartsag Oraytsuyts Azkayin Hivantanotzi 1910 [Ermeni Hastanesi Mufassal Takvimi], H. Madteosyan Matbaası, İstanbul, 1910, s.76-528.
• Alboyacıyan, Arşag, “Gırtagan Hisnamyag Mı (1853-1903)” [Eğitimde Elli Yıl], Püzantion, 27 Ekim 1903, s.1
• Anonim, Jamanak, 21 Temmuz 1964, s. 4. Anonim, “Usumnagan Khorhurt” [Maârif Komisyonu], Arpi Araradyan, S.6, İzmir, Aralık 1853, s.73-74.
• Anonim, “Azkayin Joğov Hayots” [Millî Ermeni Meclisi], Dzrakir Inthanur Orinats Azkayin Gırtutyan [Millî Eğitim Programı], M. Sarıyan, İstanbul, 1881.
• Anonim, Azkayin Sahmanatrutyun Hayots [Nizâmnâme-i Milleti Ermeniyân], Mühendisyan Matbaası, İstanbul, 1863. Anonim, Keğuni, S.1, Venedik, 1 Aralık 1901, s. 6.
• Anonim, Vatsunamyag Kalfayan Ağçıgants Vorpanotsi, Hasküğ (1886-1926) [Kalfayan Kız Yetimhanesi’nin 60. Yıldönümü, Hasköy], H. M. Setyan Matbaası, İstanbul, 1926.
• Artinian, Vartan, Osmanlı Devleti’nde Ermeni Anayasası’nın Doğuşu 1839-1863, Çev. Zülal Kılıç, Aras Yayıncılık, İstanbul, 2004.
• Barsoumian, Hagop L., İstanbul’un Ermeni Amiralar Sınıfı, Çev. Solina Silahlı, Aras Yayıncılık, İstanbul, 2013.
• BOA.BEO, 3425.256828.2.1, 18 Teşrinievvel 1324, 31 Ekim 1908; 3425.256828.3.1, 9 Teşrinisâni 1324, 22 Kasım 1908; 3734.280039.1.1, 5 R 1328, 16 Nisan 1910; 3734.280039.2.1, 1 R 1328, 12 Nisan 1910; 4081.306069.1.1, 25 N 1330, 7 Eylül 1912; 4482.336082.1.1, 25 Ağustos 1333, 25 Ağustos 1917; 4482.336082.2.1, 21 Ağustos 1333, 21 Ağustos 1917); 4482.336082.3.1, 23 Ağustos 1333, 23 Ağustos 1917.
• BOA.DH.I.UM, 7.8.1.22.1.2, 8 Mayıs 1338, 8 Mayıs 1922; 7.8.1.22.1.3, 9 Mayıs 1338, 9 Mayıs 1922; 7.8.1.22.2.1, 20 Mayıs 1338, 20 Mayıs 1922; 7.8.1.22.2.2, 21 Mayıs 1338, 21 Mayıs 1922; 7.8.1.22.4.1, 6 Haziran 1338, 6 Haziran 1922; 7.8.1.22.5.1, 9 Mayıs 1338, 9 Mayıs 1922; 7.8.1.22.6.1, 17 Mayıs 1338, 17 Mayıs 1922.
• BOA.DH.I.UM.EK, 38.75.1.1, 2 Eylül 1333, 2 Eylül 1917; 38.75.2.1, 12 Ağustos 1333, 12 Ağustos 1917; 38.75.2.2, 1 Eylül 1333, 1 Eylül 1917.
• BOA.İ.AZN, 57.8.1.1, 8 Temmuz 1320, 21 Temmuz 1904; 57.8.2.1; 57.8.4.1, 4 Ağustos 1320, 17 Ağustos 1904.
• BOA.MF.MKT, 776.48.1.1, 8 S 1322, 24 Nisan 1904; 776.48.1.2, 12 S 1322, 28 Nisan 1904; 776.48.2.2, 16 S 1322, 2 Mayıs 1904; 805.64.1.1, 15 Ağustos 1320, 28 Ağustos 1904.
• BOA.ŞD, 195.16, 7 Ra 1328, 19 Mart 1910; 2739.7.1.1; 2739.7.2.1, 26 Nisan 1320, 9 Mayıs 1904; 2739.7.3.1, 5 Mayıs 1320, 18 Mayıs 1904; 2739.7.4.1, 6 Mayıs 1320, 19 Mayıs 1904; 2739.7.5.1, 10 Mayıs 1320, 23 Mayıs 1904; 2739.7.6.1, 12 Mayıs 1320, 25 Mayıs 1904; 2848.17.1, 12 Ağustos 1338, 12 Ağustos 1922; 2848.17.2, 12 Ağustos 1338, 12 Ağustos 1922; 2848.17.6, 24 Eylül 1338, 24 Eylül 1922.
• BOA.Y.PRK.ZB, 34.59.1.2, 4 S1322, 20 Nisan 1904. Çeraz, Minas, Azkayin Tasdiaragutyun: Varjabedagan Joğovi meç Khosuadz Carer [Millî Eğitim: Maârif Toplantısından Nutuklar], Aramyan Matbaası, İstanbul, 1873.
• Çınar, Hagop; Erziyan, Berç, Harüramya Hişadagaran Kalfayan Dan, 1866-1966 [Kalfayan Evi’nin 100. Yıl Anı Kitabı], A. H. Matbaası, İstanbul, 1966.
• Dadyan, Saro, Osmanlı’da Ermeni Aristokrasisi, Everest Yayınları, İstanbul, 2011.
• Ergin, Osman, Türk Maarif Tarih, C.I-II, Eser Matbaası, İstanbul, 1977.
• Keçyan, Püzant, Badmutyun Surp Pırgiç Hivantanotsin Hayots Gosdantinobolis, Azkayin Hüsnamya Nıgarakir [İstanbul Surp Pırgiç Ermeni Hastanesi’nin Tarihi], K. Bağdadlıyan Matbaası, İstanbul, 1887.
• Kemahlı Krikor, Jamanagakrutyun [Kronoloji], Haz. Mesrop Nışanyan, Ermeni Apostolik Kilisesi S. Hagop Matbaası, Kudüs, 1915.
• Kılıç, Davut, Osmanlı İdaresinde Ermeniler Arasındaki Dinî ve Siyasi Mücadeleler, Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayınları, Ankara, 2000.
• Kömürcüyan, Eremya Çelebi, İstanbul Tarihi, XVII. Asırda İstanbul, Çev. Hrans D. Andreasyan, Haz. Kevork Pamukciyan, Eren Yayıncılık ve Kitapçılık, 1988.
• Kulamiryants S., “Garabed Vartabed Şahnazaryants”, Araks, S.3, St. Petersburg, 1889, s.58-75.
• Malhasyan, Silvart, “Odyan, Krikor”, Osmanlılar Ansiklopedisi, Yaşamları ve Yapıtlarıyla, C.II, Der. Ekrem Işın, İsmail Kara, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2008, s.375-379.
• Manav, Nursel, Zenginlikten İflasa Mustafa Reşid Paşa’nın Sarrafı Cezayirlioğlu Mıgırdiç, Libra Kitap, İstanbul, 2019.
• Nalbandian, Louise, The Armenian Revolutionary Movement, The Development of Armenian Political Parties through the Nineteenth Century, University of California Press, 1963.
• Ormanyan, Mağakya, Azkabadum [Milletnâme], C.III, Surp Hagopyants Matbaası, Yerusalem, 1927.
• Ormanyan, Mağakya, Kho yev Khosk [Tefekkür ve Söz], Hagopyan Matbaası, Yerusalem, 1929.
• Palakaşyan, Hovnan, “Hişadagneres Badarig Mı” [Anılarımdan Küçük Bir Parça], Jamanak, 15 Eylül 1926, s.3.
• Sarraf, Talin, “Bir Zamanlar Okuldu: Haliç Köprüsüne Kurban Gitti”, Agos, İstanbul, 10 Ocak 1997, s.3.
• Strong, William E., The Story of the American Board: An Account of the First Hundred Years of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Boston, Pilgrim Press, 1910.
• Todün, “Krikor Baronderi Hişadagaranı, Balati S. Hıreşdagabed Yegeğetsiin Artiv” [Krikor Baronder’in Anıları, Balat’taki Surp Hıreşdagabed Kilisesi Vesilesiyle], Panaser, C.II, S.3-4, 1901, Paris, s. 148-152.
• Tuğlacı, Pars, Tarih Boyunca Batı Ermenileri, C.II, Pars Yayın ve Ticaret, İstanbul, 2004.
• Varjabedyan, Hagop, Hişadagaran Harüramya Hopelyani Khasküği S. Istepanos Yegeğetsvo, 1831-1931 [Hasköy Surp Istepanos Kilisesi Yüzüncü Yıl Anı Kitabı], H. M. Setyan Matbaası, İstanbul, 1931.
• Zartaryan, Vahan, Hişadagaran, Hay Yerevelineru Gensakrutyunnerı, Lusanıgarnerı, Tzerakirneri, Krutyunnerı Yevayln 1512-1912 [Hatırat, Ünlü Ermenilerin Biyografileri, Fotoğrafları, El Yazmaları, Yazıları vs.], C.II, Nışan-Babigyan Matbaası, İstanbul, 1910.