“Oranlamak Dahi Kadîm Türkîdir”: Osmanlı Cami Mimarisinde (Geometrik) Oran-Orantı İlkesi

Yıl 2024, Sayı: 33, 89 - 129, 30.06.2024

Arif Erdoğan

https://doi.org/10.26650/sty.2024.1409812

Öz

Bu çalışma, Osmanlı camilerinde takip edilmiş bir sanat-mimarlık teorisinin mevcudiyetini araştırmaktadır. Tarihi kaynakların yetersizliğinden ötürü dönemin matematik bilimlerine ait kaynaklardan yararlanarak sanat ve mimarlık teorisinin temel ilkesi olan oran-orantı sisteminin keşfi hedeflenmiştir. Araştırmanın odak noktasını ise Osmanlı mimarlığının kimliğinde önemli bir yer teşkil eden Edirne Selimiye Camii’ndeki tasarım kuramı ve sürekliliği oluşturur. Bu yaklaşımın geçerliliğini teyit edebilmek içinse, cami örneklerinde; dönem ve boyut değişiklikleri ile yapısal farklılıklar incelemeye tabii tutulmuştur. Bu minvalde öncelikle camilerin iç mekanlarında tek ve iki boyutlu oran değerleri saptanmıştır. Bu verilere dayanarak, oran ve orantı prensibinin çözümlenmesinde Osmanlı saray kütüphanesinde bulunan ve mimarlık teorisiyle ilişkili olduğu düşünülen matematik ilimlere (hendese, hesap, cebir ve mesâha) ait kaynaklara ve yaklaşımlara odaklanılmıştır. Böylece, Osmanlı mimarlık tasarımında ilk kez temel kuramsal ilkenin varlığı ispatlanarak, konuya yeni bir perspektif kazandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Mimarlık Kuramı, Oran-Orantı Teorisi, Eukleides Geometrisi, Cebir, Mimar Sinan, Tasarım Analizi, Yapısal Sistemler, Rasyonel Güzellik

“Proportioning Also is Ancient Turkish”: The Principle of (Geometric) Ratio-Proportion in Ottoman Mosque Architecture

Öz

This study investigates the presence of an art-architectural theory in Ottoman mosques. Due to the insufficiency of historical sources, the aim of this study is to discover the fundamental principle of art and architectural theory, which is the system of ratio-proportion, by utilising sources from the mathematical sciences of the period. The central focus of this research is design theory and continuity in the Edirne Selimiye Mosque, which holds a significant place in the identity of Ottoman architecture. To confirm the validity of this approach, the mosque examples were analysed for temporal and dimensional differences and structural variations. In this context, initially, ratio values in one and two dimensions were determined in the interiors of the mosques. Based on this data, the focus was placed on the sources and approaches related to mathematical sciences (theorical geometry, arithmetic, algebra, and applied geometry) found in the Ottoman palace library, which can be associated with architectural theory, in order to analyse the principles of ratio and proportion. Thus, proving the existence of a fundamental theoretical principle in Ottoman architectural design for the first time, a new perspective has been added to the subject.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Architectural Theory, Ratio-Proportion Theory, Euclidean Geometry, Algebra, Architect Sinan, Design Analysis, Structural Systems, Rational Beauty

Kaynakça

• Alioglu, E. Fusun. “§ehzade Mehmet Camisi Moduler Tasarimi.” Belleten 87/308 (2023): 87-111. Erijim 27 Mayis 2024. doi.org/10.37879/belleten.2023.087. google scholar
• Alioglu, E. Fusun ve Nil Koroglu. “Mimar Sinan Camilerinde Moduler Sistem.” Sigma 3 (2011): 331-340. google scholar
• Alper, Benin. “istanbul’daki Mimar Sinan Camilerinde Sutunlar.” Doyentlik tezi, Doktora tezi, Yildiz Teknik Universitesi, 1998. google scholar
• Arpat, Atilla ve Ebru Surmeli. DiniMimaride Gizli Tasarim Yontemleri. istanbul: Birsen Yayinevi, 2006. google scholar
• Arseven, Celal Esad. TurkSanat Tarihi. 2 cilt. istanbul: Milli Egitim Basimevi, 1956. google scholar
• Atbaj, Zeynep. “Preliminary List of Manuscripts Stamped with Bayezid II’s Seal in the Topkapi Palace Museum Library.” Treasures of Knowledge An Inventory of the Ottoman Palace Library 1 (1502/3-1503/4), hazirlayan Gulru Necipoglu, Cemal Kafadar ve Cornell H. Fleischer iyinde 937-981. Leiden-Boston: Brill 2019. google scholar
• Baga, Elif. “Mesaha’nin Kisa Tarihi ve ilk Mustakil Turkye Mesaha Kitabi: Emri Qelebi’nin Mecmau’l-Garaib Fi’l-Mesaha Adli Eseri.” DivanDisiplinlerarasi Qali^malarDergisi 26/51 (2021): 1-38. Erijim 27 Mayis 2024. doi.org/10.20519/divan.953492. google scholar
• Baga, Elif. “Osmanli Klasik Doneminde istanbul’da Matematik ilimler.” Bilimname 45 (2021): 79-119. Erijim 27 Mayis 2024. doi.org/10.28949/bilimname.855277 google scholar
• Baga, Elif. “Osmanli Klasik Donemde Cebir.” Doktora tezi, Marmara Universitesi, 2012. google scholar
• Cansever, Turgut. Mimar Sinan. istanbul: Albaraka Turk Yayinlari, 2005. google scholar
• Cornford, Francis Macdonald, Platon’unKozmolojisi: TimaiosQevirisiveAqiklamasi. Qeviren Ozguy Orhan. istanbul: Albaraka Yayinlari, 2022. google scholar
• Mustafa Sai Qelebi, Yapilar Kitabi, “Tezkiretu’l-Bunyan ve Tezkiretu’l-Ebniye: Mimar Sinan’in Anilari. Hazirlayan Hayati Develi. istanbul: KOQ Kultur Sanat Tanitim, 2003. google scholar
• Cafer Efendi, Risale-i Mi’mariyye Ca’fer Efendi 1023/1614. Hazirlayan i. Aydin Yuksel. istanbul: istanbul Fetih Cemiyeti, 2005. google scholar
• Endress, Gerhard. “Ortayag islam Dunyasinda Matematik ve Felsefe.”, islam’da Bilimin Yukseliqi: Yeni Yaklapmlar, hazirlayan Jan P. Hogendijk ve Abdelhamid I. Sabra, yeviren Baha Zafer ve Selim Tekke iyinde 135-188. istanbul: Kure yayinlari, 2017. google scholar
• Erdogan, Arif. “II. Bayezid Donemi Sultani Kulliyelerindeki Revak Olyuleri Uzerine Oran Arajtirmasi.” Yuksek lisans tezi, Mimar Sinan Guzel Sanatlar Universitesi, 2017. google scholar
• Nizameddin En-Nisaburi, E$-$emsiyyefi’lHisab: HesapBilimindeKilavuz. Hazirlayan Elif Baga. istanbul: Turkiye Yazma Eserler Kurumu Bajkanligi Yayinlari, 2020. google scholar
• Eukleides, Oklid’in Elemanlari. Qeviren Ali Sinan Sertoz. Ankara: TUBiTAK, 2020. google scholar
• Fazlioglu, ihsan. “Bir Diriltme, Guncelleme ve Duzeltme Girijimi Olarak islam Medeniyetinde Matematik Bilimlerin Doguju.” Islam Dugunce Atlasi 1, hazirlayan ibrahim Halil Uyer iyinde 457-480. istanbul: Konya Buyukjehir Belediyesi Kultur Yayinlari, 2017. google scholar
• Fazlioglu, ihsan. “Harizmi.” Islam Dugunce Atlasi 1, hazirlayan ibrahim Halil Uyer iyinde 468-471. istanbul: Konya Buyukjehir Belediyesi Kultur Yayinlari, 2017. google scholar
• Fazlioglu, ihsan. “Her §ey Merv’de Bajladi: Akli ilimlerin Tahriri.” Islam Dugunce Atlasi 1, hazirlayan ibrahim Halil Uyer iyinde 731-753. istanbul: Konya Buyukjehir Belediyesi Kultur Yayinlari, 2017. google scholar
• Fazlioglu, ihsan. “Muhammed b. Musa Harizmi.”, TDVIslam Ansiklopedisi. 16: 224-227. istanbul: TDV islam Arajtirmalari Merkezi, 1997. google scholar
• Fazlioglu, ihsan. Aded ile Mikdar: islam-Turk Felsefe-Bilim Tarihi’nin Mathemata Ma-cerasi. istanbul: Ketebe Yayinlari, 2021. google scholar
• Fazlioglu, ihsan. Nazarl Ufuk: Islam-TurkFelsefe-Bilim Tarihinin ZihinPenceresi. istanbul: Ketebe Yayinlari, 2022. google scholar
• Fazlioglu, ihsan. Uygulamali Geometrinin Tarihine Girig: el-Ikna fl ilmi ’--misaha. istanbul: Dergah Yayinlari, 2004. google scholar
• Feyzioglu, Ahmet. “Oklid’in Elemanlari.” Matematik Dunyasi 114 (2022): 12-18. google scholar
• Gutas, Dimitri. “Philosophical Manuscripts: Two Alternative Philosophies.” Treasures of Knowledge An Inventory of the Ottoman Palace Library 1 (1502/3-1503/4), hazirlayan Gulru Necipoglu, Cemal Kafadar ve Cornell H. Fleischer iyinde 907-934. Leiden-Boston: Brill, 2019. google scholar
• Tekeli, Sevim, Esin Kahya, Melek Dosay, Remzi Demir, Huseyin G. Topdemir, Yavuz Unat, Ayten Koy Aydin. Bilim Tarihine Girig. Ankara: Nobel Yayin, 1999. google scholar
• Gunay, Reha. Mimar Sinan Neden Bir Tasarim Dehasidir?. istanbul: Yem Yayin, 2021. google scholar
• Gungor, Fatma Zehra. “ibrahim Kami b. Ali’nin El-Meftuh Adli Eserinin Tenkitli Nejri ve Matematiksel Degerlendirmesi.” Yuksek lisans tezi, istanbul Medeniyet Universitesi, 2022. google scholar
• Gursoy, Elif. “Cami Tip Projelerinde Olyu-Oran ilijkisi.” Turk Dunyasi Aragtirmalari 118/232 (2018): 211-228. google scholar
• ibrahim Ethem Paja vd., OsmanliMimarisi:Usul-iMi’marl-i Osmanl. Hazirlayan ilhan Ovalioglu vd. istanbul: Qamlica Basim Yayin, 2010. google scholar
• Kale, Gul. “From Measuring to Estimation: Definitions of Geometry and Architect-Engineer in Early Modern Ottoman Architecture.” Journal of the Society of Architectural Historians 79/2 (2020): 132-151. Erijim 27 Mayis 2024. doi.org/10.1525/jsah.2020.79.2.132. google scholar
• Kale, Gul. “Unfolding Ottoman Architecture in Writing: Theory, Poetics, and Ethics in Cafer Efendi’s “Book on Architecture.” Doctoral thesis, McGill University, 2014. google scholar
• Kaya, Cuneyt. “Felsefenin Klasik Qagi.” Islam Dugunce Atlasi 1, hazirlayan ibrahim Halil Uyer iyinde 342395. istanbul: Konya Buyukjehir Belediyesi Kultur Yayinlari, 2017. google scholar
• Kolay, ilknur Aktug. “Musical, Cosmic, And Geometric Metaphors in the Risale-i Mimariyye of Cafer Efendi.” 15th International Congress of Turkish Art, hazirlayan Michele Bernardini vd. iyinde 435-440. Ankara: Kultur Bakanligi Yayinlari, 2018. google scholar
• Kuban, Dogan. Mimarlik Kavramlari. istanbul: Yem Yayin, 2018. google scholar
• Necipoglu, Gulru, Sinan Qagi: OsmanliImparatorlugu ’nthMimariKultur. Qeviren Gul Qagali Guven. istanbul: istanbul Bilgi Universitesi Yayinlari, 2017. google scholar
• Olguner, Fahrettin. “Eflatun.”, TDV islam Ansiklopedisi, 10: 469-476. istanbul: TDV islam Arajtirmalari Merkezi, 1994. google scholar
• Orbeyi, Nil. “Qift Revakli Sinan Camilerinde Moduler Sistem.”METUJFA 33/2 (2016): 201-225. Erijim 27 Mayis 2024. doi.org/10.4305/metu.jfa.2016.2.7. google scholar
• Ozdural Alpay. “Giyaseddin Jemshid El-Kashi And Stalactites.” ODTU Mimarlik Dergisi 10/1-2 (1990): 31-49. google scholar
• Ozdural Alpay. “Mathematics and Arts: Connections Between Theory and Practice in the Medieval islamic World.” Historia Mathematica 27 (2000): 171-201. Erijim 27 Mayis 2024. doi.org/10.1006/hmat.1999.2274. google scholar
• Ozyalvay, Ali Naci. “El-Kaji’nin “Miftah El-Hisab” Adli Eseri ve 16. Yuzyil Osmanli Yapilarinda Kemer Biyimlenijleri Uzerine Bir inceleme.” II. Turkiye Lisansustu Qali^malar Kongresi Bildiriler Kitabi 5, hazirlayan Umit Gunej iyinde 1221-1237. Bursa: Bursa Buyukjehir Belediyesi Kitapligi, 2013. google scholar
• Ozyalvay, Ali Naci. “istanbul>da Mimar Sinan Camilerinde Sivri Kemer Biyimlenijleri.” Doktora tezi, Yildiz Teknik Universitesi, 2017. google scholar
• Platon, Timaios. Qeviren Furkan Akderin. istanbul: Say Yayinlari, 2020. google scholar
• Sagdiy, Zafer. “Ottoman Architecture: Relationships between Architectural Design and Mathematics in Sinan’s Works.” Nexus III: Architecture and Mathematics 2 (2000): 123-132. google scholar
• Sbacchi Michele. “Euclidism and Theory of Architecture.” Nexus Network Journal 3 (2001): 25-38. google scholar
• Scholfield, Peter Hugh. The Theory of Proportion in Architecture. Cambridge: University Press, 1958. google scholar
• Sonmez Neslihan. “Mimar Sinan Camilerinde Alt Sira Pencereleri Boyutlandirma Ozellikleri.” Aptullah Kuran iqinyazilar/Essays in honour of Aptullah Kuran, hazirlayan Qigdem Kafescioglu ve Lucienne Thys-§enocak iyinde 287-311. istanbul: Yapi Kredi Yayinlari, 1999. google scholar
• Sonmezer, §ukru. “istanbul’daki Sinan Camilerinde Mekan ile Serbest Dujey Tajiyicilar Arasindaki Boyut ilijkisi.” Sanat Tarihi Defterleri (2014): 27-38. google scholar
• Sonmezer, §ukru. “istanbul’daki Sinan Camilerinde Mekan ile Serbest Dujey Tajiyicilar Arasindaki Boyut ilijkisi.” Doktora tezi, istanbul Teknik Universitesi, 2003. google scholar
• Soylemezoglu, Kemali. “Edirne Selimiye Camii.” I. Uluslararasi Turk-islam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi Bildirileri 3 (1981): 199-209. google scholar
• Soylemezoglu, Kemali. “istanbul Rustem Paja Camii Son Cemaat Mahalli ve Avlusu Planlamasinda Gozonunde Tutulan Faktorler Hakkinda.” Mimar Sinan Donemi Turk Mimarligi ve Sanati, hazirlayan Zeki Sonmez iyinde 259-267. istanbul: Turkiye ij Bankasi Kultur Yayinlari, 1988. google scholar
• Fazlioglu, ihsan. “Harizmi.” islam Dupunce Atlasi 1, hazirlayan ibrahim Halil Uyer iyinde 468-471. istanbul: Konya Buyukjehir Belediyesi Kultur Yayinlari, 2017. google scholar
• §en, A. Tuny And Cornell H. Fleischer. “Books On Astrology, Astronomical Tables, And Almanacs In The Library Inventory Of Bayezid II.”, Treasures of Knowledge An Inventory of the Ottoman Palace Library 1 (1502/3-1503/4), hazirlayan Gulru Necipoglu, Cemal Kafadar ve Cornell H. Fleischer iyinde 767-821. Leiden-Boston: Brill, 2019. google scholar
• Taut, Bruno, Mimarlik Ogretisi. Qeviren Huseyin Tuzun. istanbul: Arketon Yayinlari, 2021. google scholar
• Topdemir, Huseyin Gazi. “Oklid.”, TDV islam Ansiklopedisi. 34: 24-25. istanbul: TDV islam Arajtirmalari Merkezi, 2007. google scholar
• Tuncer, Nukhet. “Klasik Donem Osmanli Mimarisinde iy Mekan ve Cephelerde Oran.” Doktora tezi, Yildiz Teknik Universitesi, 1996. google scholar
• Nasiruddin Tusi, Tahriru Usuli’l-Hendese Ve’l-Hisab: Eukleides’inElemanlarKitabinin Tahriri. Hazirlayan ihsan Fazlioglu. istanbul: Turkiye Yazma Eserler Kurumu Bajkanligi Yayinlari, 2012. google scholar
• Nasiruddin Tusi, Tahriru Usuli’l-Hendese Ve’l-Hisab: Oklides’in ElementlerKitabinin Tahriri. Hazirlayan Atilla Bir ve Mustafa Kayar. istanbul: Turkiye Yazma Eserler Kurumu Bajkanligi Yayinlari, 2020. google scholar
• Turker, Omer. “Yenilenme Donemi.” islam Durance Atlasi 2, hazirlayan ibrahim Halil Uyer iyinde 498-518. istanbul: Konya Buyukjehir Belediyesi Kultur Yayinlari, 2017. google scholar
• Vitruvius, Mimarlik Uzerine. Qeviren Qigdem Durujken. istanbul: Alfa, 2017. google scholar
• Weber, Ralf ve Larner Sharon. “The Concept of Proportion in Architecture: An Introductory Bibliographic Essay.” Art Documentation: Journal of the Art Libraries Society of North America (1993): 147-154. google scholar
• Panofsky, Erwin. “Die Entwicklung der Proportionslehre als Abbild der Stilentwicklung.” Monatshefte fur Kunstwissenschaft 14/2 (1921/22): 188-219. google scholar
• Architecture and Mathematics from Antiquity to the Future, Yayina hazirlayan Williams, K., ve M. J. Ostwald. 2 cilt. Basel: Birkhauser, 2015. google scholar
• Williams, Kim and Duvernoy Sylvie. “The shadow of Euclid on Architecture.” Mathematical Intelligencer 36/1 (2013): 37-60. google scholar
• Wittkower, Rudolf. Architectural Principles in the Age of Humanism. New York: W. W. Norton & Company, 1971. google scholar
• Wolfflin, Heinrich, Sanat Tarihinin Temel Kavramlari. Qeviren Ahmet Cemal. istanbul: Hayalperest Yayinlari, 2020. google scholar