18. Yüzyıl Camilerinde Sütunlara Karşılaştırmalı Bir Bakış: Avludan Mahfile Teşhir ve İzlenim

Yıl 2024, Sayı: 33, 49 - 87, 30.06.2024

Ülkü Demir

https://doi.org/10.26650/sty.2024.1410916

Öz

Osmanlı mimarisinde camiler, sultan ya da dönemin ileri gelenleri tarafından yaptırılan, yapı üretiminde inşaattan malzemeye, yapısal elemanlardan dekora kadar en fazla veriye sahip mimari ürünlerdir. 1766 İstanbul depremi sonrası inşa ve tamirat faaliyetleri nedeniyle dikkat çeken Sultan III. Mustafa Dönemi’nde (1757-1774), mimari bezemenin tasarımı ve tercih nedenleri üzerine yeniden düşünme gerekliliği bulunmaktadır. III. Mustafa Dönemi’nden, Ayazma (1760), Laleli (1764) ve Fatih (1771) camilerinin tüm sütunlarını karşılaştırmalı olarak ele alan bu çalışmada, 18. yüzyılda bir dönüm noktası olarak değerlendirilen Nuruosmaniye Camisi (1755) de yer almaktadır. Camilerin bir mekân olarak kullanım şeklinin, kullanıcılar üzerinden tanımlandığı bu karşılaştırmanın, dönemin tasarım kriterlerini ve tercihlerini anlamaya yardımcı olması amaçlanmıştır. Camiler, içinde bulundukları külliyelerin giriş kapılarından iç mekâna, yerinde gözlem ve detaylı fotoğraflardan yararlanılarak analiz edilmiştir. Temel iki kullanıcı olan “Sultan” ve “halk/ cemaat”, camilerde iki farklı deneyim rotası tanımlar. Bu rotalar üzerinde yer alan sütunların biçimlenişleri karşılaştırmalı olarak tanımlanmıştır. Literatürden elde edilen veriler çalışmanın derinleşmesine yardımcı olmuştur. Sütunlar, camilerin adına inşa edildiği kişilere ve kullanıcılara göre tasarım farklılıkları göstermektedir. III. Mustafa Dönemi camileri sütun bezemelerinin, öncül Nuruosmaniye Camisi ile karşılaştırılarak ayrıntılı bir şekilde ortaya konduğu bu çalışma, 18. yüzyıldaki tasarım tercihleri ve temsiliyetlere yeni bir yorum önerirken, yüzyıldaki “muhtemel” tasarım kodlarının varlığını sorgulamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Barok Mimarisi, Nuruosmaniye Camisi, III. Mustafa Dönemi, Sütun, Bezeme

A Comparative Look at the Columns in 18th Century Mosques: Display and Impression from the Courtyard to the Lodge

Öz

In Ottoman Architecture, mosques are architectural products built by the Sultan or the dignitaries of the period and provide the most data about building production, including construction, materials, structural elements, and decoration. There is a need to rethink the design of architectural decoration and the reasons for preference during the Sultan Mustafa III Period (1757-1774). This period attracted attention due to the construction and repair activities that were performed after the 1766 earthquake in Istanbul. In this study, which comparatively deals with all the columns of the Ayazma (1760), Laleli (1764), and Fatih (1771) mosques from the Mustafa III Period, the Nuruosmaniye Mosque (1755) is also included as an element of comparison. Note that the Nuruosmaniye Mosque is considered a turning point in the architecture of the 18th century. The aforementioned comparison, in which the way mosques are used as a space is defined through its users, is intended to help understand the design criteria and preferences of the period. Mosques have been analysed starting from the entrance doors of the complexes to the interior of the building, using on-site observations and detailed photographs. The two main users “Sultan” and “the public/ worshippers”, define two different routes of experience in mosques. The configuration and design of the column on these routes have been described comparatively. The data obtained from the literature review helped enhance the study. The columns show design differences according to patrons and users of the building. This study, in which the columns’ ornaments of the mosques of the Mustafa III Period are revealed in detail by comparing them with the pioneer Nuruosmaniye Mosque, proposes a new interpretation of the design preferences and representations in the 18th century while questioning the existence of “possible” design codes in this century.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Baroque Architecture, Nuruosmaniye Mosque, Mustafa III Period, Column, Ornament

Kaynakça

• Arel, Ayda. Onsekizinci Yüzyıl İstanbul Mimarisinde Batılılaşma Süreci. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Baskı Atölyesi, 1975. google scholar
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. Fatih Devri Mimarisi. İstanbul: İstanbul Matbaası, 1953. google scholar
• Bakır, Betül. Mimaride Rönesans ve Barok Osmanlı Başkenti İstanbul’da Etkileri. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2003. google scholar
• Burden, Ernest. Illustrated Dictionary Of Architecture. New York: The McGraw-Hill Companies, 2002. google scholar
• Cezar, Mustafa. “Osmanlılarda 18. Yüzyıl Kültür ve Sanat Ortamı”. 18. Yüzyılda Osmanlı Kültür Ortamı 2021 Mart 1997 Sempozyum Bildirileri, hazırlayan Nazan Atasoy ve Gülnar Erkman içinde 43-64. İstanbul: Sanat Tarihi Derneği Yayınları 3, 1998. google scholar
• Çobanoğlu, Ahmet Vefa. “Laleli Külliyesi İstanbul’da XVIII. Yüzyılda İnşa Edilen Külliye.”. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27:86-89. Ankara: Türk Diyanet Vakfı, 2003. google scholar
• Demir, Ülkü. “Laleli Camisi’nin İç Mekan Dekor/ Süsleme Tasarımı”. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2010. google scholar
• Er, Yasemin. Klasik Arkeoloji Sözlüğü. Ankara: Phoenix, 2006. google scholar
• Eyice, Semavi. “Fâtih Camii ve Külliyesi İstanbul Fatih’te Fetihten Sonra Yapılan İlk Selâtin Camii İle Etrafındaki Külliye”. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12: 244-249. İstanbul: Türk Diyanet Vakfı, 1995. google scholar
• Eyice, Semavi. “Nuruosmaniye Külliyesi İstanbul’da XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında I. Mahmud Tarafından Yaptırılan Külliye”. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33:264-266. İstanbul: Türk Diyanet Vakfı, 2007. google scholar
• Fleming, John, Hugh Honour, ve Nikolaus Pevsner. Dictionary of Architecture And Landscape Architecture. London: Penguin Books- Penguin Group, 1999. google scholar
• Goodwin, Godfrey. Osmanlı Mimarlığı Tarihi. İstanbul: Kabalcı Yayınevi 383, 2012. google scholar
• Hasol, Doğan. Ansiklopedik Mimar Sözlüğü. İstanbul: Yem Yayın, 2010. google scholar
• İnci, Nurcan. “18. Yüzyıl'da İstanbul Camilerine Batı Etkisiyle Gelen Yenilikler.” Vakıflar Dergisi XIX (1985): 223-236. google scholar
• Karateke, Hakan T.. Padişahım Çok Yaşa! Osmanlı Devletinin Son Yüz Yılında Merasimler. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2004. google scholar
• Kolay, İlknur. “Ayazma Camisi İnşaat Defterine Göre Yapıda Kullanılan Bezeme ve Tefrişat Malzemeleri”. Celal Esat Arseven Anısına Sanat Tarihi Semineri Bildirileri 12-13 Kasım 2000 MSÜ Türk Sanatı Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi Sanat Tarihi Bölümü 7-10 Mart 1994 MSÜ Oditoryumu, hazırlayan Banu Mahir içinde 211-217. İstanbul, Mimar Sinan Üniversitesi: 2000. google scholar
• Kuban, Doğan. Türk Barok Mimarisi Hakkında Bir Deneme. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, 1954. google scholar
• Kuban, Doğan. Türk ve İslam Sanatı Üzerine Denemeler. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1995. google scholar
• Kuban, Doğan. Osmanlı Mimarisi. İstanbul: Yem Yayın, 2016. google scholar
• Kuban, Doğan. Çağlar Boyunca Türkiye Sanatının Anahatları. İstanbul: YKY Yayınları, 2017. google scholar
• Metin, Alper. “Il Rinnovamento Dell’Architettura Ottomana Attraverso Gli Scambi Culturali Con L’Italia E La Francıa Nel Xvııı Secolo”. Doktora Tezi, Sapienza Universita di Roma, 2022. google scholar
• Mülayim, Selçuk. “Tarih Kitabeli Bir Mukarnas Başlık”. Aslanapa Armağanı, hazırlayan Selçuk Mülayim, Zeki Sönmez ve Ara Altun içinde 151-162. İstanbul: Bağlam Yayıncılık, 1996. google scholar
• Necipoğlu, Gülru. Sinan Çağı Osmanlı İmparatorluğu’nda Mimarî Kültür. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017. google scholar
• Neftçi, Aras. “Laleli Külliyesi’nin İnşaat Süreci”. Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2002. google scholar
• Okçuoğlu, Tarkan. “19. Yüzyılda İstanbul Camilerine Eklenen Ahşap Hünkâr Kasırları Üzerine Değerlendirmeler”. İstanbul Araştırmaları Yıllığı / Annual Of İstanbul Studies 3 (2014):129-141. google scholar
• Oyman, Naile Rengin. “Bazı Kaynaklara Göre Osmanlı Döneminde Payendaz Kullanımı”. İdil 74 (2020):1623-1641. (Erişim 19 Kasım 2023. https://www.idildergisi.com/makale/pdf/1598451140.pdf). google scholar
• Ögel, Semra. “III. Mustafa Devri Yapılarında Yeni İfade Yolları ve Bir Değişim Başlangıcı Olarak Nuruosmaniye Camii”. 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi T.C. Kültür Bakanlığı Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü ve İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi 23-27 Eylül 1991 Bildiriler, 3. cilt içinde 1-10. İstanbul: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları/ 1705, Yayımlar Dairesi Başkanlığı, Özel-Kongre Dizisi/ 20-1, 1991. google scholar
• Ögel, Semra. “18. ve 19. Yüzyılların Osmanlı Camilerinde Geleneksel Anlama Katkılar”. Semavi Eyice Armağanı İstanbul Yazıları, hazırlayan Ömer Kırkpınar içinde 269-280. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayını, 1992. google scholar
• Ögel, Semra. “Nuruosmaniye Külliyesi Dekorundaki Sütunlar”. Sanat Tarihi Defterleri 1 içinde 35-72. İstanbul: Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi Yayını: 4, 1996. google scholar
• Ögel, Semra. “18. Yüzyıl Mihrap Dekorasyonları”. 18. Yüzyılda Osmanlı Kültür Ortamı 20-21 Mart 1997 Sempozyum Bildirileri, hazırlayan Nazan Atasoy ve Gülnar Erkman içinde 183-192. İstanbul: Sanat Tarihi Derneği Yayınları: 3, 1998. google scholar
• Ögel, Semra. “18. Yüzyıl Mimarisinin İstanbul'daki Yaratıcı Değişimi”. Sanat Tarihi Defterleri 13-14 Özel Sayı Filiz Özer’e Armağan, hazırlayan Semra Ögel vd. içinde 165-175. İstanbul: Ege Yayınları, 2010. google scholar
• Özer, Filiz. “III. Mustafa Devri Mimari Üslubu”. 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi T.C. Kültür Bakanlığı Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü ve İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi 23-27 Eylül 1991 Bildiriler, 3. cilt içinde 59-68. İstanbul: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları/ 1705, Yayımlar Dairesi Başkanlığı, Özel-Kongre Dizisi/ 20-1, 1991. google scholar
• Pevsner, Nikolaus, John Fleming ve Hugh Honour. Dizionario di architettura. Torino: Einaudi Tascabili, 1981. google scholar
• Rüstem, Ünver. Ottoman Baroque The Architectural Refashioning Of Eighteenth-Century İstanbul. New Jersey: Princeton University Press, 2019 google scholar
• Summerson, John. Mimarlığın Klasik Dili. Çeviren Turgut Saner. İstanbul: Homer Kitabevi, 2005. google scholar