el-Cezîre’de Bir Selçuklu Valisi: Şemsü’d-Devle Çökürmüş

Yıl 2025, Sayı: 86, 15 - 34, 04.07.2025

Burak Nazif Sarıcı

https://doi.org/10.26650/iutd.1614866

Öz

Bu makalede el-Cezîre’deki Selçuklu hâkimiyetinin önemli isimlerinden Şemsü’d-devle Çökürmüş’ün yaşantısı ve onun hayatı üzerinden mensubu bulunduğu ümerâ sınıfının konumu incelenmiştir. İslâm coğrafyacılarının ciltler dolusu anlatıları içerisinde el-Cezîre bölgesi önemli bir yere sahip olmuştur. Bölgenin iklimi, kaynakları ve barındırdığı çeşitli zenginlikler coğrafyaya merak duyan âlimler ve seyyâhlarca dillendirilmiş; bu çevrede müverrihlerin kaydettiği birçok hadise asırlar içerisinde meydana gelmiştir. Tarihsel süreç içerisinde önemini yitirmeyen el-Cezîre, Selçuklu çağında da kıymetini korumuştu. Tuğrul Bey devrinden itibaren Selçukluların ilgisi bu coğrafyaya kaymaya başlamış ve bölge üzerindeki en belirgin kazanımlar Melikşah devrinde elde edilmişti. Diğer taraftan Selçuklu Devleti’nin genişleyen sınırları ele geçirilen yeni kentleri yönetecek güçlü bir idareci sınıfı da meydana getirmekteydi. Selçuklu idaresine giren elCezîre kentleri merkezden sevk edilen emîrler ya da yerel hanedanlar tarafından sultana bağlılık göstermek şartıyla yönetilmekteydi. Bu noktada karşımıza çıkan ve ilk olarak Cezîre-i İbn Ömer, sonrasında ise Musul, Nusaybin, Harran gibi şehirleri idaresi altında toplayan Şemsü’d-Devle Çökürmüş, bahsedilen yönetici emîrlerden birisiydi. el-Cezîre’de yaklaşık 15 yıl idarecilik yapan Çökürmüş, özellikle Berkyaruk-Muhammed Tapar çatışması sırasında iyice güçlenmiş ve ikbal yıllarını yaşamıştı. Kendi devrindeki ümera sınıfının tipik bir mensubu konumundaki Çökürmüş’ün hayatı, devrin siyasî tarihi için önemli olduğu kadar toprak sahibi, zengin emîrlerin vaziyetine ve zayıflayan devlet içindeki konumlarına dair güzel bir örnek teşkil etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Şemsü’d-devle Çökürmüş , Musul , Cezîre-i İbn Ömer , Ümerâ , Berkyaruk , Muhammed Tapar

A Seljuk Governor In al-Jazīra: Shams al-Dawla Chokermısh

Öz

This article focuses on the life of Shams al-Dawla Chökermish, one of the most important figures of the Seljuk rule in al-Jazīra, and the position of the umarā class through his life. The region of al-Jazīra has had an important place in the voluminous narratives of Islamic geographers. The climate, resources and various riches of the region were mentioned by scholars and travellers who were interested in geography, and many events recorded by historians took place in this region over the centuries. al-Jazīra, which did not lose its importance in the historical process, maintained its value in the Seljuk era. From the time of Tugrul Beg, the Seljuks interest started to shift to this geography and the most significant gains in the region were achieved during the reign of Malik Shah. On the other hand, the expanding borders of the Seljuk Empire also created a strong administrative class to govern the new cities. The cities of al-Jazīra that came under Seljuk rule were ruled by emirs dispatched from the centre or by local dynasties on condition of loyalty to the sultan. One of these emirs was Shams al-Dawla Chökermish, who first ruled Jazīra Ibn ‘Umar and later Mosul, Nusaybin, and Harran. Chökermish, who ruled al-Jazīra for about 15 years, became especially powerful during the Berkyārūk-Muhammad Tapar conflict and lived his glory years. The life of Chökermish, who was a typical member of the umera class of his time, is not only important for the political history of the period, but also constitutes a good example of the position of landowning, wealthy emirs and their position within the weakening state.

Anahtar Kelimeler

Shams al-Dawla Chökermish , Mosul , Jazīra Ibn ‘Umar , Umarā , Berkyārūk , Muhammad Tapar

Kaynakça

• Albertus Aquensis, Liber Chiristianae Expeditionis pro Ereptione et Restitutione Sanctae Hierosofymitanae Ecclesiae, Historia lerosolim-itana, History of the Journey to Jerusalem, trc. Susan B. Edgington, Clarendon Press, New York 2007. google scholar
• Altan, Ebru, “Suriye Selçuklu Meliklerinin Haçlılarla İlişkileri”, TYB Akademi: Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi, 12/IV (2014), s. 51-64. , Antakya Haçlı Prinkepsliği Tarihi Kuruluş Devri (1098-1112), TTK Yay., Ankara 2018. google scholar
• Asbridge, Thomas, Haçlı Seferleri, trc. Ekin Duru, Say Yay., İstanbul 2014. google scholar
• Bozkurt, Nebi, “Tırâz”, DİA, XLI, 112-114. google scholar
• Brosset, Thomas, “The First Crusade and the Failure of Kerbogha’s Campaign from Mosul to Antioch (March-June 1098): A Re-evaluation”, al-Masaq, 36/3, (2024), s. 281-303. google scholar
• Cenâbi, el-‘Aylemü'z-Zâhir, trc. Muharrem Kesik, Selenge Yay., İstanbul 2023. google scholar
• Çevik, Adnan, “Ortaçağ İslâm Coğrafyacılarına Göre el-Cezîre ve İdari Taksimatı” Osmanlı Araştırmaları, sayı, 33 (2009), s. 35-64. google scholar
• Demirkent, Işın, Haçlı Seferleri, Dünya Yay., İstanbul 2013. google scholar
• _____________, Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi (1098-1118), TTK Yay., I, Ankara 2013. google scholar
• Durand-Guedy, David, Iranian Elites and TurKish Rulers a HistorY of Isfahan in the Saljuq Period, Routledge, Oxon 2010. google scholar
• Ebû Şâme, Kitâbü'r-RavzateYn fîAhbâri'd-DevleteYn en-NûrİYYe ve's-SalâhİYYe, nşr. İbrahim ez-Zeybek, Risâletu'l-Âlemiyye, I, Beyrut 2017. google scholar
• Ebu’l-Ferec, Tarih, trc. Ömer Rıza Doğrul, TTK Yay., II, Ankara 1999. google scholar
• Ebu'l-Ferec, Târîhu Muhtasari'd-Düvel, nşr. Halil el-Mansur, Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1997. google scholar
• Ebu’l-Fidâ, el-MuhtasarfîAhbâri'l-Beşer, thk. Mahmud Dayyub, II, Beyrut 2000. google scholar
• Fulcherius, A History of the Expedition to Jerusalem 1095-1127, trc. Frances Rita Ryan, The University of Tennessee Press, Knoxville 1969. google scholar
• Gök, Halil İbrahim, Musul Atabeyliği Zengiler (Musul Kolu 1146-1233), TTK Yay., Ankara 2013. google scholar
• Hillenbrand, Carole, Müslümanların Gözünden Haçlı Seferleri, trc. Nurettin Elhüseyni, Alfa Yay., İstanbul 2015. google scholar
• Honingman, E. “Musul”, İA, VIII, 738-741. google scholar
• Huberman, Leo, Feodal Toplumdan Yirminci Yüzyıla, trc. Murat Belge, İletişim Yay., İstanbul 2016. google scholar
• Hudûdu'l-Alem, The Regions of the World, nşr. V. Minorsky, London 1937. google scholar
• İbn Haldûn, el-iber, nşr. Halil Şehâde-Süheyl Zekkâr, Dârü'l-Fikr, III, Beyrut 1981. google scholar
• İbn Havkal, Sûretü’l-Arz, Beyrut 1996. google scholar
• İbn Said, Kitâbu'l-Coğrafya nşr. İsmail el-Arabî, Beyrut 1970. google scholar
• İbn Vâsıl, Müferricü'l-Kürûb fîAhbâri BenîEyyÛb, nşr. Cemâleddin Şeyyâl, I, Kahire 1957. google scholar
• İbnü'd-Devâdârî, Kenzü'd-dürer ve câmiu'l-gurer, VI, nşr. Salahaddin el-Müneccid, Kahire 1961. google scholar
• İbnü'l-Adîm, Zübdetü'l-Haleb min Târihi Haleb, nşr. Halil el-Mansur, Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1996. google scholar
• İbnü'l-Esîr, el-Kâmil fî't-Târîh, trc. Abdülkerim Özaydın, X, Bahar Yay., İstanbul 1987. google scholar
• İbnü'l-Esîr, et-Târîhu'l-Bâhir fi'd-Devleti'l-Atâbekı’yye, nşr. Abdülkâdir Ahmed Tuleymat, Kahire 1963. google scholar
• İbnü'l-Ezrâk, Târîhu'l-Fârikî, nşr. Bedevi Abdüllatif Avad, Kahire 1959. google scholar
• İbnü'l-Kalânisî, Târihu DımaşK, nşr. H. F. Amedroz, Beyrut 1908. google scholar
• İbnü'l-Verdî, Târîhu İbnü'l-Verdî, Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, II, Beyrut 1996. google scholar
• İdrisî, Nüzhetü'l-Müştâk fî İhtirâku’l-Âfâk, nşr. Ahmed Ferid el-Mezidî, Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 2020. google scholar
• İstahrî, ÜlKelerin Yolları trc. Murat Ağarı, Ayışığıkitapları, İstanbul 2020. google scholar
• İzzeddîn İbn Şeddâd, el-A'lâku'l-hatîre fîzikri ümerâ’i'ş-Şâm ve'l-Cezîre, nşr. Yahya Zekeriyyâ Abbâre, III, Dımaşk 1978. google scholar
• Kaşgarlı Mahmud, Dîvânü Lugâti't-Türk, haz. Ahmet B. Ercilasun-Ziyat Akkoyunlu, TDK Yay., Ankara 2020. google scholar
• Kesik, Muharrem, SelçuKluların Haçlılarla İmtihanı, Timaş Yay., İstanbul 2018. google scholar
• ______________, SelçuKluların Muhteşem Sultanı MeliKşah, Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul 2021. google scholar
• Lambton, Ann K. S., ContinuitY and Change in Medieval Persia Aspects of Administrative, Economic and Social HistorY 11th-14th CenturY, London 1988. google scholar
• MacEvitt, Christopher, “Edessa”, The Crusades An EncYlopedia, ed. Alan V. Murray, ABC-CLIO, California 2006, s. 379-385. google scholar
• Merçil, Erdoğan, BüYüK SelçuKlu Devleti, Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul 2016. google scholar
• _____________, SelçuKlular MaKaleler, Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul 2011. google scholar
• MurraY, Alan V., Baldwin of Bourcq Count of Edessa and King of Jerusalem (1100-1131), Routledge, New York 2012. google scholar
• Nîşâbûrî, Selçuknâme, trc. Ayşe Gül Fidan, Kopernik Yay., İstanbul 2018. google scholar
• Nüveyrî, Nihâyetü'l-Ereb fî Fünûni'l-Edeb, nşr. Necib Mustafa Fevvaz-Hikmet Keşli Fevvaz, XXVII, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut. google scholar
• ÖzaYdın, Abdülkerim, “BüYük Selçuklu Emîri Kürboğa”, Tarih Dergisi, saYı, 36 (2000), s. 405-421. google scholar
• _________________, Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi, İÜ Yay., İstanbul 2001. google scholar
• _________________, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi, TTK Yay., Ankara 1990. google scholar
• Özgüdenli, Osman G., Selçuklular, İsam Yay., I, İstanbul 2017. google scholar
• Peacock, A. C. S., Büyük Selçuklu İmparatorluğu, trc. Özkan Akpınar, İletişim Yay. İstanbul 2020. google scholar
• PiYadeoğlu, Cihan, “BüYük Selçuklu Devleti Emîri Atabeg Çavlu Sakavu” Tarih Dergisi, saYı 38 (2011), s. 37-60. google scholar
• Radulfus Cadomensis, Gesta Tancredi, trc. B. S. Bachrach & D. S. Bachrach, Ashgate, Hampshire 2005. google scholar
• Râvendî, Râhatü's-Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr, trc. Ahmed Ateş, TTK Yay., I, Ankara 1999. google scholar
• Reşîdüddîn Fazlullah, Câmi'ü’t-Tevârîh, trc. Erkan Göksu, H. HüseYİn Güneş, Selenge Yay., İstanbul 2018. google scholar
• Richard, Jean, Haçlı Seferleri Tarihi, trc. Özge Özdemir, Selenge Yay. İstanbul 2022. google scholar
• Runciman, Steven, Haçlı Seferleri Tarihi, trc. Fikret Işıltan, TTK Yay., I-II, Ankara 2008. google scholar
• Sarıcı, Burak Nazif, Haçlıları Durduran Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan, Kronik Kitap, İstanbul 2022. google scholar
• Sevim, Ali - Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi Siyaset, Teşkilât ve Kültür, TTK Yay., Ankara 2014. google scholar
• Sevim, Ali, “İlgazi Necmeddin” DİA, XXII, 89-90. google scholar
• , “Tutuş’un BÜYÜk Selçuklu Saltanatını Ele Geçirme Teşebbüsü (Kasım 1092 - Şubat 1095)”, Belleten, 27/107, (1963), s. 411-435. google scholar
• _________, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, TTK Yay., Ankara 2000. google scholar
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mir'âtü'z-Zamân fî Târihi'l-A'yân, nşr. Muhammed Enes Elhin, Kamil Muhammed el-Karat, İbrahim ez-Zeybek, XIX-XX, Risâletu’l-Âlemiyye, Beyrut 2013. google scholar
• Sümer, Faruk, Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, TTK Yay., Ankara 2015. google scholar
• ___________, Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları, Türk DünYası Araştırmaları Vakfı, II, İstanbul 1999. google scholar
• SürYani Mikhail, Vekayiname, (trc. Hrant D. Andreasyan) 1944, (TTK Yayımlanmamış Nüsha). google scholar
• Tritton A. S. - Gibb, H. A. R., “The First and Second Crusades from an AnonYmous SYriac Chronicle”, JRAS, 65 (1933), s. 69-101., google scholar
• Tufantoz, Abdurrahim, “Mervânîler”, DİA, XXIX, s. 230-232. google scholar
• Tuncel, Metin - Abdülkerim ÖzaYdın, “Cizre”, DİA, VIII, s. 37-39. google scholar
• Turan, Osman, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Boğaziçi YaY., İstanbul 2001. google scholar
• ___________, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, Ötüken Yay., İstanbul 2014. google scholar
• ___________, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2014. google scholar
• Urfalı Mateos, Vekayinâme, trc. Hrant D. AndreasYan, TTK Yay., Ankara 2019. google scholar
• Willermus Tyrensis, A History of Deeds Done Beyond the Sea, trc. A. C. Krey, Columbia University Press, I-II, New York 1943. google scholar
• Yâkût el-Hamevî, Mu'cemü'l-Büldân, nşr. Salahaddin el-Hevârî, el-Mektebetü’l-AsrİYYe, II, BeYrut 2014. google scholar
• Yinanç, Mükrimin Halil, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, haz. Refet Yinanç, TTK Yay., I, Ankara 2013. google scholar
• Zehebî, Târîhu'l-islâm, nşr. Ömer Abdüsselam Tedmuri, XXXIV, Beyrut 1993. google scholar