İÇEL’DE BİR CELÂLÎ: MUSLU ÇAVUŞ İSYANI (1606-1610)

Yıl 2018, Sayı: 67, 23 - 58, 11.07.2018

Ensar Köse

Öz

17.
yüzyıl başlarında, Anadolu’daki ciddi güvenlik sorunlarının başında Celâlî
isyanları geliyordu. İçel sancağında ise, diğer bölgelerden kaçarak toplanmış
medreseli öğrenci (suhte) gruplarının 1603’teki büyük isyanı, toplumsal düzeni
berbat etmiştir. Her ne kadar suhte fesâdı, alınan sert önlemlerle bastırılmış
olsa da, akabinde yeni sorunlar doğurmuştur. Zira İçel’e tayin edilen sancak
beyinin güvenliği sağlamak için uyguladığı sert tedbirler, halkın tepkisine
neden olmuştur. Yerli halktan tipik bir Celâlî lideri olarak sivrilen Muslu
Çavuş, bu kargaşa döneminin ürünüdür. Dağlık alanlara kaçan suhte gruplarının
yanı sıra, sancak hâricinden gelen Celâlî perâkendeleri de Muslu’nun maiyetine
gitmiştir. Böylece 1606’dan itibaren isyan bayrağını çekmiş ve takip eden sene
itibariyle, İçel’in neredeyse tüm önemli kaleleri onun eline geçmiştir. Fakat
İçel’in zorlu coğrafî yapısından ötürü, bölgeye asker sevk edilememiştir. Bu
arada mâruf Celâlîlerden Kalender-oğlu, bir mektup yazarak Muslu Çavuş’a
ittifak teklif etmiştir. Buna karşılık Vezîriâzam Kuyucu Murad Paşa, Muslu
Çavuş’a önce sancak beyliği vermiş, daha sonra hile yoluyla Konya’da infaz
ettirmiştir. İşte bu araştırmanın konusunu, sözü edilen isyan oluşturmaktadır.
Çalışmanın asıl kaynakları, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde mevcut hüküm
suretlerini ihtiva eden mühimme ve mühimme zeyli defterlerindeki kayıtlardır.
Ayrıca Hazan Bey-zâde, Topçular Kâtibi, Vâsıtî, Sâfî, Peçuylu ve Kâtib Çelebi
gibi muasır Osmanlı tarihçilerinin eserleri de, çalışmanın diğer ana
kaynaklarındandır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Celâlî İsyanları, İçel Sancağı, Muslu Çavuş, Kuyucu Murad Paşa

A CELÂLÎ IN İÇEL: MUSLU ÇAVUŞ REBELLION (1606-1610)

Öz

The Celâlî riots were the most serious
security problem in Anatolia in the early 17th century, as a result of which
there were no safety in the provinces and sanjcaks under the Celâlî attacks.
The situation of the İçel was not different from the other sanjcaks. At the
beginning of the century, the student rebellion (suhte fesâdı) that ruined the
social order, was suppressed by the hard measures. But the persecution and
mismanagement of the sanjack officer, who came to İçel from outside, caused the
public’s reactions. Muslu Çavuş, who was a typical Celâlî leader from the local
people, came to the forefront during this turbulent period. Shortly after his
revolt, in 1607, almost all the important castles had passed into his hands in
İçel. But the Ottoman soldiers could not be sent to the rebels, because of the
geographical structure of the region was rigid. In the meantime, Kalenderoglu,
one of the famous Celâlî leaders, wrote a letter and proposed alliance to Muslu
Çavuş. The Grand Vizier Kuyucu Murad Pasha was aware of the danger, and he
firstly appointed Muslu Çavuş as governor of the İçel sanjak, then dropped the
trap and executed him in Konya city. In this research, as well as all the
details of the rebellion, some sociological solutions were made about the
rebellion. The main sources of the work are Ottoman authors such as Topçular
Kâtibi and Kâtib Çelebi, who wrote in detail the events of the time. In
addition, some documents and records (as mühimme and mühimme zeyli) in the
Prime Ministry Ottoman Archives are other sources of this research.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State, Celâlî Rebellions, İçel Sanjak, Muslu Çavuş, Kuyucu Murad Pasha

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Mühimme Defterleri (MD). Mühimme Zeyli Defteri (MZD). Kâmil Kepeci (KK). Kuyucu Murad Paşa’nın Celâlî Seferi Mühimmesi (1607), Hazırlayan: Mehmet Şahin, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2002. XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Anadolu’da Celâlî Hareketleri, (8 Numaralı Mühimme Zeyli’ne Göre), Hazırlayan: Dilek Şahin, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2003. 75 Numaralı Mühimme Defteri’nin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi (s. 1-171), Hazırlayan: Selçuk Demir, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2008. 75 Numaralı Mühimme Defteri’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (s. 172-331), Hazırlayan: Adem Keleş, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2011.
• Temel Kaynaklar Hasan Bey-zâde Ahmed Paşa, Hasan Bey-zâde Târîhi, Cilt: III, Hazırlayan: Şevki Nezihi Aykut, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2004. Kâtib Çelbi, Fezleke, [Osmanlı Tarihi (1000-1065/1591-1655)], Cilt: I, Hazırlayan: Zeynep Aycibin, Çamlıca Basım Yayım, İstanbul 2016. Mehmed b. Mehmed er-Rûmî(Edirneli)’nin Nuhbetü’t-tevârih ve’l-Ahbâr’ı ve Târîh-i Âl-i Osman’ı, Hazırlayan: Abdurrahman Sağırlı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2000. Mustafa Nâîmâ Efendi, Târih-i Na‘îmâ (Ravzatü’l-Hüseyn fî Hulâsati Ahbâri’l-Hâkfikeyn), Cilt: II, Hazırlayan: Mehmet İpşirli, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2007. Mustafa Sâfî’nin Zübdetü’t-tevârîh’i, Cilt: II, Hazırlayan: İbrahim Hakkı Çuhadar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003. Peçuylu İbrahim, Târîh-i Peçevî, Cilt: II, İstanbul 1283. Topçular Kâtibi Abdülkādir (Kadrî) Efendi Tarihi (Metin ve Tahlil), Cilt: I, Hazırlayan: Ziya Yılmazer, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003. Çelik, Göknur, Vâsıtî’nin “Gazavât-ı Murad Paşa” Adlı Eserinin İncelemesi, Marmara Üniversittesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2006; Bu eserin Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi nüshasının neşri: Ayşe Pul, Kuyucu Murad Paşa’nın Celâlilerle Mücadelesi, Gazavât-ı Murad Paşa, CMT Yayıncılık, Samsun 2014.
• Modern Kaynaklar Acun, Fatma, “Celâlî İsyanları (1591-1611)” Türkler, Cilt: 9 (Ankara 2002), s. 695-708. Akdağ, Mustafa, Celâlî İsyanları, 1550-1603, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1963. Akdağ, Mustafa, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, “Celâlî İsyanları”, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2009. Alkan, Mustafa, “Softa”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Cilt: 37 (Ankara 2009), s. 342-343. Barkey, Karen, Eşkıyalar ve Devlet: Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi, Çeviri: Zeynep Altok, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999. Braudel, Fernand, Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, Cilt: I, Çeviren: Mehmet Ali Kılıçbay, Eren Yayınları, İstanbul 1989. Cook, M. A., Population Pressure in Rural Anatolia, 1450-1600, Oxford University Press, London 1972. Griswold, William J., Anadolu’da Büyük İsyan, 1591-1611, Çeviri: Ülkün Tansel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 2002. İlgürel, Mücteba, “Celâlî İsyanları”, DİA, Cilt: 7 (Ankara 1993), s. 252-257. İşbilir, Ömer, “Kuyucu Murad Paşa”, DİA, Cilt: 26 (Ankara 2002), s. 507-508. Köse, Ensar, “İçel Sancağında Kargaşa: Suhte Fesadı (1576-1606)”, Çukurova Araştırmaları, Cilt: 3, Sayı: 1 (Yaz 2017), s. 22-51. Özcan, Abdülkadir, “Sekban”, DİA, Cilt: 36 (Ankara 2009), s. 326-328. Özel, Oktay, The Collapse of Rural Order in Ottoman Anatolia, Amasya 1576-1643, Brill, Leiden 2016. White, Sam, Osmanlı’da İsyan İklimi: Erken Modern Dönemde Celali İsyanları, Çeviren: Nurettin Elhüseyni, Alfa Basım Yayım, İstanbul 2013. Yörük, Doğan - Onur Kabak, “XVI. Yüzyıl Anadolusunda Bozkır/lı Cemaatleri”, Uluslararası Sempozyum: Geçmişten Günümüze Bozkır (06-08 Mayıs 2016, Bildiri Kitabı, Konya 2016, s. 791-818.