Abbâsîler’in Son Veziri İbnü’l-Alkamî (ö. 656/1258) ve Moğollar’la İlişkisi

Yıl 2020, Sayı: 72, 45 - 76, 31.12.2020

Halil İbrahim Hançabay

Öz

Beş asırdan daha uzun bir süre tarih sahnesinde kalan Abbâsîler, İlhanlı hükümdarı Hülâgû’nun Bağdat’ı işgal etmesiyle yıkılmıştır. Bu çalışma Moğollar’ın Abbâsîler’e yönelik tehditlerini giderek arttırdığı bir dönemde Abbâsî idaresinde Dârütteşrîfât başkanlığı (teşrîfât nâzırlığı), üstâdârlık ve vezirlik yapan Müeyyedüddîn İbnü’l-Alkamî’nin siyasî ve idarî faaliyetlerini mercek altına almayı hedeflemektedir. İbnü’l-Alkamî’nin Moğol tehlikesine karşı alınması gereken tedbirler kapsamında ortaya koyduğu görüşler ve bununla irtibatlı olarak kendisi hakkında ileri sürülen iddialar bu çalışmanın odak noktasını oluşturmaktadır. Bunun için öncelikle İbnü’l-Alkamî’nin yetişmesi ve üstâdârlık görevini üstlenmesi incelenmiş, ardından vezirliği, Moğollar’la ilişkisi ve vefatı üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Abbâsîler, İbnü’l-Alkamî, Bağdat, Hülâgû, Moğollar, vezirlik

Ibn al-Alqamī (d. 656/1258), The Last Vizier of Abbāsīd, and His Relationship with The Mongols

Öz

The rule of the Abbāsīd that lasted for more than five centuries declined after Hulāgū’s destruction of Baghdād. This paper intends to scrutinize the administrative and political activities of Muayyad al-Dīn Ibn al-Alqamī who served as the head of the dār al-tashrīfāt and became ustādār then vizier when the Mongolian threat to the Abbāsīds increased. The main concern of this study is the opinions put forward by Ibn al-Alqamī about the measures which had to be taken against the Mongols, and criticisms raised against him regarding his ideas. That is why the subject to be initially addressed in this article is Ibn al-Alqamī’s apprenticeship as a clerk (kātib) and then his appointment as the ustādār. Subsequently, this will be followed by his vizierate, his relationship with the Mongols and his death.

Anahtar Kelimeler

Abbāsīd, Ibn al-Alqamī, Baghdād, Hūlāgū, Mongols, Vizierate

Kaynakça

• Ayaz, Fatih Yahya, “Erken Dönem Memlük Tarihçilerinin Bağdat’ın Moğollar Tarafından İstilâsıyla Alâkalı Rivayet ve Yorumları”, İslam Medeniyetinde Bağdat (Medînetü’s-Selâm) Uluslararası Sempozyum 7-9 Kasım 2008 (ed. İsmail Safa Üstün), I-II, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV) Yayınları 2011, I, 261-282.
• Ayaz, Fatih Yahya, “Üstâdüddâr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), https://islamansiklopedisi.org.tr/ustaduddar (Erişim tarihi: 10 Ocak 2019).
• Aylar, Mustafa, “Son Abbasi Veziri İbnü’l-Alkamî ve İhaneti Hakkında”, Akademik Sosyal Araştırmalar (ASOS) Dergisi, 57 (2017), s. 527-542.
• Azzâm, Subhî Mahmûd, el-Vizâretü’l-Abbâsiyye (h. 447-656/m. 1055-1258) (doktora tezi), Amman: el-Câmi‘atü’l-Ürdüniyye, Külliyyetü’d-dirâsâti’l-ulyâ 2000.
• Azzâvî, Abbâs, et-Ta‘rîf bi’l-müerrihîn fî ahdi’l-Mogûl ve’t-Türkmân, Bağdat: Şeriketü’t-ticâre 1957. Bakırcı, Selami, “Ukberî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), https://islamansiklopedisi.org.tr/ukberi (Erişim tarihi: 3 Mart 2020).
• Bâşâ, Hasan, el-Fünûnu’l-İslâmiyye ve’l-vezâif ale’l-âsâri’l-Arabiyye, I-III, Kahire: Dârü’n-nehdati’l-Arabiyye 1966.
• Bedr, Mustafa Taha, Mihnetü’l-İslâmi’l-kübrâ ev zevâlü’l-Hilâfeti’l-Abbâsiyye min Bağdâd alâ eydiyi’l-Mogûl, Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme 1999.
• Bündârî, Kıvâmüddîn Ebû İbrâhîm el-Feth b. Alî b. Muhammed, Zübdetü’n-Nusra ve nuhbetü’l-usra: Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi (çev. Kıvameddin Burslan), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 1999.
• Cûzcânî, Ebû Amr Minhâcüddîn Osmân b. Sirâciddîn Muhammed, Tabakâtu Nâsırî (Arapça’ya çev. Afâf es-Seyyîd Zeydân & Melke Alî et-Türkî) I-II, Kahire: el-Merkezü’l-kavmî li’t-terceme 2012.
• Cüveynî, Ebü’l-Muzaffer Alâüddîn Atâ Melik b. Bahâüddîn Muhammed, Tarih-i Cihan Güşa (çev. Mürsel Öztürk), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 2013.
• Çubukçu, Asri, “Devâtdâr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), https://islamansiklopedisi.org.tr/devatdar (Erişim tarihi: 20 Mart 2020).
• Diyârbekrî, Hüseyin b. Muhammed, Târîhu’l-hamîs fî ahvâli enfesi nefîs, I-II, Beyrut: Dâru sâdır [ts.].
• Dûrî, Abdülazîz, “Divan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), https://islamansiklopedisi.org.tr/divan--devlet (Erişim tarihi: 4 Nisan 2020)
• Dündar, Abdulhamit, 4/10. Yüzyılda Bağdat (Topografya, Toplumsal Yapı, Gündelik Hayat) (doktora tezi), Bilecik: Şeyh Edebali Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü 2019.
• Ebü’l-Fidâ el-Melikü’l-Müeyyed İmâdüddîn İsmâîl b. Alî el-Eyyûbî, Târîhu Ebi’l-Fidâ el-müsemme fî ahbâri’l-beşer (nşr. Mahmûd Deyyûb), I-II, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye 1997.
• El-Cheikh, Nadia Maria, “The Qahramâna in Abbasid Court: Position and Functions”, Studia Islamica, 97 (2003), s. 41-55.
• Erbilî, Abdurrahman b. İbrahim b. Sunbut, Hulâsatü’z-zehebi’l-mesbûk muhtasar min Siyeri’l-mülûk (nşr. Mekkî es-Seyyid Câsim), Bağdat: Mektebetü’l-müsennâ [ts.].
• Gassânî, el-Melikü’l-Eşref İsmâil b. Abbâs, el-Ascedü’l-mesbûk ve’l-cevherü’l-mahkûk fî tabakâti’l-hulefâ ve’l-mülûk (nşr. Şâkir Mahmûd Abdülmünim), Beyrut-Bağdat: Dârü’t-türâsi’l-İslâmî-Dârü’l-beyân 1975.
• Hândmîr, Gıyâsüddîn b. Hümâmiddîn, Düstûrü’l-vüzerâ (Arapça’ya çev. Harbî Emîn Süleyman), Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb 1970.
• Hançabay, Halil İbrahim, Abbâsîler Döneminde Vezirlik (295-530/908-1136), İstanbul: Klasik Yayınları 2017.
• Hasbâk, Ca‘fer Hüseyin, el-Irâk fî ahdi’l-Meğûli’l-İlhâniyyîn, Bağdat: Matba‘atü’l-ânî 1968.
• Hizmetli, Sabri, “İbnü’l-Sâî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), https://islamansiklopedisi.org.tr/ibnus-sai, (Erişim tarihi: 29 Mart 2020).
• Hofer, Nathan, “The Origins and Development of the Office of the “Chief Sufi” in Egypt, 1173–1325”, Journal of Sufi Studies, 3 (2014), s. 1-37.
• İbn Dokmak, Sârimüddîn İbrahim b. Muhammed el-Mısrî; Nüzhetü’l-enâm fî târîhi’l-İslâm (nşr. Semîr Tabbâre), Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye 1999.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Ömer, el-Bidâye ve’n-nihâye (nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî), I-XX, Cize: Hicr li’t-tıbâ‘a ve’n-neşr, 1997.
• İbn Miskeveyh, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed, Kitâbü Tecâribi’l-Ümem (nşr. Henry Frederick Amedroz & David Samuel Margoliouth), I-II, Kahire: Matbaatü’ş-şeriketi’t-temeddün 1914.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf, el-Menhelü’s-sâfî ve’l-müstevfî ba‘de’l-Vâfî (nşr. Muhammed Muhammed Emîn), I-VII, Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb 1984-1999, VIII-XIII, Kahire: Dârü’l-kütübi’l-vesâiki’l-kavmiyye 1999-2009.
• İbn Vâsıl, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Sâlim eş-Şâfiî, Müferricü’l-kürûb fî ahbârî Benî Eyyûb (nşr. Ömer Abdüsselam Tedmürî), Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye 2004.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahman b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem (nşr. Muhammed Abdülkadir Atâ & Mustafa Abdülkadir Atâ), I-XIX, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye 1992.
• İbnü’d-Devâdârî Seyfüddîn Ebû Bekr b. Abdillâh b. Aybeg, Kenzü’d-dürer ve câmiʿu’l-gurer, VIII. cilt, (nşr. Ulrich Haarmann), Kahire: Matbaatü Îsâ el-Bâbî el-Halebî 1971.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed, el-Kâmil fi’t-târîh (nşr. Carl Joan Tornberg), I-XII, Beyrut: Dâru sâdır & Dâru Beyrut 1965.
• İbnü’l-Fuvatî, Ebü’l-Fazl Kemâlüddîn Abdürrezzâk b. Ahmed b. Muhammed el-Bağdâdî, el-Havâdisü’l-câmi‘a ve’t-tecâribü’n-nâfi‘a fi’l-mi’eti’s-sâbi‘a (nşr. Mehdî en-Necm), Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye 2003.
• İbnü’l-Mûsalâyâ Ebû Sa‘d Emînüddevle Alâ b. Hasan b. Vehb, Resâilü Emîniddevle İbni’l-Mûsalâyâ (nşr. İsâm Mustafa Abdülhâdî Ukle), Ayn: Merkezü Zâyed li’t-türâs ve’t-târîh 2003.
• İbnü’s-Sâî, Ebû Tâlib Tâcüddîn Alî b. Enceb el-Bağdâdî, el-Câmiu’l-muhtasar (nşr. Mustafa Cevâd), IX. cilt, Bağdat: el-Matbaatü’s-Süryâniyye 1934.
• İbnü’s-Sâî, Ebû Tâlib Tâcüddîn Alî b. Enceb el-Bağdâdî, Nisâü’l-hulefâ (nşr. Mustafa Cevâd), Kahire: Dârü’l-ma‘ârif 1993.
• İbnü’t-Tıktakâ, Ebû Ca‘fer Safiyyüddin Muhammed b. Alî b. Tabatabâ, el-Fahrî fi’l-âdâbi’s-sultâniyye ve’d-düveli’l-İslâmiyye, Beyrut: Dâru sâdır [ts.].
• İbnü’l-Verdî, Ebû Hafs Zeynüddîn Ömer b. el-Muzaffer, Târîhu İbni’l-Verdî, I-II, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye 1996.
• Kallek, Cengiz, “İbnü’l-Cevzi, Ebû Muhammed”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), https://islamansiklopedisi.org.tr/ibnul-cevzi-ebu-muhammed (Erişim tarihi: 6 Nisan 2020).
• Köprülü, Fuat, “Arz”, Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi (İA), I, 657-660.
• Kütübî, Ebû Abdillâh Salâhuddîn Muhammed b. Şâkir, Fevâtü’l-vefeyât ve’z-zeyl aleyhâ (nşr. İhsan Abbâs), I-V, Beyrut: Dâru sâdır [ts.]
• Kütübî, Ebû Abdillâh Salâhuddîn Muhammed b. Şâkir, Uyûnu’t-tevârîh (nşr. Faysal es-Sâmir & Nebîle Abdülmün‘im Dâvûd), XXI. cilt, Bağdat: Dârü’r-reşîd li’n-neşr 1970.
• Kütükoğlu, Mübahat S., “Buyruldu”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), https://islamansiklopedisi.org.tr/buyruldu (Erişim tarihi: 18 Mart 2020)
• Makrîzî, Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed b. Alî, es-Sülûk li ma‘rifeti düveli’l-mülûk (nşr. Muhammed Abdülkâdir Atâ), I-VIII, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye 1997.
• el-Melikü’l-Mansûr, Ebü’l-Meâlî Nâsırüddîn Muhammed b. Ömer b. Şâhinşâh el-Eyyûbî, Mizmârü’l-hakâik ve sırrü’l-halâik (nşr. Hasan Habeşî), Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb 2005.
• Merçil, Erdoğan, “Ârız”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), https://islamansiklopedisi.org.tr/ariz (Erişim tarihi: 4 Nisan 2020).
• Merçil, Erdoğan, “Selçuklular (Selçuklular’da Devlet ve Teşkilat)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), https://islamansiklopedisi.org.tr/selcuklular (Erişim tarihi: 4 Nisan 2020).
• Merçil, Erdoğan, “Şahne”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), https://islamansiklopedisi.org.tr/sahne (Erişim tarihi: 9 Nisan 2020).
• Muhtasaru ahbâri’l-hulefâ, Kahire: Bulak 1309.
• Nüveyrî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb, Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb (nşr. Necîb Mustafa Fevvâz & Hikmet Küşlî Fevvâz), I- XXXIII, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye 2004.
• Öz, Mustafa, “İbn Tâvûs”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-tavus (Erişim tarihi: 3 Mart 2020).
• Özaydın, Abdülkerim, “İbnü’l-Alkamî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), https://islamansiklopedisi.org.tr/ibnul-alkami (Erişim tarihi: 20 Mart 2020).
• Özdemir, H. Ahmet, Moğol İstîlâsı ve Abbâsî Devleti’nin Yıkılışı: Cengiz ve Hülâgû Dönemleri (612-656-1216-1258), İstanbul: İz Yayıncılık 2011.
• Özdemir, H. Ahmet, “Moğollar Bağdat’ı Kaç Gün Yağmaladı? Bir Rivayetin Tahlili”, İslam Medeniyetinde Bağdat (Medînetü’s-Selâm) Uluslararası Sempozyum 7-9 Kasım 2008 (ed. İsmail Safa Üstün), I-II, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV) Yayınları 2011, I, 243-260.
• Reşîdüddîn Fazlullâh el-Hemedânî, Câmiü’t-tevârîh (Târîhu Mogûl) (Arapça’ya çev. Muhammed Sadık Neş’et vd.), II/1-2, Kahire: Vizâretü’s-sekâfe ve’l-irşâd [ts.].
• Sarı, Yasemin, Müstansır-Billâh ve Dönemi (623-640/1226-1242) (doktora tezi), İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 2013.
• Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Aybeg, Kitâbü’l-Vâfî bi’l-vefeyât (nşr. Ahmed el-Arnaûd & Türkî Mustafa), I-XIX, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 2000.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu, Mir‘âtü’z-zamân fî tevârîhi’l-a‘yân (nşr. Muhammed Berakât-vd), I-XXIII, Dımaşk: er-Risâletü’l-âlemiyye 2013.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebû Bekir, Târîhu’l-hulefâ, Katar: Vizâretü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye 2013.
• Şeşen, Ramazan, “Dârülhilâfe”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), https://islamansiklopedisi.org.tr/darulhilafe (Erişim tarihi: 10 Mart 2020).
• Taneri, Aydın, “Divan (Büyük Selçuklular’da Divan)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), https://islamansiklopedisi.org.tr/divan--devlet (Erişim tarihi: 4 Nisan 2020).
• Yâkût b. Abdullah el-Hamevî, Muʿcemü’l-büldân, I-V, Beyrut: Dâru sâdır 1977.
• Yılmaz, Harun, “Meşîhatüşşüyûh’un Doğuşu ve Mısır’da İki Hankah: Sa‘îdü’s-Sü‘adâ ve Siryâkûs”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 34/2 (2014), s. 1-21.
• Yılmaz, Harun, “Dımaşk’ın En Zor Yılı: Şehrin Moğollar Tarafından İşgali (658/1260)”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 37 (2017), s. 71-99.
• Yılmaz, Harun, “Şeyhüşşüyûh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), https://islamansiklopedisi.org.tr/seyhussuyuh (Erişim tarihi: 16 Mart 2020).
• Yılmaz, Saim, “Abbâsîler’de Üstâdârlık Müessesesinin Ortaya Çıkışı”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 21 (2009), s. 1-24.
• Yûnînî, Ebü’l-Feth Kutbüddîn Mûsâ b. Muhammed, Zeylü mir’atü’z-zamân, I-IV, Haydarabad: Dâiretü’l-ma‘ârifi’l-Osmâniyye 1954.
• Yuvalı, Abdülkadir, “İlhanlılar” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), https://islamansiklopedisi.org.tr/ilhanlilar (Erişim tarihi: 11 Nisan 2020).
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân, Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’ (nşr. Şuayb el-Arnaût-vd.), I-XXV, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1983.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân, Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhir ve’l‘alâm (nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî), Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-Arabî 1991-2000.
• Ziriklî, Hayreddin, el-A‘lâm, I-VIII, Beyrut: Dârü’l-ilm li’l-melâyîn 2006.