İstinsahtan İstihrâka: Muzır ve Memnû Bir Eser Olarak Ebû Müslim Destanı

Yıl 2025, Sayı: 87, 60 - 81, 27.10.2025

Ali Kozan

https://doi.org/10.26650/iutd.1651662

Öz

Ebû Müslim Horasanî (ö. 137/755), Emevî iktidarına tepki olarak Horasan’da başlatılan isyanın önderlerindendir. Dönem kaynaklarında tarihî kimliğine dâir tafsilatlı malumat bulunsa dahi efsanevî/menkıbevî kimliği Ebû Müslim Destanı vesile; siyle yayılmış ve bununla halk muhayyilesinde yer edinmiştir. Destanda Ebû Müslim, Ehl;i beyt’in intikamını alan bir figür şeklinde karakterize edilir. Destanın bazı varyantlarında, Emevîlere ve bilhassa Mervânî hanedanına yönelik sert ifadelere yer verilir ve genel anlatısında da bu durum mümin;kâfir, Sünnî;Haricî ikilikler şeklinde karşımıza çıkar. Bu bağlamda Emevî hanedanı Ehl;i beyt düşmanı, sapkın, zâlim, mel‘ûn ve kâfir ifadeleriyle tanımlanırken isyana katılan zümreler mümin, mazlûm, şehit ve İslâmiyet’i eski saflığına kavuşturanlar olarak tasvir edilir.

Osmanlı evreninde Ehl;i beyt sevgisini pekiştiren Ebû Müslim Destanı, yeniçeri kışlalarını, kahvehaneleri, ahî ve Bektaşî zümrelerini de içine alan önemli bir okur kitlesi edinmiştir. Ancak destanın bilhassa Hafız Ferdî’ye ait XVIII. asra tarihlenen manzum varyantında Oniki İmam üzerinden Şiî geleneğine ait unsurların da etkili olduğu bilinmektedir. Nitekim II. Mahmud devrinde Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması sonrasında (1826), Bektaşiliğe karşı bir devlet politikası ve tahkikatı oluşmuş, destanın içerisinde barındırdığı ifadeler bu politika çerçevesinde değerlendirilerek dînen ve siyâseten uygun olmadığı gerekçesiyle dolaşımı yasaklanmıştır. Abdülaziz (1861;1876) devrinde yaşanan hoşgörü ortamında nüshaları yeniden dolaşıma giren destanın II. Abdülhamid (1876;1909) devri matbuat politikası çerçevesinde basımı dinen ve siyaseten yeniden men edilmiştir.

Bu çalışma, Abdülhamid devrinde edebî metinler özelinde Osmanlı Ehl;i beytçiliği ile Şiîlik arasındaki ayrımın yahut Osmanlı Sünnîleşmesinin keskin çizgilerle ortaya konulduğu iddiasını taşımaktadır. Bu bağlamda muzır/zararlı yayınlar arasında yer alan Ebû Müslim Destanı’nın dolaşımının yasaklanması ve ilgili yasağın gerekçeleri arşiv kayıtları üzerinden incelenmiştir. Ayrıca destanın tespitine yönelik denetim birimleri, denetim süreci, denetim yerleri, yasaklanma gerekçesi, toplatılma ve imha sürecine ilişkin veriler değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Abbâsî ihtilali , Ebû Müslim Horasani , Ebû Müslim Destanı , II. Abdülhamid , matbuat yasakları

From Reproduction to Incineration: The Epic of Abū Muslim as a Harmful and Prohibited Book

Öz

Abū Muslim Khorasanī (d. 137/755) was one of the leaders of the revolt in Khorasan against the Umayyad rule. Even though detailed information about his historical identity in contemporary sources is available, he has gained a place in the popular imagination with his legendary/mythical identity through Epic of Abū Muslim, compiled long after his death. The epic characterizes Abū Muslim as an avenger of the Ahl al;Bayt. Some variants of the epic condemn the Umayyads and the Marwanid dynasty in particular and the narrative of the epic constructs dichotomies between Ahl;i Bayt and the opposing camp as believer;infidel, Sunnite;Harijite respectively. In this context, the epic refers to the Umayyad dynasty as enemies of the Ahl al;Bayt, heretics, oppressors, unbelievers and infidels. It portrays the rebels as believers, the oppressed, the martyrs and those who restored Islam to its former purity.

Reinforcing the love of Ahl al;Bayt in the Ottoman universe, the epic of Abū Muslim gained an wide audience including janissary barracks, coffee houses, Ahī and Bektashī communities. However, especially in the versified variant of the epic by Hafız Ferdī, dated to the 18th;century, it is known that elements of the Shiite tradition through the Twelve Imams are also effective. In fact, after the aboliting the Janissary Corps (1826) by Mahmud II (1808;1839), Ottoman state began to implement wide;scale policies to suppress Bektashism and prohibited the circulation of the epic on the grounds that it contained religiously and politically inappropriate expressions. The printing policy of Abdulhamid II (r. 1861;1876) declared the epic, of which copies were recirculated in the atmosphere of tolerance during the reigns of Abdulaziz (1861;1876), as religiously and politically forbidden.

This study claims that the distinction between Ottoman Ahl al;Baytism and Shi’ism or Ottoman Sunnification became sharper in literary texts during the reign of Abdul Hamid II. In this context, this study examines the ban on the circulation of the Abū Muslim Epic, which was among the harmful publications, and the reasons for the ban through archival records. In addition, it evaluates the inspection units for the detection, process and locations, the reason for the ban, the process of confiscation and destruction of the epic.

Anahtar Kelimeler

Abbasid revolution , Abū Muslim Khorasanī , The Epic of Abū Muslim , Abdulhamid II , publication bans

Kaynakça

• Ahmedî, İskender-Nâme, haz. İsmail Ünver, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara 1983. google scholar
• Aşıkpaşazade Tarihi, haz. Necdet Öztürk, Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul 2013. google scholar
• Buyruk (İmam Cafer-i Sadık Buyruğu), haz. Fuat Bozkurt, Kapı Yay., İstanbul 2009. google scholar
• Ebâ Müslim-nâme I-II, haz. Necati Demir-Mehmet Dursun Erdem-Sibel Üst, Destan Yay., Ankara 2007. google scholar
• Erdebilli Şeyh Safî ve Buyruğu, haz. Mehmet Yaman, Ufuk Matb., İstanbul 1994. google scholar
• Hadidi Tarihi, haz. Necdet Öztürk, Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul 2015. google scholar
• İbn Kesir, el-Bidaye ve’n-Nihaye, IX, çev. Mehmet Keskin, Çağrı Yay., İstanbul t.y. google scholar
• İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih Tercemesi, V, çev. Yunus Apaydın, Bahar Yay., İstanbul 1986. google scholar
• Mecdî Mehmed Efendi, Şakâiku’n-Nu’mâniyye ve Zeylleri Hadâiku’ş-Şakâik, I, Dersaadet Çağrı Yay., İstanbul 1989. google scholar
• Mesudî, Murûc ez-Zeheb, Selenge Yay., İstanbul 2011. google scholar
• Oruç Beğ Tarihi, haz. Necdet Öztürk, Çamlıca Basım Yay., İstanbul 2008. google scholar
• Tarih-i Taberi, IV, terc. M. Faruk Gürtunca, Sağlam Yay., İstanbul t.y. google scholar
• Taşköprülüzâde, Şakâiku’n-Nu’mâniyye fî Ulemâi’d-devleti’l Osmaniye, neşr. Ahmed Subhi Furat, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1985. google scholar
• Destan-ı Ebû Müslim, Ankara Adnan Ötüken İl Halk Ktp., 06 Hk 347. google scholar
• Ebû Müslim Hikâyesi, Millet Ktp., Ali Emiri Hikaye-Roman Koleksiyonu, No: 26. google scholar
• ______, MiLLet Ktp., ALi Emiri Hikaye-Roman KoLeksiyonu, No: 35. google scholar
• Dâsitân-ı Ebû Müslim, MiLLi Ktp. YazmaLar, 06 MiL Yz A 8504/31. google scholar
• ______, MiLLi Ktp. YazmaLar, 06 MiL Yz A 8504/33. google scholar
• Bâb-ı Âsafî, Mühimme Defterleri (A. DVNSMHM.), 28-883 (19 Şaban 984/11 Kasım 1576), 27-957 (8 Zilhicce 983/9 Mart 1576), 28-883 (19 Şaban 984/11 Kasım 1576), 31-335 (17 Cemaziyelevvel 985/2 Ağustos 1577), 29-488 (14 Zilhicce 984/4 Mart 1577), 102-315 (20 Muharrem 1103/13 Ekim 1691). google scholar
• Dahiliye Nezâreti Mektubî Kalemi (DH. MKT.), 2593-142 (7 Şubat 1317/20 Şubat 1902). google scholar
• Maârif Nezâreti Mektubî Kalemi, (MF. MKT.), 206-13 (1-8) (17 Kanunisani 1309/29 Ocak 1894), 206-13 (2 Zilkade 311/7 Mayıs 1894), 195-3 (28 Receb 1311/ 4 Şubat 1894), 310-43 (14 Şevval 313/29 Mart 1896), 350-67(1-2) (9-10 ŞevvaL 1314/13-14 Mart 1897), 392-2(1-5) (29 ZiLkade 1315/21 Nisan 1898), 394-60 (6 ZiLhicce 1315/28 Nisan 1898), 452-44 (7 Haziran 315/19 Haziran 1899), 480-30(1-5) (9 RebîuLâhir 1317/16 Ağustos 1899), 497-38 (19 ZiLkade 1317/21 Mart 1900), 616-43 (21 ZiLkade 319/1 Mart 1902), 649-50 (1 Temmuz 1318/14 Temmuz 1902), 654-2 (15 CemaziyeLevveL 1320/20 Ağustos 1902). google scholar
• Maârif Nezâreti Tedrisât-ı İbtidâiye Kalemi, MF.İBT., 2-100 (6 Rebîulevvel 1290/3 Haziran 1873). google scholar
• Sadâret Mektubî Kalemi (A. MKT.), 27-91 (7 Ramazan 1261/9 EyLüL 1845). google scholar
• Yıldız Sarayı Mütenevvî Maruzat Evrakı, (Y. MTV.), 89-159 (28 Receb 1311/4 Şubat 1894), 670-11 (3 Receb 1320/5 Ekim 1902). google scholar
• Abisaab, Rula Jurdi, Converting Persia (Religion and Power in The Safavid Empire), Newyork 2004. google scholar
• ______, RuLa Jurdi, “Karakı”, Encyclopaedia of Iranica, XV, Fasc. 5, Columbia University Press, New York 1979, s. 544-547. google scholar
• Ahmed Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiyâ, haz. Mahir İz, VI, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2000. google scholar
• Aksu, Hüsameddin, “Câvidânnâme”, DİA, VII, 178. google scholar
• Albayrak, Nurettin, “Ebû Müslim Destanı”, DİA, X, 195-196. google scholar
• ALkan, Mustafa, “Yeniçeriler ve Bektaşilik”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, sayı 50, (2009), s. 243-260. google scholar
• ALtuneL, İbrahim, “Kıssahan”, DİA, XXV, 501. google scholar
• Arı, Osman Sacid, Meclis-i Meşâyıh Arşivi'ne Göre Hicrî 1296-1307 (Miladî 1879-1890) Yılları Arasında OsmanlI Tekkelerinde Ortaya Çıkan google scholar
• Problemler, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2005. google scholar
• Aslan, Mustafa, “Bektaşiliğin Yasaklı Yılları: Mücadele Yöntemleri ve Alınan Tedbirler”, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20/3, (2023), s. 864-885. google scholar
• AtçıL, Abrurrahman, Scholars and Sultans in the Early Modern Ottoman Empire, Cambridge University Press, Cambridge 2017. google scholar
• Babayan, Kathryn, The Waning of the Qizilbash: Spiritual and the Temporal in Seventeenth Century Iran, Princeton University 1993. google scholar
• ______, Kathryn, Mystics, Monarchs and Messiahs, Harward Unıversity Press, Cambridge 2002. google scholar
• Başaran, Reyhan Erdoğdu, "Comparing SchoLarship: The Assessment of the Contemporary Works that Links Alevis with Either Shi'ism or Sunnism”, Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı 5/9, (Aralık 2018), s. 315-338. google scholar
• Birinci, Ali, “Osmanlı DevLeti’nde Matbuât ve Neşriyât Yasakları Tarihine Medhal”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (TALİD), 4/7, (2006), s. 291-349. google scholar
• Bozkurt, Fuat, İmam Cafer Sadık Buyruğu, Kapı Yay., İstanbuL 2004. google scholar
• Bozkurt, Nahide, Oluşum Sürecinde Abbasi İhtilali, Ankara OkuLu Yay., Ankara 2000. google scholar
• BaLtacıoğLu-Brammer, Ayşe, “The formation of kiziLbas communities in anatoLia and ottoman responses 1450s-1630s”, International Journal of Turkish Studies, 20 (1/2), 21, (2014), s. 21-48. google scholar
• Bulut, Halil İbrahim, “Osmanlı-Safevi Mücadelesinde Ulemanın Rolü: Kemal Paşazâde Örneği”, Dini Araştırmalar, sayı 7/21, (2005), s. 179-195. google scholar
• Cengiz, Ercan, “Timur’un Suriye Seferinde Halep ve Şam Alimleriyle Yaptığı Görüşmeler”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı 70, (Ocak 2021), s. 365-366. google scholar
• Çınar, GüLay Karadağ, “Safevî DevLeti’nde Dini Otoritenin TemsiLcisi ŞahLar ve Şiî ULemayLa İLişkiLeri”, İran Çalışmaları Dergisi, sayı 1/1, 2017, s. 11-51. google scholar
• Dalkıran, Sayın, İran Safevi Devleti’nin Kuruluşu ile Osmanlı-İran İlişkilerinde Şiiliğin Rolü, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yay., Uşak 2022. google scholar
• Değirmenci, TüLün, “Bir kitabı kaç kişi okur? Osmanlıda okurlar ve okuma biçimleri üzerine bazı gözlemler”, Tarih ve Toplum: Yeni Yaklaşımlar, 13 (Güz 2011), s. 7-43. google scholar
• ______, Tülün, “Söz bir nesnedir ki zâil olmaz: Osmanlı İstanbul’unda Hamzanâme Geleneğine Göre Kamusal Okuma (Hikâye-Resim-Kitap)”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, VII, ed. Coşkun YıLmaz, İstanbuL Büyükşehir BeLediyesi KüLtür Yay., İstanbuL 2015. google scholar
• DemireL, Fatmagül, II. Abdülhamid Döneminde Sansür, Bağlam Yay., İstanbuL 2007. google scholar
• DığıroğLu, FiLiz, “II. AbdüLhamid Dönemi Matbûat PoLitikaLarı: Mushaf Basımı ve Dinî Neşriyat”, SuLtan II. AbdüLhamid Han ve Dönemi, ed. Fahreddin Gün-HaLiL İbrahim Erbay, TBMM Basımevi, İstanbuL 2017, s. 631-651. google scholar
• Doğan, Eşref ve Hasan ÇeLik, “ALevi Sünni BütünLeşmesinin Önündeki EngeLLer: TarihseL YanLış ALgıLamaLar”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, YıL 7, sayı 1, (Haziran 2014), s. 121-138. google scholar
• DressLer, Markus, “Inventing Orthodoxy: competing cLaims for authority and Legitimacy in the Ottoman-Safavid conflict”, Legitimizing the Order: The Ottoman Rhetoric of State Power, ed. Hakan T. Karateke-Maurus Reinkowski, BriLL, Leiden 2005, s. 151-173. google scholar
• ______, Markus, “Turkish poLitics of doxa: Otherizing the ALevis as heterodox”, Philosophy and Social Criticism, 41/4-5, (2015), s. 445-451. google scholar
• Düzdağ, Mehmet ErtuğruL, Şeyhülislam Ebussuud Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı, Enderun Kitabevi, İstanbuL 1972. google scholar
• ErünsaL, İsmaiL. E., “Umur Bey Kütüphanesi”, DİA, XII, 159-160. google scholar
• ______, İsmaiL E., Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik, Timaş Yay., İstanbuL 2015. google scholar
• FığLaLı, Ethem Ruhi, “HariciLer”, DİA, XVI, 169-175. google scholar
• Gürbüz, Ömrüm Işıkay, “AbdüLhamid Döneminde SansürLenen PiyesLer”, Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi, 4/8, (2018), s. 187-198. google scholar
• ______, Ömrüm Işıkay, II. Abdülhamid Dönemi Sansürünün Edebiyattaki Yansımaları, Gazi Üniversitesi SosyaL BiLimLer Enstitüsü Türk DiLi ve Edebiyatı AnabiLim DaLı Yeni Türk Edebiyatı BiLim DaLı, YayınLanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2017. google scholar
• Heumann, U. L., “Imposing Church and SociaL DiscipLine,” in The Cambridge History of Christianity: Reform and Expansion 1500-1660, ed. R. Po-Chia Hsia, voL. 6, Cambridge University Press, Cambridge 2007. google scholar
• Hsia, R. Po-Chia, Social Discipline in the Reformation: Central Europe, 1550-1750, RoutLedge, New York, 1992. google scholar
• İpşirLi, Mehmet, “Sarıgörez Nureddin Efendi”, DİA, XXXVI, 151-152. google scholar
• Kafadar, CemaL, “Janissaries end other riffraff of Ottoman IstanbuL: RebeLs without a cause?”, International Journal of Turkish Studies, voL 13, No 1&2, (2007), s. 113.134. google scholar
• ______, CemaL, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu-İki Cihan Âresinde, çev. Ceren Çıkın, BirLeşik Yay., Ankara 2010. google scholar
• KaLLek, Cengiz, “Kerekî, Muhakkık-ı Sânî”, DİA, XXV, 280-282. google scholar
• Kara, İsmaiL, İslâmcıların Siyasî Görüşleri I (Hilâfet ve Meşrutiyet), Dergâh Yay., İstanbuL 2001. google scholar
• Karakaya-Stump, Ayfer, The Kızılbash/Alevis in Ottoman Anatolia (Sufism, Politics and Community), Edinburgh Unıversity Press, Edin-burgh 2020. google scholar
• KartaLoğLu, Habib, “Şiî ULemâya YöneLik Davet ve FermanLar: Şehîd-i EvveL ve ALi eL-Kerekî Örneği”, İran Çalışmaları Dergisi, III, sayı 2, (2019), s. 39-65. google scholar
• Kozan, ALi, Şeyh Bedreddin: Hayatı, İsyan Hadisesi ve Vâridât’ın Metin Kritiği, Erciyes Üniversitesi SosyaL BiLimLer Enstitüsü, YayınLanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2003. google scholar
• ______, ALi, “XIX-XX. Asır OsmanLısında Muzır Yahut YasakLı YayınLara Ait BeLgeLer: Ebu MüsLim Destanı”, Nesir, sayı 7 (Ekim 2024): s. 179-85. https://doi.org/10.5281/zenodo.13944619. google scholar
• KöprüLü, Fuad, “TürkLer (Edebiyat)”, İA, 12/2, MEB, İstanbuL 1988, s. 530-565. google scholar
• ______, M. Fuad, Türk Edebiyatı Tarihi, Akçağ Yay., Ankara 2009. google scholar
• Köse, Metin Ziya, “Yavuz SuLtan SeLim Döneminde GerçekLeşen KızıLbaş Teftişine AnaLitik Bir YakLaşım Denemesi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, sayı 110 (Haziran 2024), s. 15-38. https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1444919. google scholar
• Krstic, Tijana-TerzioğLu, Derin, eds., Historicizing Sünni İslam in the Ottoman Empire, c. 1450-c. 1750, BriLL, Leiden & Boston 2021. google scholar
• ______, Tijana, Osmanlı Dünyasında İhtida anlatıları 15.-17. Yüzyıllar, çev. Ahmet Tunç Şen, Kitap Yay., İstanbuL 2015. google scholar
• Küçükdağ, Yusuf, “OsmanLı DevLeti’nin Şah İsmaiL’in Şii PropagandacıLarına HaLvetiye iLe Karşı Koyma PoLitikası”, Türk Aleviliği Araştırmaları, Çizgi Kitabevi, Konya 2010, s. 95-110. google scholar
• Maden, Fahri, Bektaşî Tekkelerinin Kapatılması (1826) ve Bektaşiliğin Yasaklı Yılları, TTK Yay., Ankara 2018. google scholar
• MeLikoff, İrene, Ebu Müslim Destanı, çev. Hasan Can Utku, Monografi Yay., İstanbul 2023. google scholar
• Minorsky, VLadimir, “The Poetry of Shah İsma’iL I”, Bülletin of the School of Oriental and African Stüdies, University of London, voL 10, no 4 (1942), s. 1006a-1053a. google scholar
• Mitchell, Colin P., The Practice of Politics in Safavid İran: Power, Religion, and Rhetoric, İ. B. Tauris, London 2009. google scholar
• Ocak, Ahmet Yaşar, Türkler, Türkiye ve İslâm (Yaklaşım, Yöntem ve Yorum Denemeleri), İletişim Yay., İstanbul 2001. google scholar
• ______, Ahmet Yaşar, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler 15-17. Yüzyıllar, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2013. google scholar
• Öz, Mustafa, “GâLiyye”, DİA, XIII, 333-337. google scholar
• ______, Mustafa, “RâfızîLer”, DİA, XXXIV, 396-397. google scholar
• Özkan, Mehmet, “OsmanLı Fakihi Sarıgürz (Sarıgörez) Nûreddin Hamza’nın “eL-Murtazâ” AdLı Eserindeki İctihad ve FetvaLar Üzerine Bazı Tespit ve DeğerLendirmeLer”, BAİD 14 (AraLık 2021), s. 459-492. google scholar
• Öztürkmen, Arzu, “OraLity and Performance in Late MedievaL Turkish Texts: Epic TaLes, Hagiographies, and ChronicLes”, Text and Perfor-mance Quarterly 29, no 4 (2009), s. 332-33. google scholar
• Paker, SaLiha, “Tercüme, TeLif ve ÖzgünLük MeseLesi”, Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları IX: Metnin Hâlleri: Osmanlı’da Telif, Tercüme ve Şerhi, haz. Hanife Koncu vd., KLasik Yay., İstanbuL 2014, s. 36-71. google scholar
• PoLat, Erdoğan, “II. AbdüLhamid Dönemi’nde YasakLı (Memnû) DestanLarLa VeriLen MücadeLe”, Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı 22, (2022), s. 45-68. google scholar
• Pourshariati, Parvaneh, Decline end fall of the Sasani Empire, I. B. Tauris, London 2008. google scholar
• Quinn, Meredith, “On yedinci yüzyıL İstanbuL’unda ucuza okumaLar”, çev. Fatih ALtuğ, Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları X, haz. Hatice Aynur vd., KLasik Yay., İstanbuL 2015. google scholar
• ______, Meredith, Books and their readers in seventeenth-century Istanbul, Harward University, Cambridge, YayınLanmamış doktora tezi, 2016. google scholar
• Öz, GüLağ, Yeniçeri-Bektaşi İlişkileri ve II. Mahmud, Uyum Yay., Ankara 1997. google scholar
• Savaş, Saim, “OsmanLı-Safevi MücadeLesinde ULemanın RoLü: KemaL Paşazâde Örneği”, Dini Araştırmalar, 7/21, (2005), s. 279-309. google scholar
• ______, Saim, XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik, TTK Yay., Ankara 2013. google scholar
• Sezer AydınLı, ELif, A Manuscript Community in Ottoman Istanbul (18th-19th Centuries) Heroic Stories, Social Profiles, and Reading Space, Frei Universitat BerLin YayınLanmamış doktora tezi, 2022. google scholar
• ______, ELif, “Hz. Hamza ve Ebû MüsLim ve CümLe Gâziyân ve Şehîdân Aşkına: OkuyaLım Yâ Hû”, Sabah Ülkesi, sayı 65/10, (2020), s. 136-139. google scholar
• ______, ELif, “OsmanLı Dönemi Hikâye KitapLarında KoLektif YazarLık”, Nesir, sayı 2, (Nisan 2022), s. 47-64. google scholar
• ______, ELif-Schick, İrvin CemiL, “OsmanLı İstanbuL’unda Sese Dönüşen KitapLar”, Zemin, sayı 5, (2023), s. 50-111. google scholar
• SchiLLing, Heinz, “ConfessionaL Europe,” in Handbook of European History 1400-1600, ed. T. A. Brady, H. A. Oberman, and J. D. Tracy, BriLL, Leiden 1995. google scholar
• Soyyer, Ahmet YıLmaz, “1826 KapatıLış Sürecinde BektaşiLik”, Geçmişten Günümüze Alevi-Bektaşi Kültürü, ed. Ahmet Yaşar Ocak, KüLtür ve Turizm BakanLığı Yay., Ankara 20009, s. 79-92. google scholar
• StanLey, Tim, “The Books of Umur Bey”, Muqarnas (Essays in Honor of J. M. Rogers), 21, 2004, s. 323-331. google scholar
• Şeker, Mehmet, “Bektaşi TekkeLeri Hakkında SuLtan II. Mahmud’un Fermânı”, İslami Araştırmalar Dergisi, 12/3-4, (1999), s. 273-276. google scholar
• Tanrıverdi, Ayşe Duygu, “KutsaLı Feda Etmek: Safevi DevLeti’nde MerkeziLeşme Süreci ve DinseL Dönüşüm”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 32/2, (2023), s. 714-728. google scholar
• Tekindağ, M. C. Şehabeddin, “KızıLbaş ProbLemi”, Uyur İdik Uyardılar Alevîlik-Bektaşîlik Araştırmaları, çev. Turan ALptekin, İstanbuL 1993. google scholar
• TerzioğLu, Derin, “How to ConceptuaLize Ottoman Sunnitization: A HistoriographicaL Discussion”, Turcica, 44 (2012/13), s. 301-338. google scholar
• Toprak, İsmaiL, Ebû Müslim Horasanî Hikayesi, Büyüyen Ay Yay., İstanbuL 2019. google scholar
• Turner, CoLin PauL, The Rise of Twelver Shi’ite Externalism in Safavid Iran and its consolidation under ‘Allâma Muhammad Bâqir Majlisî (1037/1627-1110/1699), YayınLanmamış doktora tezi, Centre for MiddLe Eastern-IsLamic Studies, The University of Durham 1989. google scholar
• Üçer, Cenksu, “ALevi TeLakkide Hz. Muhammed”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XIV/1, (2010), s. 321-343. google scholar
• Üzüm, İLyas, “Hüsniyye”, DİA, XIX, 34-35. google scholar
• ______, İLyas, Tarihsel ve Kültürel Boyutlarıyla Alevîlik, İSAM Yay., İstanbuL 2008. google scholar
• Yavuz, Yusuf Şevki, “GuLüv”, DİA, XIV, 192-195. google scholar
• YayLa, M. ALtuğ, Rum’un Zarifleri için HazırLanmış Bir Sufi Tabakâtı OLarak Lâmiî ÇeLebi’nin Nefehâtü’L-Üns Tercümesi”, Tarihsel Bir İnceleme Alanı Olarak Edeb, Fikir Kitap, İstanbuL 2024, s. 181-205. google scholar
• ______, Mustafa ALtuğ, “Lamiî ÇeLebi ve Onun MakteL-i ÂL-i ResûL’u: 16. YüzyıL VaizLerinden MoLLa Arab’ın MakteL KarşıtLığına Yakından Bakmak”, IV. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı III, ed. Hümeyra Dinçer- Ümit Güneş, İLmi EtütLer Derneği, İstanbuL 2015. google scholar
• ______, Mustafa ALtuğ, “PopüLer KüLtürde Tutunmak: OsmanLı KahvehaneLerinde Hikaye AnLatıcıLarı (1550-1850)”, Nesir, sayı 6, (Nisan 2024), s. 187-201. google scholar
• YıLdırım, Rıza, Turkomans between two empires: the origins of the Qızılbash identitiy in Anatolia, YayınLanmamış doktora tezi, BiLkent University The Institute of Economics and SociaL Sciences, Ankara 2008. google scholar
• ______, Rıza, “Abdallar, Akıncılar, Bektaşilik ve Ehl-i Beyt Sevgisi: Yemînî’nin Muhiti ve Meşrebi Üzerine Notlar”, Belleten, 75/272, (2011), s. 51-86. google scholar
• ______, Rıza, “BeyLikLer Dünyasında KerbeLa KüLtürü ve EhL-i Beyt Sevgisi: 1362 YıLında Kastamonu’da YazıLan Bir MakteL’in DüşündürdükLeri”, Kuzey Anadolu’da Beylikler Dönemi Sempozyumu Bildiriler: Çobanoğulları-Candaroğulları-Pervaneoğulları, ed. HaLiL Çetin, Çankırı Karatekin Üniversitesi, 2012, s. 344-372. google scholar
• ______, Rıza, “AnadoLu’da İsLâmiyet: GaziLer Çağında (XII.-XIV. AsırLar) Türkmen İsLâm Yorumunun Sünnî-ALevî NiteLiği Üzerine Bazı DeğerLendirmeLer”, Osmanlı Araştırmaları, XLIII (2014), s. 93-124. google scholar
• ______, Rıza, “In the Name of Hosayn’s BLood: The Memory of KarbaLa as IdeoLogicaL StimuLus to the Safavid RevoLution”, Journal of Persianate Studies, 8 (2015), s. 127-154. google scholar
• , Rıza, “Sünni Orthodox vs Shi'ite Heterodox a reappraisal of IsLamic piety in medieval AnatoLias. eds. A.C.S. Peacock-Bruno De google scholar
• NicoLa-Sara Nur YıLdız, Islam and Christianity in medieval Anatolia, Farnham 2015, s. 287-307. google scholar
• ______, Rıza, Geleneksel Alevilik, İletişim Yay., İstanbul 2021. google scholar
• ______, Rıza, Aleviliğin Doğuşu, çev. Barış Yıldırım, İletişim Yay., İstanbul 2021. google scholar
• ______, Rıza, Bektaşiliğin Doğuşu, İletişim Yay., İstanbuL 2023. google scholar
• ______, Rıza, Menâkıb-ı Evliyâ (Buyruk), Yapı Kredi Yay., İstanbuL 2020. google scholar
• Yıldız, Hakkı Dursun, “Ebû Müslim-i Horâsânî”, DİA, X, 197-199. google scholar