Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Taşra’da Milli Bankacılık Faaliyetleri

Yıl 2025, Sayı: 87, 171 - 189, 27.10.2025

Ayşegül Can

https://doi.org/10.26650/iutd.1689126

Öz

Erken Cumhuriyet döneminin ekonomi politikası, Osmanlı’dan devralınan kurumsal mirasın etkisiyle ve savaşların yarattığı siyasi, toplumsal ve ekonomik dönüşümler doğrultusunda şekillendi. Bu sırada taşrada kurulan milli bankalar, yalnızca finansal hizmet sunmakla kalmadı aynı zamanda yerel kalkınmayı destekleyerek iktisadi bağımsızlık hedefine katkı sağladı. Çalışma, taşra ölçeğinde teşekkül eden milli bankacılık faaliyetlerinin Cumhuriyet’in ekonomik bağımsızlığının inşasındaki rolünü tarihsel bağlam içinde inceleyerek, merkez-taşra ilişkileri ve milli iktisat uygulamalarının kurumsal düzlemdeki yansımalarını ortaya koymayı hedefledi. Türkiye tarih yazımında sınırlı ölçüde ele alınmış olan bu konu, özellikle taşra sermayesinin ulusal ekonomik inşa sürecine nasıl dâhil edildiğini arşiv temelli nitel araştırma yöntemiyle inceledi.

Anahtar Kelimeler

Cumhuriyet , Milli Banka , İktisat , Taşra

National Banking Activities in the Provinces in the First Years of the Republic

Öz

The economic policy of the early Republican period was shaped by the institutional legacy inherited from the Ottoman Empire and the political, social and economic transformations caused by the consecutive wars. Meanwhile, national banks established in the provinces not only provided financial services but also contributed to the goal of economic independence by supporting local development. This study aims to examine the role of provincial national banking activities in the construction of the Republic’s economic independence within the proper historical context, and to reveal the reflections of central-provincial relations and national economy practices on the institutional level. This subject, which has been dealt with to a limited extent in Turkish historiography, was analyzed through archive-based qualitative research methodology, especially how provincial capital was included in the process of national economic construction.

Anahtar Kelimeler

Republic , National Bank , Economy , Provincial Society

Kaynakça

• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi: google scholar
• İrade Dosya Usulü (İ.DUİT): 123/24. google scholar
• Şura-yı Devlet (ŞD): 1259/11. google scholar
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV): 250/92. google scholar
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi: google scholar
• Cumhuriyet Arşivi (BCA): 30-18-1-1-8-45-13; 30-18-1-1-10-33-11; 30-18-1-1-22-85-9; 30-18-1-1-24-24-16; 30-18-1-1-24-24-19; 30-18-1-1-28-27-8; 30-18-1-2-3-22-17; 30-18-1-2-18-19-13; 30-18-1-2-83-52-12; 30-18-1-2-439-393-5; 30-10-0-0-122-866-4; 30-28-2-2-12-75-4; 230-0-0-0-119-14-2; 51-0-0-0-8-65-38. google scholar
• National Archives (United States): google scholar
• Central File: Decimal File 867.5017, Internal Affairs Of States, Economic Matters., Statistics, General., Turkey, Cost Of Living., August 18, 1915 - July 28, 1928 (SC5111527082). google scholar
• Central File: Decimal File 867.9111, Internal Affairs Of States, Public Press., Newspapers., Turkey, Clippings And Items., March 22, 1924 -March 12, 1925 (SC5111548903). google scholar
• United Nations Archives (Geneva): google scholar
• R2983/10E/10357/10127, 1928-1929. google scholar
• Ağaoğlu, Ahmet, Üç Medeniyet, 3. baskı, Doğu Kitabevi, İstanbul 2013. google scholar
• Akçuraoğlu Yusuf, Siyaset ve İktisat, Yeni Matbaa, İstanbul 1924. google scholar
• Akçura, Yusuf, Üç Tarz-ı Siyaset, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1976. google scholar
• Aksu, Levent, Para ve Banka. Ankara: İKSAD Publishing House, 2022. google scholar
• Atukalp, M. Esra, "Türkiye Cumhuriyeti’nin Birinci Yüzyılında Bankacılık Tarihi”, Paradigma: İktisadi ve İdari Araştırmalar Dergisi, sayı 12, (Özel Sayı), Ocak 2023, s. 202-211. google scholar
• Bozoklu, Derya, "Atatürk Döneminde Bankacılık Sistemine ve Gelişimine Genel Bir Bakış", Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 19/55, Mart 2003, s. 269-302. google scholar
• Can, Ayşegül, "Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Kocaeli’de Milli Bir Banka: Kocaeli (Halk) Bankası Türk Anonim Şirketi", İstanbul Internatıonal Modern Scıentıfıc Research Congress II, 2021, s. 559-564. google scholar
• ———, "Mütareke Dönemi’nde İttihatçıların Tasfiyesi", Mavi Atlas 10/1, Nisan 2022, s. 1-13. google scholar
• ———, "Türkiye Cumhuriyeti’nin İlk Millî Bankası: Türkiye İş Bankası", Yüzüncü Yılında Olay ve Olgularla 1924 Yılı, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2024, s. 231-246. google scholar
• ———, Türkiye’de Milli Bankacılığın Doğuşu (1908-1918), Vakıfbank Kültür Yayınları, İstanbul 2022. google scholar
• Çetin, Hakkı, "Kırsal Kalkınma Sürecinde Milli Aydın Bankası Deneyimi", İzmir SMMMO Dayanışma, 56-63. google scholar
• Çetinkaya, Y. Doğan, "Cumhuriyetin 10. Yılında Türkiye’de Bankacılığın Fotoğrafı”, Toplumsal Tarih, 368, Ağustos 2024, s. 52-59. google scholar
• Doğan, Hamdi, "Cumhuriyet Döneminde Yerel Bankacılık: Akhisar Tütüncüler Bankası Örneği", Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9/18, Kasım 2013, s. 397-416. google scholar
• Dörtkol, Fahrettin, Cumhuriyet Döneminde Vilayet Sistemi (1923-2000), Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2023. google scholar
• Eldem, Vedat, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1994. google scholar
• Erdaş, Sadık, "Modern Türk Bankacılık Tarihine Çevreden Bir Bakış: Anadolu’da Yerel Bankacılık", Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 11/2, 2014, s. 7-44. google scholar
• Erol, Nihal- Atalay, Ahmet, Cumhuriyet Sonrası Konya'daki Milli Şirketler ve Bankaların Faaliyetleri. Çizgi Kitabevi, Konya, 2011. google scholar
• Gelderblom, Oscar, Joost Jonker, Ruben Peeters, and Amaury de Vicq, "Exploring Modern Bank Penetration: Evidence from Early Twentieth-Century Netherlands", The Economic History Review 76/3, 2023, s. 892-916. https://doi.org/10.1111/ehr.13218. google scholar
• Gökatalay, Semih, The Political Economy Of Corporations in The Late Ottoman Empire And Early Turkish Republic (1908 -1929), Ortadoğu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2015. google scholar
• Güzel Mumyakmaz, Hatice,"Türkiye’de Devletçilik ve 1929 Dünya Ekonomik Buhranı: Kadro Hareketi Açısından Bir Değerlendirme", Siyasal, Sosyal ve Kuramsal Yönleriyle İktisadi Krizler, Gazi Kitabevi, Ankara 2020, s. 125-66. google scholar
• Hroch ,Miroslav, Avrupa’da Milli Uyanış, çev. Ayşe Özdemir, İletişim Yayınları, İstanbul 2011. google scholar
• İnan, Afet, Yurt Bilgisi Notlarımdan Şirketler ve Bankalar, MilliYet Matbaası, İstanbul 1930. google scholar
• İnan, Süleyman, "Denizli İktisat Bankası (1927-2001)", Geçmişten Günümüze Denizli Dergisi, sayı 5, 2005, s. 11-16. google scholar
• Issawi, Charles, The Economic History of Turkey 1800-1914, The UniversitY of Chicago Press, London 1980. google scholar
• James, John A.- Weiman, David F., "The National Banking Acts and the Transformation of New York City Banking During the Civil War Era", The Journal of Economic History, 72/2, Haziran 2011, s.338-362. google scholar
• Kaya, Zekayi - Gül, Halil İbrahim, “Milli İktisat Anlayışı Çerçevesinde Atatürk Dönemi İktisat Politikaları ve Al-i İktisat Meclisi”, Çankırı Üniversitesi iktisadi ve idari Bilimler Fakültesi Dergisi, 3/12, 2022, s.300-322. google scholar
• Kazgan, Gülten, Tanzimat’tan 21. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi, 4. baskı, İstanbul Bilgi Yayınları, İstanbul 2009. google scholar
• Keyder, Çağlar, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, İletişim Yayınları, İstanbul 2014. google scholar
• Koraltürk, Murat, Erken Cumhuriyet Döneminde Ekonominin Türkleştirilmesi, İletişim Yayınları, İstanbul 2011. google scholar
• Kutluata, Münir, "Sakarya’da Bankacılık ve Türk Ticaret Bankası", istanbul Üniversitesi Sosyoloji Konferansları Dergisi, sayı 11, 1970, s. 55-106. google scholar
• List, Frederick, National System of Political Economy, J.B. Lıppıncot, Philadelphia 1856. google scholar
• Mardin, Şerif, “Tanzimat ve Aydınlar”, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, 46-54. google scholar
• Malkoç, Eminalp, "Akhisar Tütüncüler Bankası", 100. Yılında Cumhuriyetimizin Akhisar’a Kazandırdıkları, Akhisar Belediyesi Kültür Yayınları, Akhisar 2023, s. 299-327. google scholar
• Ökçün, A. Gündüz, "1909-1930 Yılları Arasında Anonim Şirket Olarak Kurulan Bankalar", Türkiye iktisat Tarihi Semineri: Metinler, Tartışmalar, 8-10 Haziran 1973, Hacettepe Üniversitesi, Ankara 1975, s. 409-84. google scholar
• ---, "Teşvik-i Sanayi Kanun-ı Muvakkatı 1913", Ankara ÜniversitesiSBF Dergisi, 30/1, Aralık 1974, s. 25-44. google scholar
• Özüçetin, Yaşar, “Atatürk ve Türk Dünyası”, Türk Dünyası Araştırmaları, 122, 1999, s.131- 122. google scholar
• Pamuk, Şevket, "Political Economy of Industrialization in Turkey", Middle East Research and information Project, MERIP Reports, sayı 93, Ocak 1981, 26-31. google scholar
• ___________, Türkiye’nin 200 Yıllık iktisadi Tarihi, 7. baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2017. google scholar
• Quataert, Donald, "Dilemma of Development: The Agricultural Bank and Agricultural Reform İn Ottoman Turkey 1888-1908". International Journal of Middle East Studies, 2/6, 1975, s. 210-227. google scholar
• Sarı, Mustafa- Narin, Resül, Adapazarı'nda Ticari Hayat ve Adapazarı İslam Ticaret Bankası, Sakarya Ticaret ve Sanayi Odası Yayınları, Sakarya 2021. google scholar
• Stefania, Ecchia, "The Economic Policy of the Ottoman Empire (1876-1922)", MPRA, University Library of Munich, sayı 42603, 2010. google scholar
• Silier, Oya, "1920’lerde Türkiye’de Milli Bankacılığın Genel Görünümü", Türkiye iktisat Tarihi Semineri: Metinler, Tartışmalar, 8-10 Haziran 1973, Hacettepe Üniversitesi, Ankara 1975, s. 485-535. google scholar
• Şenol, Enver, "Cumhuriyet Devrinde Türk Bankacılığının Gelişmesi (1923-1960)", İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. 1973. google scholar
• Şimşir Bilâl N., “Ankara’nın Başkent Oluşu”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 1991, s.189-222. google scholar
• Tezel, Yahya S, Cumhuriyet Döneminin iktisadi Tarihi (1923-1950), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2015. google scholar
• Toprak, Zafer, "Cumhuriyet Türkiyesi ve Ulusal Bankacılığın Doğuşu", Toplumsal Tarih, 2000, s. 26-31. google scholar
• ---, "Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Bankacılık Sektörü (1838-1991)", Geçmişten Geleceğe Türk Bankacılık Sektörü, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu, Ankara 2010, s. 35-44. google scholar
• _______, Türkiye’de Milli iktisat (1908-1918), 2. baskı, Doğan Egmont Yayıncılık, İstanbul 2017. google scholar
• ________, Türkiye’de Ekonomi ve Toplum (1908-1950) ittihat Terakki ve Devletçilik, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1995. google scholar
• Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler, İİİ, İletişim Yayınları, İstanbul 2009. google scholar
• Ulutan, Burhan, Bankacılığın Tekamülü, Doğuş Matbaası, Ankara 1957. google scholar
• Uzun, Hakan, "Birinci Dünya Savaşı Sırasında Osmanlı Hükümetleri ve Programlarının Analizi", Atatürk Yolu Dergisi, sayı 65, 2019, s. 415-447. google scholar
• Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, 4. baskı, Ülken Yayınları, İstanbul 1994. google scholar
• Varlı, Arzu - Koraltürk, Murat, “II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Milli İktisadın Sürekliliği ve İzmir İktisat Kongresi”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, IX/20-21, 2010, s.127-142. google scholar
• Yüzgün, Arslan, Cumhuriyet Dönemi Türk Banka Sistemi (1923-1981), Der Yayınları, İstanbul 1982. google scholar
• Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, 7. baskı, Varlık Yayınları, İstanbul 1968. google scholar
• Basın Açıklaması, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu, 2002. (www.bddk.org.tr). https://www.bddk.org.tr/Duyuru/EkGetir/115? ekId=115 (E.T. 30.03.2025). google scholar
• Demirer, Mehmet Arif, "Sanayi Teşvik Kanunu", Atatürk Ansiklopedisi, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Araştırma Merkezi, https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/sanayi-tesvik-kanunu/.(E.T. 25.09.2024). google scholar
• Konya Elektrik Osmanlı Anonim Şirketi Nizamname, Matbaa-yı Amire 1334, s. 3. https://portal.muteferriqa.com/islandora/ object/so%3A8788a885-1cc6-4017-9216-06f1f2c37e7a?solr_nav%5Bid%5D=e117943fd002fb8880e7&solr_nav%5Bpage%5D=0&solr_ nav%5Boffset%5D=0#page/1/mode/1up. (E.T. 30.03.2025). google scholar
• Koylu Zafer, “Ankara’nın Başkent Oluşu”, Atatürk Ansiklopedisi, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Araştırma Merkezi, s. 1. https:// ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/ankaranin-baskent-olusu/?pdf=3842, s.5, (E.T. 25.09.2024). google scholar
• Sezen Karabulut, "Millî Türk Ticaret Birliği", Atatürk Ansiklopedisi, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Araştırma Merkezi, s.1. https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/milli-turk-ticaret-birligi/.(E.T. 25.09.2024). google scholar
• Teşkilatı Esasiye Kanunu, https://www.tbmm.gov.tr/files/anayasa/docs/1924/1924-ilkhali/1924-ilkhali.pdf, (E.T. 17.09.2024) google scholar
• Şemseddin Sami, Kamûs-i Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul 2006, s. 863. google scholar
• Türk Dil Kurumu Sözlükleri, https://sozluk.gov.tr/. (E.T.01.10.2024). google scholar
• Cumhuriyet google scholar
• Hakimiyeti Milliye google scholar
• Kocatepe Gazetesi google scholar
• Milliyet google scholar
• Resmî Gazete google scholar
• Son Posta google scholar
• Ulus google scholar
• Yeni Mersin google scholar