The Introduction of Modern Textual Criticism and Editing to Türkiye

Yıl 2023, , 361 - 381, 27.12.2023

Ahmet Emin Saraç

https://doi.org/10.26650/TUDED2023-114076

Öz

This article discusses the subject of the introduction of modern textual criticism to Türkiye. What has been said about this matter up to now is that no serious activity had occurred regarding textual criticism in Türkiye until Hellmut Ritter, who had taught at Istanbul University Faculty of Letters since 1936, and his student Ahmed Ateş, who filled a huge gap in the field of philology with his 1942 article Metin Tenkidi Hakkında [On Textual Criticism]. This article discusses the critical texts published between the Second Constitutional Era (starting in 1908) and 1941 in Türkiye. However, in order to put the period within its historical context, the article will also briefly touch upon the years before and after this period. Before the 1940s, an important corpus of critical texts can be seen to have formed in Türkiye from the works shown throughout the article. The most important cause of this was the nationalist movement that had increased among the Turks since the last quarter of the 19th century. Turkish scholars who’d followed Europe gave special importance to the publication of old works on Turkish culture in order to show that their nation was at a level that could compete with European nations in terms of civilization. Tarih-i Osmani Encümeni [The Council of Ottoman History] was active between 1909 and 1931 and had great influence on the introduction and popularization of publishing critical texts in Türkiye. Fuad Köprülü, who shined in the field of Turkology in the 1910s and had provided a great contribution to the introduction and settlement of modern science in the country, served in having people understand the importance of textual criticism. He carried out very important works, especially in the Türkiyat Enstitüsü [Institute of Turkology], which he’d founded in 1924 and directed until 1939. The most prominent name of the period in terms of those producing critical texts was Kilisli Rifat Bilge, followed by İbnülemin Mahmud Kemal İnal as another name to be remembered.

Anahtar Kelimeler

Textual criticism, critical text, critical edition, philology, Turkology

Modern Metin Tenkidi ve Tesisi Usulünün Türkiye'ye Girişi

Öz

Bu makalede ele alınan konu, modern metin tenkidi usulünün Türkiye'ye girişidir. Daha önce doğrudan incelenmemiş bu konuda söylenegelenler Hellmut Ritter ve Ahmed Ateş'ten önce Türkiye’de metin tenkidine dair ciddi bir çalışma olmadığı yönündedir. Bu makalede esas olarak Türkiye'de İkinci Meşrutiyet'ten (1908) sonra başlayan tenkitli metin neşri faaliyetinin 1941'e kadarki serencamı ele alınmıştır. Bununla beraber söz konusu dönemi tarihî zeminine oturtabilmek için öncesi ve sonrasına da kısaca temas edilmiştir. Makale boyunca gösterilen eserlerden anlaşılmaktadır ki 1940'lı yıllara gelmeden önce Türkiye'de tenkitli metin neşrine dair önemli bir külliyat oluşmuş durumdaydı. Bunun en önemli âmili 19. asrın son çeyreğinden itibaren artmakta olan milliyetçilik cereyanıydı. Avrupa'yı takip eden âlimler kendi milletlerinin medeniyet bakımından Avrupalı milletlerle boy ölçüşebilecek bir seviyede olduğunu göstermek maksadıyla Türk kültürüne ait eski eserlerin neşrine özel bir önem vermekteydi. Tenkitli neşrin memlekete girip yayılmasında 1909 ila 1931 yıllarında faaliyet gösteren Tarih-i Osmani Encümeni’nin büyük tesiri vardır. 1910’lu yıllarda Türkoloji sahasında parlayan Fuad Köprülü, modern ilim anlayışının ülkeye tanıtılması ve yerleşmesinde büyük pay sahibi olduğu gibi metin tenkidinin öneminin kavranması noktasında da önemli hizmetler görmüştür. Bilhassa kuruluşundan (1924) 1939’a kadar başında bulunduğu Türkiyat Enstitüsü’nde çok faydalı işler yapmıştır. Tenkitli metin hazırlamak konusunda dönemin en fazla öne çıkan ismi Kilisli Rifat Bilge’dir. Ondan sonra İbnülemin Mahmud Kemal İnal hatırlanması gereken bir isimdir.

Anahtar Kelimeler

Metin tenkidi, tenkitli metin, edisyon kritik, filoloji, Türkoloji

Kaynakça

• Ahmed bin Mahmud Yüknekî (1334). Hibetü’l-hakâyık (Necib Asım, haz.). İstanbul: Matbaa-i Âmire. google scholar
• Arat, Reşid Rahmeti (2006). Atebetü’l-hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu. google scholar
• Arat, Reşid Rahmeti (2007). Kutadgu bilig. Ankara: Türk Dil Kurumu. google scholar
• Âşık Derdli (1928). Âşık Derdli - hayatı, divanı (Ahmed Talat, haz.). Bolu: Vilayet Matbaası. google scholar
• Âşıkpaşazâde (1332). Âşıkpaşazâde târîhi. İstanbul: Matbaa-i Âmire. google scholar
• Azîz bin Erdeşîr Esterâbâdî (1928). Bezm ü rezm. İstanbul: Evkaf Matbaası. google scholar
• Celâleddin Devvânî (1331). Arznâme. Milli Tetebbular Mecmuası, 5, 273-305. google scholar
• El-kavânînü’l-külliyye li-zabti’l-lügati’t-Türkiyye (1928). İstanbul: Evkaf Matbaası. google scholar
• Ergun, Sadeddin Nüzhet [tarihsiz]. Aşık Ömer - hayatı ve şiirleri. İstanbul: Semih Lütfü Kitabevi. google scholar
• Esîrüddîn Ebû Hayyân el-Endülüsî (1931). Kitâb al-idrâk li-lisân al-Atrâk (Ahmet Caferoğlu, haz.). İstanbul: Evkaf Matbaası. google scholar
• Es-Seyyid Cemâleddin İbnü’l-Mühennâ (1340 [hicrî] - 1338 [rumi]). Kitâbu hilyeti’l-insân ve halbeti’l-lisân (Kilisli Muallim Rıfat, haz.). İstanbul: Matbaa-i Âmire. google scholar
• Evliya Çelebi (1928). Evliya Çelebi seyahatnamesi, VII. İstanbul: Devlet Matbaası. google scholar
• Evliya Çelebi (1928). Evliya Çelebi seyahatnamesi, VIII. İstanbul: Orhaniye Matbaası. google scholar
• Evliya Çelebi Mehmed Zıllî İbn Derviş (1314). Evliya Çelebi seyahatnamesi, I. İstanbul: İkdam Matbaası. google scholar
• Gökyay, Orhan Şaik (1938). Dede Korkut. İstanbul: Arkadaş Basımevi. google scholar
• Halil Edhem (1326). Âl-i Germiyân kitâbeleri. TOEM, II, 112-28. google scholar
• Halil Edhem (1327a). İstanbul’da en eski Osmanlı kitâbesi. TOEM, VIII, 484-97. google scholar
• Halil Edhem (1327b). Kitâbeler nasıl kayıt ve zapt olunmalıdır. TOEM, X, 626-39. google scholar
• Hersekli Arif Hikmet Bey (1335). Divan. İstanbul: Matbaa-i Âmire. google scholar
• İbni Sina (2014). Edviye-i kalbiye (Kilisli Rıfat Bilge, haz.). Büyük Türk Filozof ve Tıb Üstadı İbni Sina: Şahsiyeti ve Eserleri Hakkında Tetkikler kitabı içinde (s. 717-856), Ankara: Türk Tarih Kurumu. google scholar
• Kânûnnâme-i Âl-i Osman (1329). İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekası Matbaacılık Osmanlı Şirketi. google scholar
• Kânûnnâme-i Âl-i Osman (1330). İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekası Matbaacılık Osmanlı Şirketi. google scholar
• Kastamonulu Latîfî (1314). Tezkire-i Latîfî. İstanbul: İkdam Matbaası. google scholar
• Köprülüzade Mehmed Fuad (1930). 'XVII nci asır saz şairlerinden Kayıkçı Kul Mustafa ve Genç Osman hikâyesi. İstanbul: Evkaf Matbaası. google scholar
• Leskofçalı Galib Bey (1335). Divan. İstanbul: Matbaa-i Âmire. google scholar
• Lüfti Paşa (1341). Tevârîh-i Âl-i Osmân. İstanbul: Matbaa-i Âmire. google scholar
• Mahmud bin el-Hüseyin bin Muhammed el-Kaşgarî (1333-1335). Kitâbu divânı lügâti’t-Türk, I-III, İstanbul: Matbaa-i Âmire. google scholar
• Mehmed Sadık (2006). Üss-i lisân-ı Türkî (Recep Toparlı- Ali Ilgın, haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu. google scholar
• Mevlânâ (1356). Mevlânânın mektubları (Ahmed Remzi Akyürek, haz.). İstanbul: Sebat Basımevi. google scholar
• Mevlânâ (1937). Mevlânâ’nın yedi öğüdü (Ahmed Remzi Akyürek, haz.). İstanbul: Bozkurt Basımevi. google scholar
• Muhammed b. ‘Alî az-Zahîrî as-Samarqandî (1948). Sindbâd-nâme (Ahmed Ateş, haz.), İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. google scholar
• Muhammed b. ‘Omar ar-Râdûyânî (1949). Kitâb tarcumân al-balâga (Ahmed Ateş, haz.). İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi. google scholar
• Mustafa Âlî (1926). Menâkıb-ı hünerverân. İstanbul: Matbaa-i Âmire. google scholar
• Mükrimin Halil (1339-1340), Feridun Bey münşeatı, Târîh-i Osmânî Encümeni Mecmûası, 62-77, 161 google scholar
• 168; Türk Tarih Encümeni Mecmuası, 1(78), 37-46; 2(79), 95-104; 4(81), 216-226. google scholar
• Müstakimzâde Süleyman Sa’deddin Efendi (1928). Tuhfe-i hattâtîn. İstanbul: Devlet Matbaası. google scholar
• Necib Asım (1341). Orhun abideleri. İstanbul: Matbaa-i Âmire. google scholar
• Nedim (1338[rumi]-1340[hicri]). Nedim divanı (Halil Nihad, haz.). İstanbul: İkdam Matbaası. google scholar
• Nihad Sami Banarlı (1939). XIV. asır anadolu şairlerinden Ahmedî’nin Osmanlı tarihi dâsitân-ı tevârîh-i mülûk-ı âl-i Osmân ve Cemşîd ve Hurşîd mesnevîsi. İstanbul: Bürhaneddin Matbaası. google scholar
• Orkun, Hüseyin Namık (1994). Eski Türk yazıtları. Ankara: Türk Yazıtları. google scholar
• Pertev Naili (1931). Köroğlu destanı. İstanbul: Evkaf Matbaası. google scholar
• Sadeddin Nüzhet (1927). Halk şairleri - ikinci kitap - Karacaoğlan. Konya: Vilayet Matbaası. google scholar
• Sadettin Nüzhet (1933). Neşâtî - hayatı ve eserleri. İstanbul: Kanaat Kütüphanesi. google scholar
• Sadettin Nüzhet (1933). Rami Paşa - hayatı ve eserleri. İstanbul: Kanaat Kütüphanesi. google scholar
• Sadettin Nüzhet (1933). Sabûhî - hayatı ve eserleri. İstanbul: Kanaat Kütüphanesi. google scholar
• Sadettin Nüzhet (1933). Şeyhülislam Bahayi - hayatı ve eserleri. İstanbul: Kanaat Kütüphanesi. google scholar
• Sâ’î (1315). Tezkiretü’l-bünyân. İstanbul: İkdam Matbaası. google scholar
• Silahdar Fındıklı Mehmed Ağa (1928). Silahdar tarihi, I-II. İstanbul: Orhaniye Matbaası. google scholar
• Sultan Veled (1341). Dîvânı Türkî-i Sultân Veled (Veled Çelebi-Kilisli Muallim Rifat, haz.). İstanbul: Matbaa-i Âmire. google scholar
• Şeyh Mesud bin Osman (1340[rumi]-1342[hicri]). Ferhengnâme-i Sadi tercümesi (Kilisli Muallim Rifat, haz.). İstanbul: Matbaa-i Âmire. google scholar
• Şeyhülislam Yahya (1334). Divan-ı Yahya. İstanbul: Matbaa-i Âmire. google scholar
• Tâcîzâde Cafer Çelebi (1331). Mahrûse-i İstanbul fetihnâmesi. İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekası Matbaacılık Osmanlı Şirketi. google scholar
• Tarlan, Ali Nihad (1945). Hayâlî Bey dîvânı. İstanbul: Bürhaneddin Erenler Matbaası. google scholar
• Tarlan, Ali Nihad (1950). Fuzulî divanı - gazel, musammat, mukatta’ ve ruba’î kısmı (edisyon kritik ve transkripsyon). İstanbul: Üçler Basımevi. google scholar
• Taşköprîzade Ahmed Efendi (1313). Mevzûâtu’l-‘ulûm (Kemaleddin Mehmed Efendi, çev.). İstanbul: İkdam Matbaası. google scholar
• Tursun Bey (1330). Târîh-i Ebu’l-Feth. İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekası Matbaacılık Osmanlı Şirketi. google scholar
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1940). Osmanlı Devleti zamanında kullanılmış olan bazı mühürler hakkında bir tetkik. Belleten, 4(16), 495-544. google scholar
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1941a). Tuğra ve pençeler ile ferman ve buyruldulara dair. Belleten, 5(17-18), 101-157. google scholar
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1941b). Buyruldı. Belleten, 5(19), 289-318. google scholar
• Ziya Paşa (1342[hicri]-1924[miladi]). Külliyât-ı Ziyâ Paşa - nazım kısmı - (Süleyman Nazif, haz.). google scholar
• İstanbul: Yeni Matbaa. google scholar
• A. [Mehmed Arif] (1331). Kitâbiyât. Milli Tetebbular Mecmuası, 2(4), 171-90. google scholar
• Ahmed Rifat (1328). Otuz ders yâhud yeni sarf-ı Arabî. İstanbul: Ruşen Matbaası. google scholar
• Akgün, Nilgün (2008). Sadettin Nüzhet Ergun’un halk edebiyatı araştırmaları (Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Akün, Ömer Faruk (1970). Şemseddin Sâmî. İslam Ansiklopedisi, 11, 411-422. google scholar
• Akün, Ömer Faruk (1989). Ahmed Vefik Paşa. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 2, 143-157. google scholar
• Akün, Ömer Faruk (1992). Bursalı Mehmed Tahir. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 6, 1992, 452-461. google scholar
• Akün, Ömer Faruk (2000). İbnülemin Mahmud Kemal. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 21, 249-262. google scholar
• Akün, Ömer Faruk (2002). Kilisli Rifat Bilge. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 26, 18-22. google scholar
• Akün, Ömer Faruk (2003). Lehce-i Osmânî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 27, 127-128. google scholar
• Alam, Muzaffar (2017). Babürlü dilbilimi ve Mevlânâ’nın Mesnevî’si. Eski Türk edebiyatı çalışmaları XII metin neşri: problemler, tespitler, öneriler kitabı içinde (s. 422-461), İstanbul: Klasik Yayınları. google scholar
• Alpaslan, Oğuzhan (2002). 19. Yüzyılda bir Osmanlı aydını ve bürokratı: Ahmed Vefik Paşa (Yüksek Lisans Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Ateş, Ahmed (1942). Metin tenkidi hakkında (Dâsitân-ı tevârîh-i mülûk-ı âl-i Osman münasebeti İle). Türkiyat Mecmuası, VII-VIII, 253-267. google scholar
• Ateş, Ahmed (1964). Hellmut Ritter. Şarkiyat Mecmuası, 5, 1-14. google scholar
• Bilge, Kilisli Muallim Rıfat (1997). Anılar ve insanlar. Ankara: Kilis Kültür Derneği. google scholar
• Çetin, Nihad M. (1972). Ahmed Ateş, hayatı ve eserleri. Şarkiyat Mecmuası, 7, 1-24. google scholar
• Deny, Jean (1925). A propos d’un traite de morale Turc en ecriture ouıgoure. Revue du Monde Musulman, 60, 189-234. google scholar
• Dilaçar, A. (1969). Necip Asım Balhasanoğlu-Yazıksız. Türk Dili, 210, 805-807. google scholar
• Edîb Ahmed Yüknekî (2019). Atebetü’l-hakâyık. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. google scholar
• Ergin, Muharrem (1959). Türkoloji bölümü çalışmaları I. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 9, 119-149. google scholar
• Ergin, Muharrem (1966). Reşid Rahmeti Arat. Reşid Rahmeti Arat için kitabı içinde (s. IX-XIV), Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. google scholar
• Ergin, Muharrem ve Temir, Ahmet (1966). Reşid Rahmeti Arat’ın eserleri. Reşid Rahmeti Arat için kitabı içinde (s. XV-XXVIII), Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. google scholar
• Erünsal, İsmail (2016). Divan neşirlerinde karşılaşılan güçlükler: Güvenilir bir metin tesisi. Edebiyat tarihi yazıları arşiv kayıtları, yazma eserler ve kayıp metinler kitabı içinde (s. 445-472), İstanbul: Dergah Yayınları. google scholar
• Erünsal, İsmail (2018). Ortaçağ İslam dünyasında kitap ve kütüphane. İstanbul: Timaş Yayınları. google scholar
• Erünsal, İsmail (2019). II. Abdülhamid dönemi Türk kütüphaneciliği ve kütüphanleri. Osmanlı kültür tarihinin bilinmeyenleri kitabı içinde (s. 291-311), İstanbul: Timaş Yayınları. google scholar
• Gökman, Muzaffer (1978). Tarihi sevdiren adam Ahmed Refik Altınay. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin ve Aynur, Hatice (2003). Yazmadan basmaya geçiş: Osmanlı basma kitap geleneğinin doğuşu (1729-1848). Osmanlı Araştırmaları, XXII, 219-255. google scholar
• Kazancıgil, Aykut ve Vergili, Ayhan (2020). İstanbul Dâru’l-Fünûnu Edebiyat Fakültesi Mecmuası (19161933) yeni bir değerlendirme. Bilim tarihi ve kültür yazıları kitabı içinde (s. 475-521), İstanbul: İşaret Yayınları. google scholar
• Kazım Şinasi (1332). Târîhî âsârdan. Darülfünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası, 1, 114-115. google scholar
• Koç, Mustafa (2017). Osmanlı’da tercüme ve tenkitli metin ilişkisi: Tokadî Mustafa Efendi’nin el-Kânûn Fî’t-Tıbb tercümesi Tahbîzu’l-Mathûn’û. Eski Türk edebiyatı çalışmaları XII metin neşri: Problemler, tespitler, öneriler kitabı içinde (s. 228-257), İstanbul: Klasik Yayınları. google scholar
• Koçu, Reşad Ekrem (1938). Ahmed Refik - hayatı seçme şiir ve yazıları. İstanbul: Sühulet Kitabevi. google scholar
• Köprülü, Cemal (1969). Fuad Köprülü’nün ilmi şahsiyeti, Türk kültüründeki rolü ve bazı hatıralar. Türk Kültürü, 81, 635-652. google scholar
• Köprülü, Fuad (1938). Vakıf müessesesi ve vakıf vesikalarının tarihî ehemmiyeti. Vakıflar Dergisi, 1, 1-6. google scholar
• Köprülüzade Mehmed Fuad (1331a). Türk edebiyatı’nda âşık tarzının menşe ve tekâmülü. Milli Tetebbular Mecmuası, 1(1), 5-46. google scholar
• Köprülüzade Mehmed Fuad (1331b). Türk edebiyatı’nın menşe’i. Milli Tetebbular Mecmuası, 2(4), 5-78. google scholar
• Köprülüzade Mehmed Fuad (1331c). Acâibü’l-letâif. Milli Tetebbular Mecmuası, 2(5), 351-368. google scholar
• Köprülüzade Mehmed Fuad (1331d). Hibetü’l-hakâyık. Milli Tetebbular Mecmuası, 2(5), 369-380. google scholar
• Köprülüzade Mehmed Fuad (1928). Divan-ı Türkî-i Sultan Veled. Türkiyat Mecmuası, 2, 475-481. google scholar
• Köprülüzade Mehmed Fuat (1929). Aşık Dertli, hayatı ve divanı. İstanbul Darülfünunu Edebiyat Fakültesi Mecmuası, 7(2), 131-133. google scholar
• Kushner, David (1977). The rise of Turkish nationalism 1876-1908. London: Frank Cass. google scholar
• Mukaddime (1940). İslam Ansiklopedisi. 1, I-XXI. google scholar
• Necib Asım (1330). Veled Çelebi hazretleri. Türk Yurdu, 7(76), 2471-2476. google scholar
• Necib Asım (1337). Ârif Bey. Târîh-i Osmânî Encümeni Mecmûası, 49-62, 122-125. google scholar
• Necib Asım (1926). Divan-ı Türkî-i Sultan Veled. Târîh-i Osmânî Encümeni Mecmûası, 15(92), 191-196. google scholar
• Özcan, Abdülkadir (1988). Tarih-i Osmani encümeni: Kuruluşu, teşkilâtı ve faaliyetleri. Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, 101 (Giriş), 1-9. google scholar
• Özyıldırım, Ali Emre (2017). Bir metni neşretmek. Eski Türk edebiyatı çalışmaları XII metin neşri: Problemler, tespitler, öneriler kitabı içinde (s. 16-25), İstanbul: Klasik Yayınları. google scholar
• Polat, Salahattin (2015). Metin tenkidi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları. google scholar
• Polat, Selahattin (2017). Hadiste metin tenkidi. Hadis araştırmaları -tarih, usûl, tenkid, yorum- kitabı içinde (s. 147-216), Kayseri: Kimlik Yayınları. google scholar
• Reynolds, L. D. ve Wilson, N. G. (1991). Scribes and scholars - A guide to the transmission of Greek and Latin literature. New York: Oxford University Press. google scholar
• Sadettin Nüzhet (1928). Âşık Dertli, hayatı ve divanı. Halk Bilgisi Mecmuası, 1, 162-164. google scholar
• Sertkaya, Osman Fikri (1987). Ölümünün 50. yıldönümünde Willi Bang-Kaup (9.VIII.1869-8.X.1934) ve eserleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1984, 285-304. google scholar
• Tekin, Gönül Alpay (2017). Ali Nihad Bey’in kişiliği, Hayat ağacı kitabı içinde (s. 93-118) İstanbul: Yeditepe Yayınevi. google scholar
• Togan, Zeki Velidi (1985). Tarihte usul. İstanbul: Enderun Kitabevi. google scholar
• Topaloğlu, Yüksel (2012). Şemsettin Sami süreli yayınlarda çıkmış dil ve edebiyat yazıları inceleme-metin. İstanbul: Ötüken Neşriyat. google scholar
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (2013). İbrahim Edhem Paşa ailesi ve Halil Edhem Eldem (1861-1938). Halil Edhem hatıra kitabı kitabı içinde (s. 369-382), Ankara: Türk Tarih Kurumu. google scholar
• Yinanç, Mükrimin Halil (2017). Necib Asım Bey. Makaleler içinde (s. 493-501), Ankara: Türk Tarih Kurumu. google scholar