A Term of Arrowy: Qosha Yay (Drawing)

Yıl 2020, Cilt: 60 Sayı: 1, 179 - 194, 30.06.2020

Fatih Bakırcı

https://doi.org/10.26650/TUDED2019-0024

Öz

The symbol of arrows and archery which has an important place in the military, political, social and cultural lives of the Turks is rich in its accumulation, and every detail is given a new name for each object or action. As in many works of art, it appears in literary texts, especially poems. In this article, qosha yay (drawing), which is mentioned once in D į wān of Ḳ ā ḍ į Burh ā n al-d į n and Dada Qorkut Stories, is emphasized. In addition, it is considered to be an archery term that we have not encountered in the studies so far. The term qosha yay (drawing) is not found in the historical period texts and sources, nor in dictionaries related to archery, and thus the term qosha yay (drawing) is only explained from its use in Dada Qorqut Stories, namely a “sign of being a strong hero” or “a kind of archery skill”. In addition to its denotation, qosha yay (drawing) has become a term in the form of a phrase. Because qosha yay (drawing) takes place in different historical period texts apart from Dada Qorkut Stories it has gained importance in every field of life from the beginning of the history of bows and arrows and in the history of war and hunting in Turkish cultural history. In order to clarify the subject, firstly qosha yay (drawing) was discussed according to the terminological analysis method, and then the historical and etymological plane of qosha yay (drawing) was put forward and a termological analysis was performed.

Anahtar Kelimeler

Qosh, qosha yay, Ḳāḍį Burhān al-dįn, Dada Qorqut stories, term, term, terminology, linguistics

Bir Okçuluk Terimi: Koşa Yay (Çekmek)

Öz

Ok ve okçulukla ilgili zengin bir birikim meydana getiren Türkler av, savaş, spor, eğlence gibi çeşitli sebeplerle Türk damgalarından çadırlarına, bastırılan paralara kadar yaşamın her alanına bu birikimi yansıtmışlardır. Bu birikim pek çok sanat eserine yansıdığı gibi edebî metinlerde özellikle de şiirlerde karşımıza çıkmaktadır. Bu makalede Kadı Burhaneddin Divanı ve Dede Korkut Hikâyeleri’nde birer kez geçen, bir okçuluk terimi olduğunu düşündüğümüz ve şimdiye kadar yapılan çalışmalarda rastlamadığımız koşa yay (çekmek) terimi üzerinde durulmuştur. Okçulukla ilgili tarihî dönem kaynaklarında doğrudan koşa yay (çekmek) terimine ve tanımına rastlanmadığı, sadece Dede Korkut Hikâyeleri’nde geçen kullanımından hareketle koşa yay terimi için “güçlü bir kahraman olmanın işareti” veya “bir tür okçuluk hüneri” biçiminde açıklamalar yapıldığı görülmektedir. Ancak koşa yayın Dede Korkut Hikâyeleri dışında farklı bir tarihî dönem metninde geçmesi ve Türk kültür tarihinde savaş ve avcılık münasebetiyle ok ve yayın başından itibaren yaşamın her alanında önem kazanması, koşa yayın sadece gerçek anlamıyla değil, bir sözcük öbeği hâlinde zamanla terim anlamı kazandığı düşüncesi oluşturmaktadır. Konuyu aydınlatabilmek için öncelikle koşa yay (çekmek) terimbilimsel inceleme yöntemine göre ele alınmış ve ardından koşa yayın (çekmek) yine bu inceleme yönteminin de bir parçası olan tarihî ve etimolojik düzlemi ortaya konularak bir terimbilimsel çözümleme gerçekleştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Koş, koşa yay, Kadı Burhaneddin, Dede Korkut hikâyeleri, terim, dilbilimi

Kaynakça

• Aksoyak, İ. H. (1995). “Divan şiirinde okçuluk terimleri”. Sivas. Türklük Bilimi Araştırmaları 1, 81-94.
• Altaylı, S. (1994). Azerbaycan Türkçesi sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Atalay, B. (1941). Divanü Lûgat-it-Türk Tercemesi III. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bakırcı, F. (2016). Harezm Türkçesiyle yazılmış Kısasü’l-Enbiya’da koş sözcüğü ve kullanım alanı. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi (TEKE), 5/1, 42-55.
• Bulut, A. (2001). Divan şiirinde okçuluk terimleri, Rasih İbrahim’in okçulukla ilgili bir manzumesi”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 17, 95-103.
• Clauson, S. G. (1960). Sanglax, A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammad Mehd į X ā n, (Faksimile Text with an Introduction an Indices by Sir Gerard Clauson). London.
• Clauson, S. G. (1972). An Etimological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford. (ED).
• Courteille, P. de A. (1870). Dictionnaire turk-oriental. destiné principalment à faciliter la lecture des ouvrages de Bâber, d’Aboul-Gâzi et de Mir-Ali-Chir-Navâï. Paris: MDCCC LXX. (PdC).
• Dankoff, R. J. K. (1985). Mahmūd al-Kāšɣarī. Compendium of the Turkic Dialects (Dīw ā n Luγ ā t atTurk) III. Edited and translated with Introduction and Indices by Robert Dankoff in collaboration with James Kelly. Harvard University. Cambridge: Sources of Oriental Languages and Literatures 7. Turkish Sources VII.
• Doerfer, G. (1967). Turkische und mongolische elemente im neupersischen III. Wiesbaden (TMEN).
• Ercilasun, A. B., Z. Akkoyunlu (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-NotlarDizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (1980). Kadı Burhâneddin Dîvânı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Ergin, M. (1997). Dede Korkut kitabı II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (2008). Dede Korkut kitabı I. 6. Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gökyay, O. Ş. (2007). Dedem Korkut’un kitabı. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü II (O-Z). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ISO 1087-1990. “Terminology – Vocabulary”. Geneva: International Organization for Standardization.
• Kaçalin, M. (2011). Niyazî, Nevâyî’nin sözleri ve Çağatayca tanıklar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaçalin, M. (2017). Oğuzların diliyle dedem Korkudun kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kadı Burhânettin Dîvânı tıpkıbasım (1943). İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kalafat, Ş. (2019). Eski Anadolu Türkçesiyle yazılmış bir matematik kitabı Türkî Ḥ isāb İzleksel Terimbilimsel İnceleme. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Kara, F. (2011). Muḥammed Yaḳub-ı Çing į , Zebân-ı Türkî (Kélür-nâme), İnceleme-Metin-Dizin. Erzurum: Fenomen Yayıncılık.
• Kargı-Ölmez, Z. (1998). “Çağatayca sözlükler”. Kebikeç, 6, 137-144.
• Kaya, C. (1994). Altun yaruk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Kitab-ı İskender. Türk Dil Kurumu Kitaplığı 150 nu. 346b/1-2.
• Köksal, F. (2000). “Bir Okçuluk Terimi: ‘Kurban’ ve Divan Şiirinde Kullanımı Üzerine”. Sivas. Türklük Bilimi Araştırmaları, 9, 191-210.
• Köksal, F. (2005). Divan şiirinde okçuluk terimlerine ekler. Klâsik Türk şiiri araştırmaları. Ankara: Akçağ Yayınları, 339-352.
• Łukszyn, J. (2002). Slownik terminologii. [Dictionary of Terminology]. Jerzyki specjalistyczne, Przedmiotowej. Warszawa: Katedra Jezykow.
• Nadelyayev, V. M. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
• Necip, E. N. (2008), Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü. (İklil Kurban, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Oraltay H., N. Yüce, S. Pınar (1984). Kazak Türkçesi sözlüğü. İstanbul: Türk Dünyası Yayını.
• Orucovun, A. B. Abdullayev, N. Rəhimzadə (2006). Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti. Cilt I. Bakı: Şərq-Qərb
• Özçelik, S. (2005). Dede Korkut (ciltli) araştırmalar, notlar/dizin/metin. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Özveri, M. (2006). Okçuluk hakkında merak ettiğiniz her şey. İstanbul: Umut Matbaacılık.
• Radloff, W. (1960). Versuch Eines Wörterbuches Der Türk-Dialecte I, II, III, IV. Gravenhage: Mouton & Co.
• Redhouse, J. W. (2006). A Turkish and English lexicon. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuch der Türksprachen. Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugricae XVII. (VEWT).
• Steingass, F. (1957). A Comprehensive Persian-English Dictionary. London.
• Şeyḫ Süleymān Efendi-i Özbekį el-Buḫārį. (2003). Luġat-i Çaġatay ve Türk į -i ǾOśm ā n į . [rūm į ] 1298, [hicrį] 1300 (1882). İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları, 13. (ŞS).
• Tarama Sözlüğü IV (1969). XIII. Yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklariyle tarama sözlüğü IV (K-N). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1995). Türk dillerinde birincil uzun ünlüler. 2. Baskı. Ankara: Simurg Yayınları.
• Tekin, T. vd. (1995). Türkmence - Türkçe sözlük. Ankara: Simurg Yayınları.
• Tokyürek, H. (2019). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkçe sözlük (2005). 10. Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü (1977). Cilt IX (L-R). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (Der.S).
• Vardar, B. (1988). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. İstanbul: ABC Kitabevi.
• Yaman, M. (2005). “Çağdaş terimbilim ve kurumsal çalışmalar”. Dilbilim Günleri Sempozyumu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Yudahin, K. K. (1988). Kırgız sözlüğü I-II. (A. B. Taymas, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü’l-Edeb Ĥv ā rizm Türkçesi İle Tercümeli Şuşter Nüshası Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. 2. baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (ME).
• Zenker, J. T. (1862-1867). Dictionnaire turc-arab-persan. Leibzig.