Wind Names in Turkish According to the Compilation Dictionary

Yıl 2020, Cilt: 60 Sayı: 1, 289 - 329, 30.06.2020

Okan Celal Güngör

https://doi.org/10.26650/TUDED2019-0006

Öz

The earliest words used for natural flow of air at any speed in any direction close to the earth’s surface are “esin ve yel” from the Old Uighur Turkish period. The word rūzgār (wind), which we commonly use today for this weather condition, is first encountered in the texts of Karahanlı Turkish, Atabetü’l-Hakayık, and Quran Translations where it carries the meaning “time, period”. The widespread use of this word in its current meaning coincides with the 16th century use of the word. In this article we first classify various types of wind by a number of features such as length of blowing time, wind direction, speed and degree of violence, heat, predictability, potential benefits or damages (especially to crops), and whether or not they bring precipitation. Then, at the end of the study, a dictionary list is given. In this study on wind lexicology, we used the dictionary which was compiled by TDK and which is the main reference source for Anatolian dialects. We also used the database uploaded by TDK to the general network which is full of metaphors and images and which reflects the sharp wit and intelligence of the people from whom a tradition between the people and their memories has been preserved .These vocabularies are examined in terms of structure, meaning and origin.

Anahtar Kelimeler

Anatolian dialects, Compilation Dictionary, Turkish Dictionary, vocabulary, wind

Derleme Sözlüğü’ne Göre Türkçede Rüzgâr Adları

Öz

Havanın yeryüzüne yakın olan herhangi bir yönde, herhangi bir hızdaki doğal akıntısı için kullanılan en eski kelimeler, Eski Uygur Türkçesi dönemine ait olan “esin ve yel”dir. Bugün bu hava hadisesi için yaygın bir şekilde kullandığımız rüzgâr kelimesine ise ilk kez rūzgār “zaman, vakit” biçiminde Karahanlı Türkçesi metinlerinden Atabetü’l-Hakayık’ta ve Kuran Tercümeleri’nde rastlanmaktadır. Bu kelimenin bugünkü anlamıyla yaygınlık kazanması ise tespit edebildiğimiz kadarıyla 16. yüzyıla rastlar. Rüzgârlar, esme zamanı (estiği saat, gün, ay, mevsim) estiği yön (birden fazla yön, yönler arası, her yön, güney, kuzey, doğu batı, karadan denize, denizden karaya), hız/şiddet (sert/şiddetli, hafif), ısı (sıcak, soğuk, ılık, serin) beklenen/beklenmeyen, ekinlere faydalı/zararlı, yağış getirip/getirmeme gibi birtakım hususiyetler dikkate alınarak sınıflandırılmış, çalışmanın sonunda da bir sözlük listesi verilmiştir. Anadolu ağızları için temel başvuru kaynağı olan Derleme Sözlüğü’nden ve TDK’nin genel ağ ortamına aktardığı veri tabanından yararlanılarak rüzgâr leksikolojisi üzerine yapılan bu çalışmada, benzetme ve mecazlarla yüklü, zaman zaman halk arasındaki bir gelenekten bazen hatıralardan kaynağını alan, halkın keskin zekâsını ve nükte gücünü yansıtan çok zengin bir söz varlığıyla karşılaşılmış, tespit edilen terimler yapı, anlam ve köken açısından incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Anadolu ağızları, Derleme Sözlüğü, Türkçe Sözlük, söz varlığı, rüzgâr

Kaynakça

• Ahmet Vefik Paşa (2000), Lehce-i Osmânî, (Yay. haz. Recep Toparlı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1992), Atebetü’l-Hakayık. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Asar, M., Yalçın, S., Yücel, G., Nadaroğlu, Y. ve Erciyas, H., (2007). Zirai meteoroloji. Ankara: Çevre ve Orman Bakanlığı Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Ata, A. (2019), Karahanlı Türkçesinde ilk Kur’an tercümesi (Ryland Nüshası, Giriş-Metin-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (2006), Divanü Lugati’t-Türk tercümesi I-IV. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Barutçu Özönder, F. S. (1996). Muḥākemetü’l-Luġateyn. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Dankoff, R. (1995). Armenian loanwords in Turkish. Wiasbaden: Harrassowitz Verlag Publısher.
• Develi, H. (2017). Türkçede yağmur adları üzerine. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 57 (57), 81-106. DOI: 10.26561/iutded.369184
• Doğaner, S. (1991). Dağ turizmine coğrafi bir yaklaşım: Uludağ’da turizm. coğrafya araştırmaları, 3, 137-157. Erişim adresi: http://tucaum.ankara.edu.tr/
• Düzgün Kara, Ü.(2014). Giresun halk takvimi, sayılı günler ve bunlara bağlı inanış ve uygulamalar. Giresun Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi Karadeniz Özel Sayısı, 6, 233-256. http://sbe.giresun.edu.tr/tr/page/ozel-sayi-karadeniz-ozel-sayisi/4568.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erol, O. (2014). Genel klimatoloji. İstanbul: Çankaya Kitapevi Yayınları.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü (I-II). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İzbırak, R. (1986). Coğrafya terimleri sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Kadem, E. (2015). Herdemyeşil meşe (Quercus L.) türlerinin bazı morfolojik ve anatomik özellikleri üzerine araştırmalar. (Yüksek lisans tezi). Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Isparta.
• Kadıoğlu, M. (2012). Türkiye’de iklim değişikliği risk yönetimi. Ankara: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Yayınları.
• Koca, H. (1999). Nur Dağları’nın doğu yamaçlarında yaz mevsimine etkili olan yerel bir rüzgâr. Türk Coğrafya Dergisi, 34, 505-525. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/tcd/issue/21253.
• Korkut, C. (1998). Tıbbî coğrafyaya giriş. İzmir: Tepekule Kitaplığı Yayınları.
• Oral, E. (2019). Türk halk takvimi ve meteorolojisi ile ilgili ritüel ve inanışlar. (Yüksek lisans tezi). Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Ankara.
• Sekin, S. (1999). Rüzgâr enerjisi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi -Öneri Dergisi-, 2 (12), 113-117. Erişim adresi: http://dosya.marmara.edu.tr/sbe/%C3%96neri%20Dergisi%20Ar%C5%9Fiv/1999_neri_Say_12.pdf.
• Şemseddin Sami (2017). Kâmûs-ı Türkî (Raşit Gündoğdu, Niyazi Adıgüzel, Ebul Faruk Önal, Çev.).İstanbul: İdeal Kültür Yayınları.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tietze, A. (2018). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati (I-VII), (Yay. Haz.. Nurettin Demir, Emine Yılmaz), Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1963-1982). Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü (I-XII). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
• Yalçın, G., Demircan, M., Ulupınar Y., Bulut E., (2005). Klimatoloji I-, Ankara: Çevre ve Orman Bakanlığı Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
• https://aregem.ktb.gov.tr/TR-51116/coban-bayramlari-koc-katimi-saya-dol-dokumu-yunum-koyun-.html) (Erişim tarihi: 01.12.2019).
• https://hayvanrefahi.com/2019/01/19/soguk-havada-sigirlar-usurmu/ (Erişim tarihi: 05.12.2019)