Etymology of the Word ‟Atan”

Yıl 2020, Cilt: 60 Sayı: 2, 477 - 489, 28.12.2020

Özlem Ayazlı

https://doi.org/10.26650/TUDED2020-0032

Öz

The word atan has occurred several times in historical Turkic languages (Old Turkic, Middle Turkic) as atan / atgan “castrated camel” and several etymologies have been written on the word. The aim of this study is to give the etymologies related to atan word and to suggest a new etymology of the word. For this purpose, the study is grouped under six subtitles: Introduction, The word “Atan” in Historical Turkic Languages, The Word “Atan” in Modern Turkic Languages, Etymologies Related to the Word “Atan”, A New Etymology Proposal and Conclusion. In the conclusion part, the following etymology has been proposed: Yak. at “castrated” > atta- (<*at+laa-) “to castrate”, < CT (Common Turkic) *at+a-n. Furthermore, it has also been determined that it is possible to develop the meanings of the word with the modern Turkish language and dialects, while the word only survives with the meaning “castrated camel” in historical Turkic languages. e.g. NewUyg., Uzb, KirTat. atan “castrated camel”; Khak. adan “1. working camel; 2. meth. tambourine; igĭr adan “shaman tambourine” (lit. ‘humpback camel’), altı imcektĭgigĭr adan “six-wire shaman tambourine”; Alt. adan “shaman tambourine”; Kaz. atan “1. castrated camel over four years old; 2. meth. huge, bulky”; Bash. atan “1. male camel held for breeding purpose, 2. first offspring of camel”.

Anahtar Kelimeler

Atan, etymology, old Turkic, old Uyghur, Karakhanid Turkic

Atan Sözcüğünün Etimolojisi Üzerine

Öz

Atan sözcüğü, tarihî Türk dillerinde (Eski Türkçe, Orta Türkçe) birkaç kez atan /atgan “iğdiş edilmiş deve” biçiminde geçmiş ve sözcük üzerine bugüne değin birkaç etimoloji yapılmıştır. Bu çalışmanın amacı, atan sözcüğü ile ilgili yapılan etimolojileri aktarmak ve sözcükle ilgili yeni bir etimoloji önermektir. Bu amaçla çalışma; Giriş, Tarihî Türk Dillerinde Atan Sözcüğü, Çağdaş Türk Dillerinde Atan Sözcüğü, AtanSözcüğü İle İlgili Etimolojiler, Yeni Bir Etimoloji Önerisi ve Sonuç olmak üzere altı başlık altında toplanmaktadır. Sonuç olarak, Yakutça at “iğdiş edilmiş” sözcüğünden türemiş attaa- (< *at+laa-) “iğdiş etmek, enemek” gövdesinden hareketle atansözcüğü için *at+a-n etimolojisi önerilmektedir. Buna ek olarak, tarihî Türk dillerinde sözcüğün yalnızca “iğdiş edilmiş deve” anlamı mevcut iken çağdaş Türk dil ve lehçeleri ile sözcüğün sahip olduğu anlamları geliştirmenin mümkün olduğu da tespit edilmiştir. Örneğin; Yeni Uygurca, Özbekçe, Nogayca, Kırım Tatarcası atan “iğdiş edilmiş deve”, Hak. adan “1. yük devesi, 2. mec. tef; igĭr adan ‘Şaman tefi’ (harf. ‘kambur deve’), altı imcektĭgigĭr adan ‘altı telli şaman tefi’; Alt. adan “Şaman tefi”; Kaz. atan “1. dört yaşından büyük kısırlaştırılmış deve; 2. mec. büyük, iri yarı”; Bşk. atan “1. damızlık için tutulan erkek deve, 2. devenin ilk yavrusu”.

Anahtar Kelimeler

Atan, etimoloji, eski Türkçe, eski Uygurca, Karahanlı Türkçesi

Kaynakça

• Afanas’yev P. S., Haritonov, L. N. (1968). Russko-yakutskiy slovar′. Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya.
• Aksan, D. (1998). Her yönüyle dil, ana çizgileriyle dilbilim. III. Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (2006). Divanü lûgat-it-Türk tercümesi I (5. bs.) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Azap, S. (2016). Kazak edebiyatında deve algısı (Yassı Burun ve Beyaz Deve hikâyeleri örneğinde). Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 4,(9), 67-78.
• Baskakov, N. A. (1958). Karakalpaksko-russkiy slovar’. Moskva: Gosudarstvennoe Izdatel’stvo Inostrannıx i Natsional’nıx Slovarey.
• Baskakov, N. A. (1963). Nogaysko-russkiy slovar’. Moskva: Gosudarstvennoe Izdatel’stvo Inostrannıx i Natsional’nıx Slovarey.
• Baskakov, N. A. (1964). Russko-altayskiy slovar′. Moskva: Izdatel'stvo Sovetskaya Entsiklopediya.
• Battal, A. (1997). İbni-Mühennā lūgati. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Boeschoten, H. (2020). Contributions to the lexicography of early Middle Turkic. Part 1. Turkic Languages, 24, 110-143.
• Borovkov, A. K., Akabirov, S. F., Magrufov, Z. M., Hodjahanov A., T. (1959). Uzbeksko-russkiy slovar′. Moskva.
• Butanayev, V. (1999). Hakassko-russkiy istoriko-etnografiçeskiy slovar’. Abakan.
• Caferoğlu, A. (1931). Abu hayyan, kitâb al-İdrâk li-lisân al-Atrâk. İstanbul: Türkiyat Enstitüsü Yayınları.
• Clark, L. V. (1976). “Two eighteenth century buryat glossaries” Mongolian Studies. Journal of The Mongolia Society. (Ed. Larry W. Moses, Stephen A. Halkovic, Jr.) Vol. III, 53-125.
• Dankoff, R., Kelly, J. (1982). Mahmūd al-kāšγarī compendium of the Turkic dialects (Dīwān Luγāt at-Turk). (Ed. Şinasi Tekin-Gönül Alpay Tekin). Part I: Duxbury: Harvard University.
• Doerfer, G. (1992). Mongolica im alttürkischen. (Hrsg. M. Kuhl & W. Sasse). Bruno lewin zu ehrenfestschrift aus Anlaβ seines 65. Geburtstages. 3. Bochum, 39-56.
• Ercilasun, A. B., Akkoyunlu, Z. (2018). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti-t-Türk giriş-metin-çeviri-notlar-dizin. (3. Baskı) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word formation: A functional approach to the lexicon I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag.
• Grønbech, K., Krueger, J. R. (1993). An introduction to classical (literary) mongolian. (third, corrected edition) Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Gürsu, U. (2017). Kazak atasözleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Haenisch, E. (1962). Wörterbuch zuMangḥol un niuca tobca’an (Yüan-ch‘ao pi-shi) Geheime Geschichte der Mongolen. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag Gmbh.
• Hauenschild, I. (2003). Die Tierbezeichnungen bei Mahmut al-Kaschgari. eine untersuchung aus sprach-und kulturhistorischer Sicht. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Januzakov, T. (1999). Kazak tilinin sözdigi. Almatı: Dayk-Press Baspası.
• Kaçalin, M. S. (2019). Dîvânu Lugâti-t-Türk. Mahmûd el-Kâşgarî. (Yay. Haz. Mehmet Ölmez). İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Kirişçioğlu, M. F. (2012). Saha Türkçesi. Türk lehçeleri grameri. (Ed. Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları, 1229-1284.
• Lessing, F. D. (1995). Mongolian-English dictionary. (3 bs.) Berkeley and Los Angeles: University of California Press.
• Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe sözlük. (Çev. Günay Karaağaç). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mahmutova, L. T., Möhemmediev M. G., Sabirov, K. S. (1977). Tatar telenen anlatmalı süzlege. Cilt: 1, Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• Muzafarov, R., Muzafarov, N. (2018). Kırım Tatar Türkçesi Türkiye Türkçesi Rusça sözlük. (Çev. Nariman Seyityahya (Seytyagyayev). (Yay. Haz. Şerife Özer). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nadelyayev, V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E. R., Şçerbak A. M. (1969). Drevnetyurkskiy slovar’. Leningrad: Nauka.
• Naskali, E. G. (1995). Wilhelm Radloff Manas destanı. Kırgız Türkçesi metin-Türkiye Türkçesi çeviri. Ankara: Türksoy Yayınları.
• Ölmez, M. (2007a). On Mongolian asara- ‘to nourish’ and Turkish aşa- ‘to eat’ From Middle Mongolian to Modern Turkic Languages. Festschrift in Honor of András J. E. Bodrogligeti, (Editör Kurtuluş Öztopçu), Türk Dilleri Araştırmaları, Cilt 17, 237-246.
• Ölmez, M. (2007b). Tuwinischer Wortschatz mit alttürkischen und mongolischen Parallelen. Tuvacanın sözvarlığı eski Türkçe ve Moğolca denkleriyle. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pal’mbah, A. A. (1953). Russko-tuvinskiy slovar′. Moskva: Gosudarstvennoe Izdatel’stvo Inostrannıx i Natsional’nıx Slovarey.
• Poppe, N., (1960). Vergleichende Grammatik der altaischen SprachenI. Vergleichende Lautlehre. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Röhrborn, K. (1988). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. Lieferung 4 asankelıg –ayat-, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• Röhrborn, K. (2017). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. II. Nomina-Pronomina-Partikeln Band 2: aş-äzük. Neubearbeitung, Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
• Sertkaya, O. F. (2009). Dîvânü Lügâti’t -Türk’te geçen her kelime Türkçe kökenli midir? veya Kâşgarlı Mahmut’un Dîvânü Lügâti’t -Türk’ünde yabancı dillerden kelimeler. Dil Araştırmaları. 5, 9-38.
• Sevortyan, E.V (1974). Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov I.Obşçetyurkskiye i mejtyurkskiye osnovı na glasnıye. Moskva: Nauka
• Stachowski, M. (1997). Dolganische Wortbildung. Kraków: Księgarnia Akademicka.
• Starostin, S., Dybo, A., Mudrak, O. (2003). Etymological dictionary of the Altaic languages. Leiden-Boston: Brill.
• Şçerbak, A. M. (1961). Nazvaniya domaşnix dikix zivotnyx v tyurkskix yazykax. (Hrsg. Ubryatova E. I.), Istoriçeskoe razvitie leksiki tyurkskix yazıkov. Moskva, 82-172.
• Tamir, F. (2012). Kazak Türkçesi. Türk lehçeleri grameri. (Ed. Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları, 429-480.
• Taşpolot, S., Şarşembayev, B. (2011). Manas Destanı: Kırgızca-Türkçe büyük dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1978). Ön Türkçede ünsüz yitimi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1977, 35-51.
• Tenişev, E. R. (1990). Uyguriskiy dialektniy slovar’. Moskva: Nauka.
• Tokyürek, H. (2013). Eski Uygurcada hayvan adları ve bunların kullanım alanları. TÜBAR XXXIII, 221-281
• .Torun, Y. (2011). Divanu Lügati’t-Türkten Türkiye Türkçesi Ağızlarına deve ile ilgili söz varlığı üzerine. Prof. Dr. Mine Mengi Adına Türkoloji Sempozyumu Bildirileri, 787-794.
• Turan, F. (2001). Eski Oğuzca Sözlük. Bahşayiş Lügati. İstanbul: BAYUygur, C. V. (2012).
• Karakalpak Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri. (Ed. Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları, 543-622.
• Yamada, N. (1993). Sammlung uigurischer Kontrakte. (Yay. Haz. Juten Oda, Hiroshi Umemura, Peter Zieme, Takao Moriyasu). Cilt 2, Osaka: Osaka Üniversitesi Yayınları.
• Yudahin, K. K. (1988). Kırgız Sözlüğü. Cilt I (A-J). (Çev. Abdullah Taymas). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.