Kırgız Türkçesinde Küçükbaş ve Büyükbaş Hayvanlara Yaşlarına Göre Verilen Adların Etimolojisi Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2020, Cilt: 60 Sayı: 2, 609 - 627, 28.12.2020

Kenjegul Kalieva

https://doi.org/10.26650/TUDED2020-0008

Öz

Hayvancılık geleneği günümüzde Kırgızlarda devam etmektedir. Bu gelenek, Kırgızlar için hem gelir kaynağını hem de hayvancılık kültürünün devam ettirilmesini beraberinde getirmiştir. Kırgızlar küçükbaş ve büyükbaş hayvanları yaşlarına göre adlandırırlar. Bu adlandırma hayvanın fiziksel yapısına, diş sayısına, dişi veya erkek olmasına bağlıdır. Bu çalışmada küçükbaş hayvan olarak koyun, büyükbaş hayvan olarak inek ve at (cılkı) ele alınmaktadır. Kırgız Türkçesinin ağızlarında hayvanların yaşlarına göre verilen adlar aynı değildir, bu da hayvancılığın Kırgızistan’ın her yerinde aynı şekilde gelişmediğini ve Kırgızların komşu halklarla olan kültürel ilişkilerini göstermektedir. Bu çalışmada Kırgız Türkçesinde küçükbaş ve büyükbaş hayvanların yaşlarına göre adlandırmaları ve bu adlandırmalar etimolojik yönden incelenecektir. Bunun yanı sıra adlandırmalar coğrafi bakımdan komşu olan Kıpçak grubundan Kazak Türkçesiyle ve Güney Doğu Türk dilleriyle (Yeni Uygur ve Özbek) ve Oğuz grubundan Türkiye Türkçesiyle karşılaştırılacaktır. Çalışmaya, Türkiye Türkçesinin dâhil edilmesinin nedeni Türkiye’de hayvancılık geleneğinin azalmasının sonucu olarak hayvanlarla ilgili adlandırmalarda değişimleri tespit etmektir. Bu çalışmanın yapılmasının önemli olan bir diğer sebebi de, Türk dünyasının yeni neslinin eski Türk hayvancılık geleneğini ve gelenekle ilgili terimlerini unutmaya başlamasıdır. Bu amaçla, Türkiye’de hayvancılıkla uğraşan çobanların bilgilerine başvurulmuş ve elde edilen veriler Derleme Sözlüğü’yle ve etimoloji sözlükleriyle karşılaştırılmıştır

Anahtar Kelimeler

Hayvan Adlandırmaları, Kazak Türkçesi, Güneydoğu Türk Dilleri (Özbekçe ve Yeni Uygurca), Türkiye Türkçesi, Moğolca

A Study on the Etymology of the Naming of Ovine and Bovine According to Age in the Kirghiz Turkic Language

Öz

Animal husbandary is one of the traditional foundations of the economy and culture of the Kirghiz people and it still plays an important part in their lives today Kirghiz people name younger and older cattle differently according to their age. This nomenclature depends on the gender of the animal, whether it is female or male. The names of cattle by age may not be the same in all the various parts of Kirghizstan, which suggests that animal husbandry has not developed in the same way throughout Kirghizstan and that, at the same time, Kirghiz people have close ties with their neighbouring countries. This article presents the naming of cattle according to age and it will also offer etymological explanations of the names. The naming of cattle by age will be compared with practices in geographically neighboring Turkic Language areas: the Kazak Turkic language and the Southeast Turkic languages (New Uyghur and Özbek). However, the names will also be compared with Turkish due to the decrease in livestock husbandary in Turkey. The data used in this article, are based on materials provided by shepherds in Turkey. Different etymological dictionaries have also been evaluated in this study.

Anahtar Kelimeler

Age naming, ovine and bovine animals, Kazak Turkic Language, Southeast Turkic Languages, Türkish, Mongolian

Kaynakça

• Abduldaev, E., Bakinova, G., Beyşekeev, N. (1962). Özbekstandık Kırgızdardın tilindegi cergiliktüü özgöçölüktör. Frunze: Kırgız SSR IA.
• Akabirova, S.F. (1959). Uzbeksko- Russkiy Slovar’. Moskva.Ayazlı, Ö. (2016). Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Bakeev, K. (1952). Nookatskiy govor Oşskoy oblasti. Alma-Ata: AN Kaz. SSR. Bakinova, G. (1953). Kirgizskiy govor Oktyabr’skogo rayona. Frunze.
• Bakinova, G. (1955). Isık-Köl govorunun Materiyalınan. Frunze.
• Bakinova, G., Konduçalova, S., Sıdıkov, S. (1958). Kırgız tilinin Calal-Abad govorloru. Frunze.
• Bakinova, G. (1956). Kırgız tilinin Oş govoru. Frunze.Bakinova, G. (1959). Kırgız tilinin Çüy govoru. Frunze.
• Bazin, L. (1967). Noms de la ‘Chévre’ en Turc et en Mongol. Studia Altaica. Festschrift für Nikolaus Poppe zum 60. Geburstag. Wiesbaden: 28-32.
• Baskakov, N. A. (1953). Hakassko-Russkiy Slovar’. Ministerstvo Kul’turı SSSR. Moskva.
• Baskakov, N. A. (1961). Russko-Altayskiy Slovar’. Sovetskaya Ensklopediya. Moskva.
• Bektaev, K. (1991). Kazahsko-Russkiy Slovar’. Alma-Ata.Beyşekeev, N. (1960). Murgabdık Kırgızdardın leksikalık özgöçölüktörü boyunca materiyaldar. Kırgız SSR. IA. TAI. Kabarları 1. Çıgışı.
• Beyşekeev, N. (1964). Kazakstandagı Kırgızdardın tildik özgöçölüktörü. Frunze: Kırgız SSR Akademiyasının Basması.
• Bläsing, U. (2003). Kalmuck. In: The Mongolic Languages. Ed. Juha Janhunen. London & New York: Routledge.
• Çağbayır, Y. (2017). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Ötüken. Dıykanov, K. (1980). Kırgız Tilinin Tarıhınan. Frunze: Mektep.
• Doerfer, G. (1975). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen. Wiesbaden: Franz Steiner.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. 2. Baskı. Ankara: A.Ü. Dil ve Coğrafya Fakültesi.
• Ercilasun, A.B., Akkoyunlu, Z. (2015). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi III. 2. Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Joki, A.J. (1952). Die Lehnwörter des Sajansomjedischen. Helsinki: Mémoires de la Société Finno-Ougrienne 103.
• Kültür Bakanlığı (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü. Ankara: Kaynak Eserler 54.
• Lessing, F. D. (1960). Mongolian-English Dictionary. Los Angeles: University of California Press.
• Malov, S. Y. (1957). Yazık jyoltıh uygurov: Slovar’ i Grammatika. Alma-Ata.
• Munieva, B. D. (1977). Kalmıkscko-Russkiy Slovar’. Moskva: Russkiy Yazık.
• Nadjip, E. N. (1968). Uygursko-Russkiy Slovar’. Moskva: Sovetskaya Ensklopediya.
• Nadjip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. Çev. İklil Kurban. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Oraltay, H. (1984). Kazak Türkçesi Sözlüğü. Ter. Nuri Yüce, Saadet Pınar. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları.
• Ramstedt, G. J. (1935). Kalmükisches Wörterbuch. Lexica Societatis Fenno-Ugricae 3. Helsinki.
• Ramstedt, G. J. (1943-53). Studies in Korean Etymology. Helsinki: Mémoires de la Société Finno-Ougrienne 103. XCV.
• Räsänän, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugricae XVII.
• Schönig, C. (1997). A new attempt to classify the Turkic Languages (1). Wiesbaden: Turkic Languages 1, s. 117-133.
• Schönig, C. (2000b). Mongolian Loanwords in Oghuz as indicators of linguistic and cultural areas in Southwest Asia. Wiesbaden: Turkic Languages ed. Lars Johanson, s. 239-252.
• Şçerbak, A.M. (1961). Nazvaniya domaşnih i dikih jivotnıh v tyurkskih yazıkah. Moskva: İstoriçeskoe razvitye leksiki tyurkskih yazıkov.
• Sevortyan, E. V. (1974, 1978, 1980). Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov. Moskva.
• Seydakmatov, K. (1988). Kırgız Tilinin Kıskaça Etimmologiyalık Sözdügü. Frunze: Kırgız İlimder Akademiyası.
• Shawn, R.B. (2014). Kâşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü. Çev. Fikret Yıldırım. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Sir Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford.
• Türk Dil Kurumu (2009). Derleme Sözlüğü 3. Baskı. Ankara.
• Türk Dil Kurumu (2011). Türkçe Sözlük. 11. Baskı. Ankara.
• Yudahin, K. K. (1965). Kirgizsko-Russkiy Slovar’ I-II. Moskva: Sovetskya Ensklopediya.