Hermann Gunkel’in “Kaosla Mücadele” Teorisi Bağlamında Bektaşi Velayetnamelerinde Ejderha ile Mücadele Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2021, Cilt: 61 Sayı: 1, 357 - 378, 08.07.2021

Erkan Kalaycı

Öz

Bektaşi geleneği içerisinde “velayetname” adı verilen menâkıbnâmeler, bir tarikatın büyüklerinin keramet adı verilen olağanüstü eylemlerinin anlatıldığı metinlerdir. İslam dünyasında örneklerinin verilmeye başlandığı ilk dönemlerde temel anlamı “övülecek güzel iş, hareket”e uygun düşecek şekilde menkıbeler faziletli işlerin, örnek davranışların anlatıldığı metinler iken tasavvuf düşüncesinin İslam dünyasında yaygınlık kazanmaya başlamasıyla birlikte sufilerin kerametlerinin de anlatıldığı metinlere dönüşmüştür. Pek çok tarikat çevresinde örnekleri verilen, içinden çıktığı tarikat çevresinin velilerinin yüceltilmesi mantığını taşıyan bu metinler sözlü kültür ortamında aktarıldıktan sonra yazıya geçirilmişlerdir. Yazıya geçirildikleri dönemin kültürü, inanç yapısı, sosyal düzeni ve dini inançları hakkında pek çok bilgi veren bu metinler içerdikleri motifler bakımından da son derece zengin oldukları görülür. Bu bağlamda Bektaşi velilerinin kerametlerinin anlatıldığı ve böylelikle yüceltildiği velayetnameler içerisinde karşımıza pek çok örneği çıkan motiflerden biri de ejderha ile mücadeledir. Türk kültüründe ve dünya üzerindeki pek çok milletin tasavvurlarında sahip olduğu büyük güçle ve yıkıcı tabiatıyla yansıtılan ejderha ile Bektaşi velilerinin giriştiği mücadeleler dikkat çekicidir. Velayetnamelerde yer alan bu mücadele sadece mitolojik bir varlığa karşı verilen bir savaş olmanın ötesinde derinlerine inildikçe mitik varlığın irtibatlandırıldığı kaosla girişilen ve kozmosu veya en basit haliyle sosyal düzeni korumanın esasını teşkil ettiği bir boyuta sahiptir. Bu çalışmada Hermann Gunkel’in kaosla mücadele kavramı çerçevesinde Bektaşi velayetnamelerinde ejderha ile mücadele durumu irdelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Bektaşi, velayetname, kaos, ejderha, Kaosla Mücadele

Using Hermann Gunkel’s Chaoskampf Theory to Examine Bektashi Velayetnames About Struggles with Dragons

Öz

Menakıbnames are called velayetnames in Bektashi culture and represent texts that narrate tales of miraculous deeds or keramet performed by prominent figures of a sect. When the first examples of menakıbnames began to be offered in the ancient Islamic world, they aligned with the essential value that good deeds should be praised, describing virtuous actions and exemplary behaviors. However, as Sufism became widespread in the Islamic world, menakıbnamestransformed into texts that also detailed the miraculous deeds of the Sufi saints. Examples of the performed miracles were offered through word of mouth in numerous sect circles to glorify the saints of the sect circle from which they originated. The initial oral testimonies were later recorded in writing. These texts encompass vibrant motifs and represent sources of extensive information about the culture, belief structure, social order, and religious beliefs of the period wherein they were inscribed. Velayetnames extol and glorify the deeds of Bektashi saints; an oft-encountered motif in them concerns a fight against a dragon, and numerous examples of these accounts may be cited. The accounts are striking in their descriptions of Bektashi saints grappling with this creature. The mythic form of the dragon as a being of immense power has captured the imaginations of many cultures across the world, including the Turkish. Apart from depicting fights against this mythological entity, the velayetnames convey the underlying allegorical connotation of conflict against a mythic entity represented as a destructive force. This cosmic battle against chaos constitutes a basis for the preservation of the cosmos in its simplest form, the social order. The present study examines this battle between universal order and disorder through the conceptual framework of Hermann Gunkel’s Chaoskampfy.

Anahtar Kelimeler

Bektashi, velayetname, chaos, dragon, Chaoskampf

Kaynakça

• Ahmedî. (2019). İskendernâme (Y. Akdoğan ve N. Kutsal, Haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. google scholar
• Arıkan, M. (2005). Kahramanın Dönüşümü. G. Gülsevin ve M. Arıkan (Ed.), Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı içinde (s. 55-65). İzmir: Kanyılmaz Matbaası. google scholar
• Batto, B. F. (2013). The Combat Myth in Israelite Tradition Revisited. J. Scurlock & R. H. Beal (Eds.), Creation and Chaos: A Reconsideration of Hermann Gunkel's Chaoskampf Hypothesis (pp. 217-236). Indiana: Penn State University. google scholar
• Bayram, M. (1987). Ahi Evren Hakkındaki Yılan (Ejder) Efsanelerinin Ortaya Çıkışı. III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildiriler 2 içinde (s. 75-79). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Millî Folklor Araştırma Dairesi Yayınları. google scholar
• Boratav, P. N. (2016). Türk Mitolojisi. Ankara: Bilgesu. google scholar
• Çoruhlu, Y. (2014). Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi (1.bs.). Konya: Kömen Yayınları. google scholar
• Demir, N. (2004). Dânişmend-nâme. Ankara: Akçağ. google scholar
• Demirci, K. (1991). Hinduzimin Kutsal Metinleri Vedalar. İstanbul: İşaret Yayınevi. google scholar
• Doğanbaş, M. (2015). Koyun Baba Velâyetnâmesi. İstanbul: Dört Kapı Yayınevi. google scholar
• Ebu'l Hayr-ı Rûmî. (1987). Saltuk-Nâme (Cilt I). (Ş. H. Akalın, Haz.) Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. google scholar
• Ekici, M. (2019). Dede Korkut Kitabı Türkistan/ Türkmen Sahra Nüshası Soylamalar ve 13. Boy Salur Kazan’ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi. İstanbul: Ötüken Neşriyat. google scholar
• Eliade, M. (1994). Ebedi Dönüş Mitosu. Ankara: İmge Yayınevi. google scholar
• Eliade, M. (2000). Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi (Cilt I). (A. Berktay, Çev.) İstanbul: Kabalcı. google scholar
• Eliade, M. (2017). Kutsal ve Din-Dışı. İstanbul: Alfa Kitap. google scholar
• Esin, E. (1970). Evren (Selçuklu Sanatı Evren Tasvirinin Türk İkonografisinde Menşeleri). Ankara: Türk Tarih Kurumu. google scholar
• Esin, E. (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. google scholar
• Girardot, N. J. (2005). (Chaos. L. Jones, Düz.) içinde, Encyclopedia of Religion. III, (pp. 1537-1541). Michigan: Thomson-Gale. google scholar
• Gölpınarlı, A. (1995). Vilâyet-Nâme (Menâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektaş-ı Veli). İstanbul: İnkılâp Kitabevi. google scholar
• Gunkel, H. (2006). Creation and Chaos in the Primeval Era and the Eschaton: A Religio-Historical Study of Genesis 1 and Revelation 12. Michigan: Wm. B. Eerdman Publishing. (28.01.2021). Erişim adresi: https://books.google.com.tr/books?id=pNstLQ8i3nsC&printsec=frontcover&hl=tr&source=gbs_ge_ summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false . google scholar
• Güzel, A. ve Tatçı, M. (1990). Hazret-i Ali İle İlgili Bir Manzum Hikaye: Destan-ı Ejderha Ve Hazret-i Ali'ye Atfedilen Bir Eser: Emsal-i Hazret-i Ali. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 6(1), 67-89. google scholar
• Heidel, A. (2000). Enûma Eliş (Babil Yaratılış Destanı). (İ. Birkan, Çev.) Ankara: Ayraç. google scholar
• Kaşgarlı Mahmut. (2006). Divanü Lügati't-Türk (Cilt III). (B. Atalay, Çev.) Ankara: Türk Dil Kurumu. google scholar
• Kılıç, F. ve Bülbül, T. (2011). Demir Baba Velâyetnâmesi (İnceleme-Tenkitli Metin) (1.bs.). Ankara: Grafiker Yayınları. google scholar
• Kılıç, F., Arslan, M. ve Bülbül, T. (2007). Otman Baba Velayetnamesi (Tenkitli Metin) (1.bs.). Ankara: Grafiker Yayınları. google scholar
• Koçak, A. ve Gürçay, S. (2017). Alevî-Bektaşî Velâyetnâmelerinde “Ejderha” Motifi. Journal of Analytic Divinity, 1(1), 34-65. google scholar
• Koçak, A. ve Kara Tekgül, I. (2020). Bilgeliğin Tacını Takan Alp Salur Kazan. MotifAkademi Halkbilimi Dergisi, 13(31), 960-976. google scholar
• Leach, M. (1972). Dragon fight. M. Leach & J. Fried (Eds.), Standart Dictionary of Folklore (pp. 323324). New York: Funk & Wagnalls. google scholar
• Leick, G. (2003). A Dictionary ofAncient Near Eastern Mythology. New York: Routledge. google scholar
• Ocak, A. Y. (1978). Emirci Sultan ve Zaviyesi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, (9), 130-208. google scholar
• Ocak, A. Y. (2002). Alevi Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri (3.bs.). İstanbul: İletişim Yayınları. google scholar
• Ögel, B. (1995a). Türk Mitolojisi (Cilt I). Ankara: Türk Tarih Kurumu. google scholar
• Ögel, B. (1995b). Türk Mitolojisi (Cilt II). Ankara: Türk Tarih Kurumu. google scholar
• Pancaroğlu, O. (2004). The Itinerant Dragon-Slayer: Forging Paths of Image and Identity in Medieval Anatolia. Gesta, 43(2), 151-164. google scholar
• Pinch, G. (2002). Handbook of Egyptian Mythology. California: Abc-Clio. google scholar
• Rackley, R. (2014). Kingship, Struggle, and Creation: The Story of Chaoskampf. (Yayınlanmamış MRes. Tezi): University of Birmingham. (12.02.2021). Erişim adresi: https://etheses.bham.ac.uk/id/ eprint/6145/1/Rackley15MRes.pdf . google scholar
• Roux, J.-P. (2011). Eski Türk Mitolojisi. (M. Y. Sağlam, Çev.) Ankara: Bilgesu. google scholar
• Sarpkaya, S. (2018). Türklerin Şeytani Masalları: Türk Masal ve Efsanelerinde Demonik Varlıklar (2.bs.). Ankara: Karakum Yayınevi. google scholar
• Şahin, H. (2004). Menâkıbnâme. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29, (s.112-114). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. google scholar
• Watson, R. (2005). Chaos Uncreated. Berlin: De Gruyter. (22.01.2021). Erişim adresi: https:// books.google.com.tr/books?id=TbrqBYB2Q7YC&printsec=frontcover&hl=tr&source=gbs_ge_ summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false . google scholar
• y, y. (2019). Tercüme-i Acâ’ibü’l-Mahlûkât ve Garâ’ibü’l-Mevcûdât. (G. Kut, Ed., ve B. Sarıkaya, Haz.) İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. google scholar
• Yüce, K. (1987). Saltuk-nâme'de Tarihi, Dini ve Efsanevi Unsurlar. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. google scholar