Abdal Order of Dervishes and Abdals in Hayreti’s Poetry

Yıl 2024, Cilt: 64 Sayı: 1, 185 - 239, 30.04.2024

Esma Şahin Öztaş

https://doi.org/10.26650/TUDED2024-1325920

Öz

The emergence of Abdals and Kalenderis in Islamic societies from the 13th-14th centuries onward, and their subsequent presence in the Ottoman field from the 14th15th centuries, indicate the rise of dervish groups embracing marginality in both religious perception and way of life. This ideological stance, embraced by certain poets, found expression in poetry, aligning with literary traditions and offering insights into social dynamics. Hayretî, a 16th-century abdal poet, navigated these themes with a blend of classical poetry tradition and personal insight, exploring the beliefs, mentalities, and lives of the Abdals in his verses. Upon analyzing Hayretî’s Divan for this study, it became evident that his treatment of the Abdal order of dervishes could be categorized into three main themes: beliefs and sayings about Hz. Ali, the mentality of Abdals, and their social and cultural life. This analysis elucidates the topics and nuances that the poet delved into the beliefs, thoughts, and lifestyle of the Abdals. The selected couplets are examined under relevant dealings, shedding light on the poet’s expressions, rhetorical devices, and contextual backgrounds. Furthermore, consideration is given to the placement, meaning, and connotations of words within the verses, as well as the reinterpretations and nuances attributed to the poet.

Anahtar Kelimeler

Ottoman poetry, 16th century, Hayreti, Sufism, Abdal

Hayretî’nin Şiirlerinde Abdallık ve Abdallara Dair

Öz

13-14. yüzyıllardan itibaren İslam toplumlarında ortaya çıkan ve 14-15. yüzyıllarda Osmanlı sahasında görülmeye başlayan Abdallar ve Kalenderîler, din algısı ve yaşam biçimleri bakımından marjinalliği benimsemiş derviş gruplarıdır. Toplumun sıradan kesimi yanında şair ve müellif gibi okur-yazar kitle arasından mensuplarının da bulunduğu bu anlayış, edebî geleneğe, şiirin kurallarına uygunluk göstermesi ve şairlerin sosyal hayata dair gözlemlerinin bir parçası olarak şiire de girmiş; kendisi benimsemiş olsun veya olmasın hemen her şairin mısralarında hayat bulmuştur. 16. yüzyıl abdal şairlerinden Hayretî, gerek klâsik şiir geleneğinin bir takipçisi olarak gerekse kendi meşrebinin etkisiyle Abdalların inançları, düşünce yapıları ve yaşamlarına dair pek çok konuyu şiirlerinde işlemiştir. Bu çalışma için Hayretî’nin Divan’ı okunduğunda abdallık ile ilgili hususların Hz. Ali ile ilgili inanış ve söyleyişler, Abdalların meşrebi, sosyal ve kültürel yaşamları olmak üzere üç temel başlık altında toplanabileceği görülmüştür. Bu minvalde seçilen beyitler ilgili başlıklar altında incelenmiş ve şairin Abdalların inanış, düşünce ve yaşam biçimi ile ilgili hangi konulara ve detaylara yer verdiği ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Ele alınan beyitlerde şairin ne söylediği ile birlikte nasıl ve hangi arka plandan hareketle söylediği üzerinde durulmuştur. Beyitler açıklanırken kelimelerin bağlamdaki yeri, anlamı ve kullanılış biçimi ile şairin sözcüklere yüklediği yeni manalar ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı şiiri, 16. yüzyıl, Hayretî, Bâtınîlik, abdal

Kaynakça

• Aclûnî (1351-1352). Keşfü’l-Hafâ. C. I-II. Beyrut. google scholar
• Akkaya, V. (2019). Tasavvuf klasiklerinde Hz. Ali’nin şahsiyeti: -Kur’an ve Hadis perspektifiyle karşılaştırma-. Usul: İslam Araştırmaları, 32: 69-90. google scholar
• Aliyyü’l-Kârî (2015). Uydurma olduğunda ittifak edilen hadisler. Abdülfettah Ebû Gudde (Thk), Halil İbrahim Kutlay (Çev.). İstanbul: İnkılâb Yayınları. google scholar
• Ambros, E. (1982). Candid penstrokes: the lyrics of Me’âlî, an Ottoman poet of the 16th century. Berlin: K. Schwarz. google scholar
• Arslan, M. (2006). Muhyî hayatı, edebî kişiliği ve divanı. (Doktora tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Avşar, Z. (2017). Revânî Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. google scholar
• Aydemir, Y. (2017). Ravzî Divanı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. google scholar
• Aydemir, Y. (2018). Behiştî Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. google scholar
• Baytop, T. (1995). Esrar. TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 11, 431-432. google scholar
• Bulunur, K. İ. (2009). II. Mehmed tarafından Galatalılara verilen 1453 ahidnâmesi ve buna yapılan eklemeler hakkında yeni bilgiler. Tarih Dergisi, (50), 59-85. google scholar
• Büyükkarcı Yılmaz, F. (2013). Nidayî el-Ankaravî’nin bilinmeyen eseri Mübâhasât-ı Mükeyyifât ve yeniden yazım örnekleri olarak aynı konudaki diğer münazaralar. Turkish Studies, 8(3), 681-704. google scholar
• Canım, R. (2018). Latîfî, Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. google scholar
• Cebecioğlu, E. (2004). Tasavvuf terimleri ve deyimleri sözlüğü. Ankara: Anka Yayınevi. google scholar
• Coşan, M. E. (2011). Hatiboğlu Muhammed ve eserleri. İstanbul: Server Yayınları. google scholar
• Cürcânî (1997). Tarifat: Arapça-Türkçe terimler sözlüğü. A. Erkan (Çev.). İstanbul: Bahar Yayınları. google scholar
• Çavuşoğlu, M. ve Tanyeri, M. A. (1981). Hayretî, Divan. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. google scholar
• Dehkhoda, A. E. (1998). Lugat-nâme-i Dehkhoda. Tahran: Neşriyât-ı Dânişgâh-ı Tahran. google scholar
• Dernschwam, H. (1992). İstanbul ve Anadolu’ya seyahat günlüğü. Y. Önen (Çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. google scholar
• Dilçin, C. (2016). Mes’ud bin Ahmed, Süheyl ü Nevbahâr. Ankara: AKM Başkanlığı Yayınları. google scholar
• Doğan Averbek, G. (2017). Edirneli Nazmî Dîvânı. C. 3. USA: Create Space Publishing Platform. google scholar
• Durmuş, İ. (2011). Türklerde kan kardeşliği ve antla ilgili unsurlar. Millî Folklor, 89, 100-108. google scholar
• Eliaçık, M. (2020). Şeyhülislam Kemal Paşazâde’nin esrar ve şarapla ilgili tartışmalı, latifeli fetvası. International Journal of Language Academy, 8(5), 20-27. google scholar
• Esin, E. (1978). İslâmiyetten önceki Türk kültür târîhi ve İslâma giriş. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası. google scholar
• Evliya Çelebi b. Derviş Mehmed Zıllî (1996-2007). Evliya Çelebi Seyahatnâmesi. O. Ş. Gökyay-Z. google scholar
• Kurşun-S. A. Kahraman-Y. Dağlı-İ. Sezgin-R. Dankoff (Haz.), C. I-X, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. google scholar
• Gezer, O. (2022). Hayaller sancağının kuru sarhoşları: Osmanlılarda esrar ve esrarkeşler. İstanbul: İletişim Yayınları. google scholar
• Gıynaş, K. A. (2017). Pervâne Bey Mecmuası. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. google scholar
• Güngör, E. (2021). Bozkır Türk kültüründe mitolojik demir ve kutsal efendileri (demirciler). Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, IV(II), 235-243. google scholar
• Güzel, A. (2010). Kaygusuz Abdal Divanı. Ankara: MEB Yayınları. google scholar
• İmam Nesâî. (1992). Hadislerle Hazreti Ali. N. Erdoğan (Çev.). İstanbul: İz Yayıncılık. google scholar
• İsen, M. (2017). Gelibolulu Mustafa Âlî, Künhü’l-Ahbâr’ın tezkire kısmı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. google scholar
• Karabey, T., Şığva, B. ve Babür, Y. (2015). Vâhidî, Hâce-i cihân netîce-i cân. Ankara: Akçağ Yayınları. google scholar
• Karadeniz, M. U. (2021). “Mâni’u’n-Nukûş” ve klâsik Türk şiirinde duvar yazısı: “âh şâhum”. Folklor / Edebiyat, 27(2), 503-515. google scholar
• Karamustafa, A. T. (2007). Tanrının kuraltanımaz kulları. R. Sezer (Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. google scholar
• Kılıç, F. (2018). Âşık Çelebi, Meşâ‘irü’ş-Şu‘arâ. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. google scholar
• Köprülü, O. F. (1988). Abdal. TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 1, 61-62. google scholar
• Kurnaz, C. ve Tatcı, M. (2001). Ümmî divan şairleri ve Enverî Divanı. Ankara: MEB Yayınları. google scholar
• Kutlar Oğuz, F. S. (2017). Arpaemîni-zâde Mustafa Sâmî, Dîvân. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. google scholar
• Maden, F. (2013). Evliya Çelebi’nin Seyahatnâmesinde Bektaşi tekke ve türbeleri. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 68, 89-128. google scholar
• Murad, S. (2009). Lügat-ı Müşkilât-ı Eczâ Derviş Siyâhî Lârendevî (giriş-inceleme-metin-dizinler). (Yüksek lisans tezi). Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya. google scholar
• Musluoğlu, F. (2022). HayretîDîvânı (tenkitli metin - diliçi çeviri). Çanakkale: Paradigma Akademi. google scholar
• Mütercim Âsım Efendi (2000). Burhân-ı Kâtı’. M. Öztürk-D. Örs (Haz.). Ankara: TDK Yayınları. google scholar
• Ocak, A. Y. (1999). Osmanlı imparatorluğunda marjinal sûfîlik: Kalenderiler (XIV-XVII. yüzyıllar). Ankara: Türk Tarih Kurumu. google scholar
• Ocak, A. Y. (2002). Alevi ve Bektaşi inançlarının İslam öncesi temelleri, İstanbul: İletişim Yayınları. google scholar
• Pakalın M. Z. (1971). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü. C. 1, İstanbul: MEB Yayınları. google scholar
• Selvi, M. (2008). Ümîdî, hayatı, eserleri, edebi kişiliği ve dîvânı. (Doktora tezi). Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyon. google scholar
• Şahin Öztaş, E. (2022). Bâkî Dîvânı’nda Osmanlı toplum hayatı. İstanbul: Yelkenli. google scholar
• Şentürk, A. A. (2015). Manzum metinler ışığında bir kalender dervişinin profili. Turkish Studies, 10(8), 141-220. google scholar
• Şimşek, S. (2017). Tasavvuf edebiyatı terimleri sözlüğü. İstanbul: Litera Yayıncılık. google scholar
• Tarlan, A. N. (1945). Hayâlî Bey Divanı. İstanbul: İÜEF Yayınları. google scholar
• Tarlan, A. N. (1963). Necâtî Beg Divanı. İstanbul: MEB Yayınları. google scholar
• Taşğın, A. (2002). Alevi inancı: bir alan araştırmasının sonuçları. Folklor / Edebiyat, 8(30), 53-84. google scholar
• Tatcı, M. (2006). Hayretî’nin dinî-tasavvufî dünyası. İstanbul: Horasan Yayınları. google scholar
• Tirmizî. (1981). Sünen-i Tirmizî tercemesi. O. Z. Mehmetoğlu (Çev.). İstanbul: Yunus Emre Yayınevi. google scholar
• Tulum, M. (2011). 17. yüzyıl Türkçesi ve söz varlığı. Ankara: TDK Yayınları. google scholar
• Türkiye’nin dört yılı 1552-1556. A. Kurutluoğlu (Çev.). İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser. google scholar
• Uludağ, S. (2006). Nefis. TDV İslam Ansiklopedisi. C. 32, 526-529. google scholar
• Uzun, S. (2011). Üsküdarlı Aşkî Divanı tenkitli metin, nesre çeviri ve 16. yy. Osmanlı hayatının divana yansımaları. (Yüksek lisans tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Yıldız, A. (2008). Türk edebiyatında Varka ve Gülşah mesnevileri ve Mustafa Çelebi’nin Varka ve Gülşah mesnevisi. (Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Zâri‘, F. (1398): “Dîg-cûş”, The Great Islamic Encyclopaedia (Center for Iranian and Islamic Studies) içinde. Erişim adresi: https://www.cgie.org.ir/fa/article/246707/%D8%AF%DB%8C%DA%AF-%D8%AC%D9%88%D8%B4, Erişim Tarihi: 15.05.2023. google scholar
• Cossack [kazak]: Online Etymology dictionary. Erişim adresi: https://www.etymonline.com/ search?q=cossack&ref=searchbar_searchhint, Erişim Tarihi: 20.04.2023. google scholar