The Evolution of Diplomatic Practices in the Crimean Khanate

Yıl 2024, Cilt: 64 Sayı: 3, 587 - 610, 30.12.2024

Mehmet Arpacı

https://doi.org/10.26650/TUDED2024-1480550

Öz

The official documents from the Crimean Khanate period constitute pivotal sources for elucidating the characteristics of the written language employed by the state apparatus. Furthermore, these documents serve as essential primary sources for examining the evolution of the tradition of official correspondence, a practice inherited from the Golden Horde diplomatics. This study sets out to delineate the trajectory of the Crimean official correspondence tradition, from its inception in the 15th century through to its dissolution in the 18th century, by utilizing official documents as the primary analysis source. The corpus of sources employed in this study encompassed a diverse array of documents from the Crimean Khanate period, including yarlıġs (edicts), bitig/ḫaṭṭs (official letters), taḥiyyet-nāmes (letters of allegiance), tarḫan-nāme-i yarlıġs (edicts declaring tax exemption), mülk-nāme-i yarlıġs (edicts declaring timar lands) and ʿahd-nāme/şarṭ-nāmes (peace agreements). This study aims to determine the foundational of the Crimean Khanate's diplomatics and analyze how this tradition has evolved in terms of language characteristics, stylistics and vocabulary over time. This study endeavored to uncover the development of the official correspondence tradition within the Crimean Khanate across the historical continuum from the 15th to the 18th centuries. Initially, the analysis embarked on a critical evaluation of various segments of the Crimean official correspondence with specific examples identified within the documents examined. In addition, an exploratory examination of the linguistic and stylistic characteristics of official correspondence was undertaken. Subsequently, this study methodically catalogs the diplomatic terminology identified within the corpus of 404 documents and organizes these terms chronologically by century. It was observed that some terms originating from the Golden Horde in Crimean diplomatics had disappeared over time, while terms associated with Ottoman diplomatics had become increasingly widespread since the 16th century.

Anahtar Kelimeler

Official documents of Crimea, diplomatics of Crimean Khanate, historical Crimean Tatar, institutional terminology, yarlıq

Kırım Hanlığı’nda Diplomatika Geleneği ve Gelişimi

Öz

Kırım Hanlığı dönemine ait resmî belgeler, devlet tarafından kullanılan yazı dilinin ne gibi özellikler taşıdığının belirlenmesinde önemli rol oynar. Bu belgeler aynı zamanda, Altın Orda diplomatikasından tevarüs eden resmî yazışma geleneğinin nasıl bir gelişim gösterdiğinin tespitine yardımcı olan birinci elden kaynaklardır. Çalışmada, Kırım resmî yazışma geleneğinin devletin kurulduğu dönemden (15. yüzyıl) yıkıldığı döneme (18. yüzyıl) kadar olan gelişimi resmî belgeler ışığında sunulmaya çalışılmıştır. İncelemede kullanılan kaynaklar, Kırım Hanlığı döneminde çeşitli amaçlarla yazılmış yarlıġ (ferman), bitig/ḫaṭṭ (resmî mektup), taḥiyyet-nāme (bağlılık bildiren mektup), tarḫan-nāme-i yarlıġ (tarhanlık yarlıkları), mülk-nāme-i yarlıġ (soyurgal yarlıkları) ve ʿahd-nāme/şarṭ-nāmelerden (barış şartnameleri) oluşur. Araştırmada Kırım Hanlığı diplomatikasının hangi temel üzerine kurulduğu ve bu geleneğin ilerleyen süreçte dil, üslup ve söz varlığı bakımından ne gibi değişikliklere uğradığı belirlenmeye çalışılmıştır. İnceleme bu doğrultuda, Kırım Hanlığı resmî yazışma geleneğinin tarihî süreç içerisindeki (15.-18. yüzyıllar) gelişimini bütünlüklü bir şekilde göstermeyi amaçlamıştır. Çalışmada ilk olarak Kırım Hanlığı resmî yazışmalarında bulunan bölümler, incelenen belgelerden tespit edilen örneklerle birlikte değerlendirilmiştir. Bununla birlikte resmî yazışmalardaki dil ve üslup özellikleri de ana hatlarıyla incelenmiştir. Sonrasında, incelenen 404 belgeden tespit edilen diplomatika terimlerinin tamamı ait olduğu yüzyıla göre listelenmiştir. Buna göre Kırım resmî yazışmalarında Altın Orda kökenli terimlerin bir kısmının zamanla kaybolduğu ve 16. yüzyıldan itibaren Osmanlı diplomatikasına ait terimlerin yaygınlaşmaya başladığı görülmektedir

Anahtar Kelimeler

Kırım resmî belgeleri, Kırım Hanlığı diplomatikası, Tarihî Kırım Türkçesi, kurumsal terminoloji, yarlık

Kaynakça

• Arpacı, M. (2023). Kırım Hanlığı’na Ait Resmî Yazışmalardaki (16.-18. Yüzyıllar) İdari, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Terimler (Zernov Neşriyatına Göre). (Doktora Tezi). Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul. google scholar
• Atasoy, F. O. (2017). Kırım Yurtına ve Ol Taraflarga Dair Bolgan Yarlıglar ve Hatlar (1520-1742 Kırım Tatarcasıyla Yarlıklar ve Mektuplar) (1. Cilt Metin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Bakırcı, F. (2023). Yarlık ve İnayetnameler, Harvard Üniversitesindeki Yarkend Hanlığı ve Hocalar Dönemi’ne Ait Belgeler. İstanbul: Ötüken Neşriyat. google scholar
• Başer, B. (2018). Diplomasi Dili Olarak Türkçe: Kırım Diplomatik Yarlıkları. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 6(13), 382-400. google scholar
• Başer, B. (2023). Tarihî Kırım Türkçesinde Fiil -Kırım Diplomatik Yarlıkları-, Ankara: TDK Yayınları. google scholar Berezin, I. N. (1851). Chanskie Yarlıki II: Tarhannıe Yarlıki Tohtamışa, Timur-Kutluka i Saadet Gireya, Kazan. google scholar
• Berezin, I. N. (1852). Tarhannıe Yarlıki dannıe zanami Zolotoy Ordı russkomu duhovenstvu, Kazanskie gubernskie vedomosti, No: 22, Kazan. google scholar
• Berezin, I. N. (1872a). Yarlıki Kırımskih Hanov Mengli Girey i Muhammed Girey, Zapiski Odessokogo Obşçestva İstorii i Drevnostey, T.8, Prilojenie No: 22, 10-23. google scholar
• Berezin, I. N. (1872b). Tarhannıe Yarlıki Kırımskih Khanov, Zapiski Odessokogo Obşçestva İstorii i Drevnostey, T.8, Prilojenie No: 22, 1-9. google scholar
• D’Ohsson, A. C. (2008). Moğol Tarihi, Denizler İmparatoru Cengiz. (Bahadır Apaydın Çev.,), İstanbul: Nesnel Yayınlar. google scholar
• Gökbilgin, M. T. (1994). Osmanlı Paleografya ve Diplomatik İlmi. İstanbul: Enderun Kitabevi. google scholar
• Grigor’yev, V. V. (1842). O dostovernosti yarlıkov, dannıh hanami Zolotoy Ordı russkomu duhovenstvu, Istoriko-Filologiçeskoe izsledovanie, Moskova. google scholar
• Hammer-Purgstall, J von. (1818). Uigurisches Diplom Kutlugh Timur’s vom Jahre 800 (1397) beiligend lithographisch nahgestochen und übersetz, Fundgruben des Orients. 6, 359-363. google scholar
• Kolodziejczyk, D. (2011). The Crimean Khanate and Poland-Lithuania, InternationalDiplomacy on the European Periphery (15th-18th Century), A Study of Peace Treaties Followed by Annotated Documents. Leiden-Boston: Brill. google scholar
• Halasi-Kun, T. (1949). Philologica III: Kazan Türkçesine Ait Dil Yadigârları. Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi, 7(4), 603-644. google scholar
• Kurat, A. N. (1940). Topkapı Sarayı Müzesi Arşivindeki Altın Orda, Kırım ve Türkistan Hanlarına Ait Yarlık ve Bitikler. İstanbul: Burhaneddin Matbaası. google scholar
• Kurtoğlu, F. (1937). İlk Kırım Hanlarının Mektupları. Belleten. 1(3-4), 641-655. google scholar
• Kütükoğlu, M. S. (1994). Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik). İstanbul: Kubbealtı Neşriyat. google scholar
• Melioranski, P. (1904-05). Dokument uigurskago pis’ma sultana Omar-Şeiha, Zapiski Vostoçnago Otdeleniya XVI, 1-12. google scholar
• Ögel, B. (2002). Sino-Turcica, Çingiz Han’ın Türk Müşavirleri. İstanbul: Iq Kültür Sanat Yayıncılık. google scholar
• Özyetgin, A. M. (1996). Altın Ordu, Kırım ve Kazan Sahasına Ait Yarlık ve Bitiklerin Dil ve Üslûp İncelemesi (İnceleme-Metin-Tercüme-Notlar-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Özyetgin, A. M. (2005). Altın Orda Hanlığının Resmî Yazışma Geleneği. Orta Zaman Türk Dili ve Kültürü Üzerine İncelemeler. Ankara: Ötüken Neşriyat, 11-36. google scholar
• Özyetgin, A. M. (2010). Kırım Hanlığının Diplomatik Yazışmalarındaki Dil ve Üslup Üzerine Düşünceler. III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, 22-26-29 Mayıs 2010, Ankara. google scholar
• Özyetgin, A. M. & Kemaloğlu, İ. (2017). Altın Orda Hanlığına Ait Resmî Yazışmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. google scholar
• Radloff, W. (1889). Yarlıki Toktamışa i Timur Kutluka, Zapiski Vostoçnago Otdeleniya III, 1-40. google scholar
• Samoyloviç, A. N. (1918). Neskol’ko Popravok k yarlıku Timur-Kutluga, İzvestiya Akademiya Nauk, No: 11, 1109-1124. google scholar
• Samoyloviç, A. N. (1927). Neskol’ko Popravok k izdaniyu i Perevodu Yarlıkov Tohtamış-Hana, İzvestiya Tavriçeskovo Obşçestva İstorii, Arheologii i Etnografii, 1(58), Simferopol, 141-144. google scholar
• Samoyloviç, A. N. (1939). Cucu Ulusu’nda Payza ve Baysaya Dair, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, C. II, Burhaneddin Matbaası, 53-65, İstanbul. google scholar
• Sıtkı Özkul, B. (2011). Kırım Hanlığı’na Ait Tarhanlık ve Soyurgal Yarlıklarının Dil ve Üslup İncelemesi (1549 - 1597 Yılları Arası). (Yüksek Lisans Tezi). Muğla Üniversitesi, Muğla (KY). google scholar
• Usmanov, M. A. (1979). Jalovannıe Aktı Djuçiyeva Ulusa XIV-XVI vv. Kazan: İzdatel’stvo Kazanskogo Universiteta. google scholar
• Vâsâry, I. (1987). AzAranyHordaKancellânâya, Keleti Ertekezesek 3. Budapest: Körösi Csoma Târsasâg. google scholar
• Zernov, V. V. V. (2009). Kırım Yurtına ve Ol Taraflarga Dair Bolgan Yarlıglar ve Hatlar. (A. M. Özyetgin & İ. Kamalov, Haz.,). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. google scholar