Tanzimat Devri’nde Edebiyat ve Siyaset: İbrahim Şinasi ve Sultan Abdülmecid Arasındaki Münasebetler

Yıl 2024, Cilt: 64 Sayı: 3, 723 - 747, 30.12.2024

Ebuzer Karaaslan

https://doi.org/10.26650/TUDED2024-1510375

Öz

Tanzimat Devri, Osmanlı İmparatorluğu’nda edebiyatın siyasetle ilişkilerinin niteliği bakımından ilgi çekici bir devirdir. Zira söz konusu devir, kimi edebiyat tarihçileri tarafından edebiyatın, siyasetin hakimiyetinden çıkması tarihinin başlangıcı olarak kabul edilmektedir. Bu devrin aydınının fikrî ve edebî anlamda “üstadı” olarak görülen ismin kim olduğu sorgulandığında ise İbrahim Şinasi isminde geniş kapsamlı bir mutabakat olduğu görülmektedir. Tanzimat Devri’nin siyasi edebiyatının da öncüsü olarak görülen Şinasi, bazı yazarlar tarafından edebiyatın saraya ve Bâbıâli’ye bağlanma geleneğini ortadan kaldıran ilk isim olarak takdim edilmektedir. Bu çalışmada Şinasi’nin Osmanlı Sultanı Abdülmecid ile ilişkilerinin mahiyetine odaklanılmak suretiyle söz konusu yazarların Şinasi’ye atfettikleri rolün hakikati sorgulanmaya çalışılmıştır. Böylece bahse konu devirde edebiyatın siyasetle ilişkisine dair kavrayışın derinleştirilmesine katkı sunulması amaçlanmıştır. Araştırma yöntemi doküman analizine dayanmaktadır. Bu bağlamda konuya ilişkin arşiv belgeleri, birincil kaynaklar, araştırma ve inceleme eserlerinden istifade edilmiştir. Çalışma kapsamında Şinasi’nin söz konusu münasebetlerden türeyen methiyeler kaleme aldığı, tarihler düşürdüğü, bir marş yazıp bestelediği ve bir tiyatro eseri kaleme aldığı ortaya konmuştur. Bu doğrultuda Şinasi’ye atfedilen söz konusu rol ile Şinasi’nin Sultan Abdülmecid ile münasebetlerinden türeyen eserlerinin mahiyeti arasında büyük bir uyumsuzluğun bulunduğu ortaya çıkarılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat, edebiyat ve siyaset ilişkisi, İbrahim Şinasi, Sultan Abdülmecid

Literature and Politics in the Tanzimat Period: Relations between İbrahim Şinasi and Sultan Abdülmecid

Öz

The Tanzimat is considered the milestone of modern Turkish literature and the beginning of literature breaking free from the auspices and dominance of politics. When questioning who the intellectual and literary “master” of this period is, there seems to be a broad consensus around İbrahim Şinasi. Şinasi, seen as the pioneer of the political literature of the Tanzimat period, is regarded by some Turkish literary historians as the first Turkish literary figure to break the tradition of literature being tied to the palace and the Sublime Porte. This study focuses on the nature of Şinasi’s relationship with Sultan Abdülmecid, aiming to question the truth of the role attributed to him and enhance our understanding of the structure of the relationship between literature and politics in that period. The research method was document analysis in this study. In this context, archival documents, primary sources, research and reviews were utilized. This study revealed that Şinasi composed panegyrics, devised chronograms, authored and composed a march, and wrote a theater play influenced by these connections. The findings obtained in this study suggest that a significant discrepancy between the role historians assign to Şinasi and the nature of his relationship with the Sultan.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat, literature and politics, İbrahim Şinasi, Sultan Abdülmecid

Kaynakça

• Akün, Ö. F. (1979). Şinasi. İslam Ansiklopedisi XI. Cilt. (2. Baskı). (s. 545-560). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. google scholar
• Akıncı, G. (1981). Batıya Yönelirken Şinasi. (3. Baskı), Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi Yayınları. google scholar
• Akyıldız, A. (2016). Karaköy (Galata) Köprüsünü İlk Kim Yaptırdı? (Ed. F. M. Emecen vd.). Osmanlı İstanbulu, IV: IV. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu Bildirileri. (s. 887-906). İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi. google scholar
• Akyüz, K. (1954). Şinasi’nin Fransa’daki Öğrenimi ile İlgili Bazı Belgeler. Türk Dili 3(31), 397-405. google scholar Akyüz, K. (1979). Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri (1860-1923) I. (3. Baskı). Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi Yayınları. google scholar
• Ay, T. (2021). Edebiyatımızda Unutulanlar ve Kaybedenler I. İstanbul: Ötüken Neşriyat. google scholar
• Aydın, E. (2007). Edebiyatın Siyasetle Kesişen Noktasında Şairlerin Tutumları. Muhafazakâr Düşünce Dergisi, (13-14), 141-146. google scholar
• Banarlı, N. S. (1981). Metinlerle Türk ve Batı Edebiyatı. İstanbul: Remzi Kitabevi. google scholar
• Beydilli, K. (2020). Mustafa Reşid Paşa. TDV İslam Ansiklopedisi 31. Cilt. (s. 348-350). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi. google scholar
• Bilgegil, M. K. (1972). Şair Şinasi Hal Tercümesi Üzerinde Küçük Bir Araştırma. İstanbul: İrfan Matbaası. google scholar
• Coşkun, S. (2007). Edebiyatın Siyaset ile İmtihanı Tanzimat Sonrası Siyaset Edebiyat İlişkisi Üzerine Bir Çözümleme. Muhafazakâr Düşünce, (13-14), 95-108. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). İrâde - Hariciye (İ. HR), 50/2384. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). İrâde - Hariciye (İ. HR), 83/4032. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). İrâde - Hariciye (İ. HR), 322/20941. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). İrâde - Meclis-i Mahsus (İ. MMS), 8/312. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). İrâde - Meclis-i Vâlâ (İ. MVL), 371/16309. google scholar
• Çakır, M. ve Çakır, Ö. (2008). Çanakkale ve Yöresi Türk Mahkûk Edebiyatı Numûnelerine Dair Bazı Tespitler. (Eds. A. Akdemir vd.) Çanakkale Merkezi Değerleri Sempozyumu. 25-26 Ağustos 2008. (s. 573-587). Çanakkale: Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Yayınları. google scholar
• Davulcu, E. (2015). Tiyatro Sanatını Osmanlı Toplumu’na Basın Yolu İle Tanıtmak İçin Çıkarılan Bir Gazete: Tiyatro 20 Mart 1874-12 Nisan 1875. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (33), 45-57. google scholar
• Dilmen, İ. N. (1942). Tanzimat Edebiyatı Tarihi Notları. Ankara: Alâeddin Kıral Basımevi. google scholar
• Doğan, N. (2011). Patrimonyalizm Kavramına Eleştirel Bir Yaklaşım. Liberal Düşünce, (64), 161-184. google scholar
• Durmuş, T. I. İ. (2006). II. Selim Dönemi Sonuna Kadar Osmanlı Edebi Hâmîlik Geleneği. (Doktora Tezi). Bilkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
• Durmuş, T. I. İ. (2020). Yöneticilere Sunulan Kasideler Üzerinden Osmanlı Edebî Himâye Geleneğinin Seyri. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, (25), 191-275. google scholar
• Düzen, C. (2017). Tanzimat Dönemine Karşı Bir Suikast Teşebbüsü: Kuleli Vak’ası. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19(1), 107-128. google scholar
• Ebüzziya Tevfik, (1973). Yeni Osmanlılar Tarihi. (Sadeleştiren: Ş. Kutlu). İstanbul: Hürriyet Yayınları. google scholar
• Ebüzziya Tevfik, (2015). Nümûne-i Edebiyyât-ı Osmâniyye Osmanlı Edebiyatı Düzyazı Antolojisi. (Haz. F. Öztürk). İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları. google scholar
• Ebüzziya Tevfik, (1329). Nümûne-i Edebiyyât-ı Osmâniyye. (6. Baskı). Konstantiniye: Matbaa-i Ebüzziya. google scholar
• Ebüzziya, Z. (1997). Şinasi. (Yay. Haz. H. Çelik). İstanbul: İletişim Yayınları. google scholar
• Enginün, İ. (1999). Yeni Fikirlerin Yansıma Alanı Olarak Edebiyat (1859-1923). (Ed. G. Eren). Osmanlı 9, Kültür ve Sanat kitabı içinde. (s. 829-840). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. google scholar
• Enginün, İ. (2013). Yeni Türk Edebiyatı Tanzimat’tan Cumhuriyet’e (1839-1925). (7. Baskı). İstanbul: Dergâh Yayınları. google scholar
• Ercilasun, B. (2019). Edebiyat Tarihi ve Tenkit. (2. Baskı). İstanbul: Dergâh Yayınları. google scholar
• Gönenç, E. Ö. (2012). Türk Basınında Fransız Modeli ve Etkileri. İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, (19), 93-105. google scholar
• Güler, K. & Yaşar, K. (2007). Divan Şiirinde Caize (Şair-Patron-Hami İlişkisi) Üzerine Değerlendirmeler - II. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (19), 231-270. google scholar
• Gündüz, M. (2007). Siyasal Muhalefet Aracı Olarak Edebiyat. Muhafazakâr Düşünce Dergisi, 4(13-14), 25-46. google scholar
• İnal, İ. M. K. (1970). Son Asır Türk Şairleri, IV. Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. google scholar
• İnal, İ. M. K. (1982). Son Sadrazamlar I. (Üçüncü Baskı). İstanbul: Dergâh Yayınları. google scholar
• İnalcık, H. (2003). Şair ve Patron, Patrimonyal Devlet ve Sanat Üzerinde Sosyolojik Bir İnceleme. Ankara: Doğu-Batı Yayınları. google scholar
• İnalcık, H. (2021). Has-Bağçede ‘Ayş u Tarab, Nedîmler Şâirler Mutribler. (5. Baskı). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. google scholar
• Kahraman, A. (2010). Şinâsi. TDV İslam Ansiklopedisi 39. Cilt. (s. 166-169). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi. google scholar
• Kaplan, M. (1948). Şinasi’nin Türk Şiirinde Yaptığı Yenilik. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 2(1-2), 21-42. google scholar
• Karal, E. Z. (1985). Tanzimat’tan Sonra Türk Dili Sorunu. (Gen. Yön. M. Belge). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi II. Cilt. (s. 314-332). İstanbul: İletişim Yayınları. google scholar
• Korkmaz, R. (2013). Yeni Türk Edebiyatına Giriş. (Ed. R. Korkmaz). (8. Baskı). Yeni Türk Edebiyatı El Kitabı (1839-2000). (s. 13-42). Ankara: Grafiker Yayınları. google scholar
• Kuntay, M. C. (2010). Namık Kemal: Devrinin İnsanları ve Olayları Arasında Cilt I. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. google scholar
• Küçük, C. (1988). Abdülmecid. TDV İslam Ansiklopedisi 1. Cilt. (s. 259-263). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi. google scholar
• Les Echos Du Bosphore. (1859, 25 Juin). Journal de Constantinople, No: 1021, s. 1. google scholar
• Lewis, B. (1968). The Emergence of Modern Turkey. (3. Edition). London: Oxford University Press. google scholar
• Mardin, Ş. (1996). Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu. (Çev. F. Unan vd.). İstanbul: İletişim Yayınları. google scholar
• Mermutlu B. (1996). Sosyal Düşünce Tarihimizde Şinasi. (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. google scholar
• Mermutlu, B. (2003). Sosyal Düşünce Tarihimizde Şinasi. İstanbul: Kaknüs Yayınları. google scholar
• Mert, T. (2018). Arşiv Belgelerinde Şinâsi’nin Terekesi ve Oğlu Hikmet’in Serencamı. Türk Edebiyatı, (542), 29-34. google scholar
• Okay, M. O. (2002). Osmanlı Devleti’nin Yenileşme Döneminde Türk Edebiyatı. (Eds. H. C. Güzel vd.). Türkler, Cilt XV. (s. 167-180). İstanbul: Yeni Türkiye Yayınları. google scholar
• Onaran, B. (2007). Kuleli Vakası Hakkında “Başka” Bir Araştırma. Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, (5), 9-35. google scholar
• Önertoy, O. (1981). Tanzimat Döneminde Edebiyat Anlayışı. Konya: Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. google scholar
• Özcan, U. (2017). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye’de Edebiyat-Siyaset İlişkisi. Sosyoloji Konferansları, (55), 459-477. google scholar
• Perin, C. (1946). Tanzimat Edebiyatında Fransız Tesiri. İstanbul: Pulhan Matbaaası. google scholar
• Râsim, A. (2016). Matbû’ât Tarihine Medhal: İlk Büyük Muharrirler’den Şinâsî. Câmi‘ ve Mürettibi: Ahmed Râsim 1927. (Haz. F. Korkmaz). Ankara: Detay Yayıncılık. google scholar
• Refik, A. (1341). Şinâsî’nin Berây-ı Tahsîl Paris’e Gitmesi. Türk Târîh Encümeni Mecmûası, (86), 215-216. google scholar
• Safi, İ. (2009). Edebiyatçı Siyasetçi İlişkisi. Turkish Studies, 4(3), 1863-1878. google scholar
• Seçmen, H. (1972). Şinasi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Süreyya, M. (1996). Sicill-i Osmanî I. (Yay. Haz. N. Akbayar). (Eski Yazıdan Aktaran: S. A. Kahraman). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. google scholar
• Şahiner, N. (1977). Mehter ve Marşları. (3. Baskı). İstanbul: Yeni Asya Yayınları. google scholar
• Şaşmaz, E. (2019). Bozcaada - Alaybey Camisi - Çanakkale [Fotoğraf Galerisi]. https://www.turkiyenintarihieserleri.com/?oku=3949 google scholar
• Şinasi. (1275?). Sadr-ı Esbak Merhûm Reşid Paşa Hazretlerinin Sitâyişini Mutazammın Olan Bazı Kasâid-i Âcizânemdir. İstanbul. google scholar
• Şinasi. (1277, 13 Rebîülâhir). Tefrika. Tercümân-ı Ahvâl, No: 2, s. 1. google scholar
• Şinasi. (1277, 20 Rebîülâhir). Tefrika. Tercümân-ı Ahvâl, No: 3, s. 1. google scholar
• Şinasi. (1279, 16 Receb). Tefrika. Tasvîr-i Efkâr, No: 55, s. 1. google scholar
• Şinasi. (1287a). Müntehabât-ı Eş’ârım. (İkinci Baskı). İstanbul: Tasvîr-i Efkâr Matbaası. google scholar
• Şinasi. (1287b). Terceme-i Manzûme: Fransız Lisânından Nazmen Tercüme Eylediğim Bazı Eş’âr. (2. Baskı). İstanbul: Tasvîr-i Efkâr Matbaası. google scholar
• Şinasi. (1303). Divan-ı Şinâsî. (Yay. Haz. E. Tevfik). (4. Baskı). Konstantiniyye: Matbaa-i Ebüzziya. google scholar
• Şinasi. (1960). Makaleler, Külliyat IV. (Yay. Haz. Fevziye Abdullah Tansel). Ankara: Dün Bugün Yayınevi. google scholar
• Şinasi. (2005). Şinasi, Bütün Eserleri. (Haz. İ. Parlatır ve N. Çetin). Ankara: Ekin Kitabevi. google scholar
• Şişman, A. (2004). Tanzimat Döneminde Fransa>ya Gönderilen Osmanlı Öğrencileri, 1839-1876. Ankara: Türk Tarih Kurumu. google scholar
• Tanpınar, A. H. (1988). 19’uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi. (7. Baskı). İstanbul: Çağlayan Kitabevi. google scholar
• Taşçıoğlu, Y. (2011). Edebiyat, Türk Edebiyatı, Yeni Türk Edebiyatı. (Ed. Z. Güneş). Yeni Türk Edebiyatına Giriş içinde. (4. Baskı). (s. 1-21). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi. google scholar
• Tekin, E. (2021). Mehter, Boru-Trampet ve Bando Askeri Müzik Besteleriyle Eşsiz Bir Asker Bestekâr: Fethi Sazçalan. Afyon Kocatepe Üniversitesi Akademik Müzik Araştırmaları Dergisi, 7(13), 108-138. google scholar
• Uçman, A. (1999). Tanzimat’tan Sonra Basın ve Edebiyat. (Ed. G. Eren). Osmanlı 9, Kültür ve Sanat içinde. (s. 753-757). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. google scholar
• Uçman, A. (2014). Tanzimat’tan Sonra Edebiyat ve Siyaset: Nâmık Kemal ve Ziya Paşa Örneği. Türkiyat Mecmuası, (24), 113-128. google scholar
• Umur, S. (1987). Abdülmecid, Opera ve Dolmabahçe Saray Tiyatrosu. Milli Saraylar, (1), 43-59. google scholar
• Ünver, S. (1940). Mahya Hakkında Araştırmalar. İstanbul: İstanbul Eminönü Halkevi Dil, Tarih ve Edebiyat Şubesi Neşriyatı. google scholar
• Yıldırım, T. (2003). Eşlerinin Gözüyle Edebiyatçılarımız. İstanbul: Selis Kitaplar. google scholar