Kemalpaşazâde’s Treatise on Simile

Yıl 2025, Cilt: 65 Sayı: 2, 357 - 378, 01.09.2025

Sercan Kadaş

https://doi.org/10.26650/TUDED2025-1621683

Öz

Kemalpaşazâde was a versatile, talented, and knowledgeable scholar who lived during the 15th and 16th centuries. His real name was Şemseddin Ahmed, and he became widely known as Ibn Kemal or Kemalpaşazâde due to his grandfather, Kemâl Pasha, one of the viziers during the Fatih period. According to the historical sources, he wrote his works in the field of rhetoric in Arabic language. Although not all his contributions were well-known, a treatise titled Teşbîhât, which is focused on the art of simile, was found in a miscellany preserved in the Manuscripts Collection of the Turkish Republic Presidency of Religious Affairs Library. The existing literature has no information about the treatise, which briefly explains metaphors about the lover’s heart using subheadings and sample couplets. The sample poems in the text are selected from the author’s own works and the divans of Ahmed Pasha and Ali Şir Nevayi. In this study, we included the inferences regarding our research on whether the treatise belongs to Kemalpaşazâde. Furthermore, we examined the methodology and content of the treatise and presented a translated version along with the facsimile.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish Literature , Kemalpaşazâde , Teşbîhât , simile , rhetoric

Kemalpaşazâde’nin Teşbîhât Risalesi

Öz

Kemalpaşazâde 15-16. yüzyılda yaşamış; tarih, edebiyat, hukuk, belâgat, İslâmî ilimler gibi farklı alanlarda çok sayıda eser kaleme almış, âlim bir sanatçıdır. Eserlerini Arapça, Farsça ve Türkçe kaleme alan sanatçının belâgat sahasındaki bilinen eserleri Arapçadır. Eserlerinin tamamına henüz ulaşılmadığı değerlendirilen Kemalpaşazâde’nin teşbih sanatını konu alan Teşbîhât adlı bir risalesi Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, Yazma Eserler Koleksiyonu’nda muhafaza edilen bir mecmuada bulunmaktadır. Âşığın gönlünün temele alınarak benzetmelerinin alt başlık ve örnek beyitlerle kısaca açıklandığı risale hakkında herhangi bir kaynakta bilgi bulunmamaktadır. Risale metnindeki örnek şiirlerin Kemalpaşazâde’nin eserleri ile Ahmed Paşa Dîvânı ve Ali Şir Nevayi’nin divanlarından seçildiği tespit edilmiştir. Çalışmada risalenin Kemalpaşazâde’ye aidiyeti hakkında yapılan araştırmalara dair çıkarımlara yer verilmiştir. Ayrıca risale, yöntem ve içerik bakımından ince lenerek çeviri yazı ve tıpkıbasım ile sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk Edebiyatı , Kemalpaşazâde , Teşbîhât , teşbih , belagat

Kaynakça

• Alak, Musa. “Kemalpaşazâde’nin Şerhu Tağyiri’l-Miftâh Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili”. Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 2009. Ulusal Tez Merkezi (241253). google scholar
• Atsız, Nihal. “Kemal Paşa-oğlu’nun Eserleri”, Şarkiyat Mecmuası, no. 6 (1966): 71-112; no. 7 (1972): 83-135. https://dergipark.org.tr/tr/ google scholar
• download/article-file/10481 https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/10490 google scholar
• Babinger, Franz. Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri. çev. Coşkun Üçok. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992. google scholar
• Cemil Beg el-Azm. Ukûdu’l-Cevher fî terâcimi men Lehüm Hamsûne Tasnîfen fe-mietü fe-Ekser, el-Matbaatü’l-Ehliyye, 1326. google scholar
• Demirciler, Ahmet Zahid. “Belagat Kitaplarında Teşbihin Tanımı”. 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı içinde, ed. Feryal Korkmaz. İstanbul Üniversitesi Yayınevi, 2023. google scholar
• Demirciler, Ahmet Zahid. “Klasik Türk Şiirinde Teşbihin Basit Belirtili ve Birleşik Olarak Sınıflandırılması”. DTCF Dergisi 62, No. 1 (2022): 469-494. https://dergipark.org.tr/tr/pub/dtcfdergisi/issue/70281/1096855 google scholar
• Eliaçık, Muhittin. “Bayvera Devlet Kütüphanesi’nde Mahbuba Ait Benzetme Lafızlarını Açıklayan Bir Risale”. İlmî Araştırmalar, no.25 (2008): 57-67. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/73629 google scholar
• Enes, İlhan. “Necâtî Örnekleminde Şiir Mecmualarında Yer Alan Bilinmeyen Şiirlerin Aidiyetine Dair Yöntem Teklifi”. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi 8, no.1 (2023): 191-226. https://doi.org/10.32321/cutad.1263007 google scholar
• Erünsal, İsmail E.. “Muʻidî’nin Miftâhü’t-Teşbîh’i”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi 7-8, no. 7-8 (1988): 215-272. https://dergipark.org.tr/tr/ download/article-file/112717 google scholar
• Hacımüftüoğlu, Nasrullah. “Belâgat Ekolleri ve Anadolu Belâgat Çalışmaları”. Atatürk Üniverstesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, no. 8 (1988): 115-127. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/30923 google scholar
• Kaçar, Mücahit. “17. Yüzyıl Anadolu Sahası Türkçe Belagat Çalışmalarında Yapısal Dönüşüm ve Telhîsu’l-Miftâh Etkisi”. 17. Yüzyıl Işığında google scholar
• Osmanlı içinde, ed. Hanife Koncu ve Nuri Seçgin, Dün Bugün Yarın (DBY), 2022. google scholar
• Mücahit Kaçar. Hadîkatü’l-Fünûn, Türkçe Te’lif Edilmiş Bir Belâgat Kitabı. Okur Akademi, 2012. google scholar
• Kadaş, Sercan. “Ahmed Paşa Dîvânı: Tenkitli Metin-Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük”. Doktora tezi, Hacı Bayram Veli Üniversitesi, 2022. Ulusal Tez Merkezi (769395). google scholar
• Karaörs, M. Metin. Nevādirü’ş-Şebāb. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2006. google scholar
• Kavak, Fadime. “Kurʻan’da Edebî Tasvir”. Doktora tezi, Uludağ Üniversitesi, 2008. Ulusal Tez Merkezi (231180). google scholar
• Kaya, Türkay. “Ali Şir Nevâyî Bedâyiʻu’l-vasat İnceleme-Metin-Dizin”. Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, 1988. Ulusal Tez Merkezi (10643). google scholar
• Kemalpaşazâde. (İstinsah Tarihi Rebîʻülevvel 1098?/Ocak-Şubat 1687?). Teşbīhāt. Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, Yazma Eserler Koleksiyonu, 3289-IV: 67b-69b. google scholar
• Kılıç, Hulusi. “Belagat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5: 380-383. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992. google scholar
• Kut, Günay. Ġarāʾibü’ṣ-ṣıġar: İnceleme-Karşılaştırmalı Metin. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2003. google scholar
• Mecmua. Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, Yazma Eserler Koleksiyonu, 3289: 1a-93b. google scholar
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmanî. Yay. Haz. Nuri Akbayar. c. II, Kültür Bakanlığı; Türk Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996. google scholar
• Özkan, Mazlum. “İznikli Kutbî’nin Heves-nâme’si Üzerine Bir İnceleme”. Yüksek Lisans tezi, Kırıkkale Üniversitesi, 2019. Ulusal Tez Merkezi (602150). google scholar
• Saraç, M. A. Yekta. “Klasik Edebiyat Bilgisi: Belagat”. Türk Edebiyatı Tarihi içinde, ed. Talat Sait Halman ve Osman Horata, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2007. google scholar
• Saraç, M. A. Yekta. Kemalpaşazâde Dîvân ve Diğer Şiirler. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2021. google scholar
• Saraç, M. A. Yekta. “Osmanlı Döneminde Belegat Çalışmaları”. Journal of Turkish Studies 27, (2004): 330-334. google scholar
• Sarıkaya, Muammer. “Kemal Paşa-zâde’nin Yabancı Kelimelerin Arapçalaştırılması ve Dil Hataları Konusunda İzlediği Yöntem”. Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2004. Ulusal Tez Merkezi (146610). google scholar
• Shareef, Mohammed Ali. “Su Kasidesi’nde Mürekkep Teşbihin Kullanımı”. Türkoloji Dergisi 23, no. 1 (2019): 140-149. https://dergipark.org.tr/tr/pub/turkoloji/issue/44166/510439 google scholar
• Şafak, Yakup. “Surûrî’nin Bahru’l-Maʻârif’i ve Enîsü’l-Uşşâk ile Mukayesesi”. Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, 1991. Ulusal Tez Merkezi (367347). google scholar
• Şerafettin Rami. Enisü’l-Uşşak (Klasik Doğu Edebiyatlarında Sevgiliyle İlgili Mazmunlar). çev. Turgut Karabey, Numan Külekçi, Habib İdris. Ecdad Yayınları, 1994. google scholar
• Taşdelen, Hasan. “Kemal Paşazâde, Hayatı, Eserleri ve Belagatla İlgili Görüşleri”. Yüksek Lisans tezi, Uludağ Üniversitesi, 1995. Ulusal Tez Merkezi (42980). google scholar
• Temizel, Ali. “Ahmedî’nin Farsça Eserleri”. Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, 2002. Ulusal Tez Merkezi (117555) google scholar
• Yetiş, Kâzım. “XVI. Yüzyıl Başında Yazılmış Bir Kavaid-i Şiiriyye Risalesi”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 29, (2000): 285-343. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/158047 google scholar