LİMANI OLAN BİR KASABADAN LİMAN KENTİNE: BATUM ŞEHRİ (1830-1905)

Yıl 2016, Cilt: 26 Sayı: 1, 61 - 80, 30.06.2016

ABDULLAH Bay

https://doi.org/10.18345/tm.77059

Öz

Konumu ve sahip olduğu doğal limanı ile Karadeniz havzasının en önemli şehirlerinden biri olan Batum, Osmanlı idaresi altında uzun süre ikinci derecede bir şehir olarak kalmıştır. XIX. yüzyıla da Trabzon’un gölgesinde giren şehir, buharlı gemilerin seferlere başlaması, uluslararası transit ticaretin gelişmesi ve Rusya’nın güneye sarkması gibi sebeplerle önemini gittikçe artıran limanı sayesinde gelişmeye başlamış, bunun sonucu olarak da Osmanlı Devleti ile Rusya arasında büyük bir mücadeleye sahne olmuştur. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sonunda imzalanan Berlin Antlaşması ile Rus idaresine geçtikten sonra yapılan yeni yatırımlarla ticari potansiyelini gittikçe artıran liman, Batum şehrinin hızlıca gelişmesine yol açmıştır. Bu incelemede, Batum limanının ticari potansiyeli ele alınacak, bu çerçevede limanın gelişmesine bağlı olarak küçük bir kasabanın deniz ticaret merkezine dönüş serüveni ile geniş bir artalanın bu merkeze entegrasyon süreci incelenecektir.

  

 

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Batum, Batum Limanı, Kafkasya

TRANSFORMATION OF A PORT TOWN TO A PORT CITY: BATUMI CITY (1830-1905)

Öz

Being one of the most important cities with position and having a natural
harbor in Black sea basin, Batumi had stayed a neglected town during the
Ottoman administration. The city entered the 19th century in the shadow of
Trabzon. Then the city began to develop thank to the growing its port by
introducing of steamship in transportation, development of international trade
routes and expansion of Russia’s southward. In this study, commercial
potential of Batumi port will be handed and in this context, the adventure of
turning a commercial center of a small town depending on the development of
the port and integration process of the hinterland to this center will be
analyzed.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Batumi, Batumi Port, Caucasia, Black Sea, Russia, Georgia

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• a-BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi)
• A.AMD. (Bab-ı Asafi Amedi Kalemi), 33/100.
• A.DVN.DVE. (Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Düvel-i Ecnebiye Kalemi), 5/99.
• A.MKT. (Sadaret Mektubi Kalemi Evrakı), 229/96.
• A.MKT.MHM. (Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı), 398/20; 51/30.
• A.MKT.MVL. (Sadaret Mektubi Kalemi Meclis-i Vala Evrakı), 19/70; 78/5.
• A.MKT.UM. (Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayat Evrakı), 19/94; 423/22; 410/17.
• BEO.AYN.d. (Babıali Evrak Odası Ayniyat Defterleri), 928; 929.
• C.AS. (Cevdet Askeriye), 942/40895.
• HAT. (Hatt-ı Hümayun), 593/29075.
• İ.DH. (İrade Dâhiliye), 599/41771; 603/42017; 614/42819; 634/44063.
• İ.HR. (İrade Hariciye), 222/12950.
• İ.MMS. (İrade Meclis-i Mahsus), 40/1642; 1058/24.
• İ.MSM. (İrade Mesail-i Mühimme), 87/2482.
• İ.MVL. (İrade Meclis-i Vala), 20679; 23759; 375/16448; 460/20679; 497/22477; 529/23759; 548/24584; 557/25021; 586/26378; 601/65; 736/87; 747/79.
• İ.ŞD. (İrade Şura-yı Devlet), 15/675.
• ML.VRD.d. (Maliye Varidat Muhasebesi Defterleri), 3006; 5011; 5040.
• MVL. (Meclis-i Vala Evrakı), 359/51; 58/16; 714/45; 721/47; 733/68; 736/84; 738/79; 740/34; 1826/25; 2395/9.
• Bağçıvan, 4/1 Eylül 1334.
• Donanma, 113/18 Nisan 1336.
• Yeni Mecmûa, 36/21 Mart 1918; 40/18 Nisan 1918; 43/ 9 Mayıs 1918
• Trabzon Vilâyeti Salnâmesi, 1869, I, (Haz. Kudret Emiroğlu), Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara 1993.
• Trabzon Vilâyeti Salnâmesi, 1870, II, (Haz. Kudret Emiroğlu), Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara 1993.
• Trabzon Vilâyeti Salnâmesi, 1871, III, (Haz. Kudret Emiroğlu), Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara 1993.
• Trabzon Vilâyeti Salnâmesi, 1872, IV, (Haz. Kudret Emiroğlu), Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara 1994.
• Kızıl Acaristan Salnâmesi, Batum 1338.
• Accounts and Papers:Commercial Reports, (Report On the Provinces of Trebizond, Sivas, Kastemouni, and Part of Angora, By Mr. Consul W. Gıfford Palgrave 10 December 1868-11 August 1869), LIX, 1868-9.
• Selections From the British National Archives on Adjara 1830-1921, I, (Report by Consul Palgrave on the Lazistan 1872), (Ed. Aslan I. Abashidze), Aslan I. Abashidze Historical Centre Publications.
• Krt., 003178; 006111; 006113; 006163; 003180; 003181.
• Bel.mtf., 001735.
• Abdülvahab Hayri, İktisadî Trabzon (İktisadî Nokta-i Nazardan Trabzon’un Vaziyeti Hâzırası ve İstikbali, Trabzon 1329.
• Ahmed Refik, Kafkas Yollarında, Matbaa-i Orhaniye, İstanbul 1919.
• Ahmet Lütfi Efendi, Vak‘a-nüvis Ahmet Lütfi Efendi Tarihi, IX, (Yay. Haz. Münir Aktepe), İstanbul Üniversitesi Yay., İstanbul 1984.
• ALLEN, W.E.D., “The March-Lands of Georgia”, The Geographical Journal, 74, 2/Aug.1929, s.135-156.
• ALLEN, William Edward David, Muratoff, Paul, Kafkas Harekâtı (18281921):Türk-Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1966.
• AYDIN, Mustafa, Üç Büyük Gücün Çatışma Alanı Kafkaslar, Gökkubbe, İstanbul 2005.
• AYDIN, Mahir, “Faş Kalesi”, Osmanlı Araştırmaları, VI/1986, s.67-138.
• AYGÜN, Necmeddin, Onsekizinci Yüzyılda Trabzon’da Ticaret, Serander Yay., Trabzon 2005.
• BASKICI, Murat, “XIX. Yüzyılda Trabzon Limanı: Yükseliş ve Gerileyiş”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 67, 3/2012, s.33-56.
• BEYDİLLİ, Kemal, “Karadeniz’in Kapalılığı Karşısında Avrupa Küçük Devletleri ve Miri Ticaret Teşebbüsü”, Belleten, CLV, 214/Ankara 1991, s.687-755.
• BIJIŞKYAN, P. Minas, Karadeniz Kıyıları Tarih ve Coğrafyası 1817-1819, (Ter. ve Notlar. Hrand D. Andreasyan), Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1969.
• BİLGE, M. Sadık, Osmanlı Devleti ve Kafkasya, Eren, İstanbul 2005.
• --------, Osmanlı Çağı’nda Kafkasya, Kitabevi, İstanbul 2012.
• BOSTAN, Hanefi, XV. ve XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadî Hayat, TTK, Ankara 2002.
• BOSTAN, İdris, “İzn-i Sefine Defterleri ve Karadeniz’de Rusya ile Ticaret Yapan Devlet-i Aliyye Tüccarları 1780-1846”, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türklük Araştırmaları Dergisi, 6/İstanbul 1991, s.21-44.
• --------, “Rusya’nın Karadeniz’de Ticarete Başlaması ve Osmanlı İmparatorluğu (1700-1787)”, Belleten, 225/Ankara 1995, s.353-394.
• BRANT, James, “Journey Through a Part of Armenia and Asia Minor, in the Year 1835”, Journal of the Royal Geographical Society of London, 6/1836, s.187223.
• ÇAPRAZ, Hayri, “Gürcistan’da Rus İdaresinin Yerleşmesi (1800-1850)”, OAKA, 1, 1/2006, s.67-80.
• DAEİ, Masoumeh, “XIX. Yüzyıl’da İran-Osmanlı Ticaretinde Trabzon-ErzurumTebriz Ticari Yolunun Önemi”, SBArD, 19/Mart 2012, s.43-56.
• DEMİREL, Muammer, “Doğu Anadolu’da İdari Yapılanma (1877-1878 OsmanlıRus Savaşı’ndan Sonra)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 37/Erzurum 2008, s.247-259.
• DEYROLLE, Theophile, 1869’da Trabzon’dan Erzurum’a Seyahat, (Çev. Reşat Ekrem Koçu), Çığır Kitabevi, İstanbul Trh.
• EKİNCİ, İlhan, “Karadeniz’de Bir serbest Liman Denemesi: Batum (1878-1886)”, Karadeniz Araştırmaları, 14/Yaz 2007, s.63-77.
• ERSOY, Osman, “Bir İngiliz Konsolosunun 1846 Yılında Erzurum’dan Kars’a Seyahati”, Tarih Araştırmaları Dergisi (Anakara Üniversitesi), 2, 2/Ankara 1964, s.237-249.
• GHAMBASHİDZE, D., The Caucasian Petroleum Industry and its Importance for Eastern Europe and Asia, London 1918.
• GUARACİNO, M. Fred, “Notes of an Excursion from Batum to Artvin”, Journal of the Royal Gegraphical Society of London, 15(1845), s.296-305.
• HENRY, J.D, Baku, an Eventful History, Bradbury Agnew, London 1905.
• ISSAWI, Charles, “Iranian Trade, 1800-1914”, Iranian Studies, XVI, 3-4/Autumn 1983, s.229-241.
• --------, “The Tabriz-Trabzon Trade, 1830-1900: Rise and Decline of a Route”, International Journal of Middle East Studies, 1, 1/Jan.1970, s.18-27.
• --------, The Economic History of Turkey, 1800-1914, Chicago Press, Chicago and London 1980.
• JELAVICH, Barbara, “Great Britain and the Russian Acquisition of Batum, 18781886”, The Slavonic and East European Revıew, 48, 110/Jan.1970, s.44-66.
• KALELİ, Hüseyin, “19. Yüzyılda İran Transit Ticaret Yolu İçin Osmanlı-Rus Rekabeti”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9/Kütahya 2003, s.1-19.
• KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, VIII, TTK, Ankara 1983.
• KARABEKİR, Kazım, İstiklal Harbimiz, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1960.
• KORTEPETER, Carl M., “Ottoman Imperial Policy and the Economy of the Black Sea Region in the Sixteenth Century”, Journal of the American Oriental Society, 86/2(Apr.-Jun., 1996), s.86-113.
• LAYARD, Austen Henry, Discoveries in the Ruins of Nineveh and Babylon with Travels in Armenia, Kurdistan and the Desert, London 1853.
• Mahmud Celalaeddin Paşa, Mir‘at-i Hakikat, II, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet 1326-1327.
• MARX, Karl - ENGELS, Friedrich, Doğu Sorunu (Türkiye), (Çev. Yurdakul Fincancı), Sol Yayınları, Ankara 1977.
• Muvahhid Zeki, Artvin Vilâyeti Hakkında Malûmât-ı Umûmiye, Şirket-i Mürettebiye Matbaası, 1927.
• ÖZVEREN, Y.Eyüp, “A Framework for the Study of the Black Sea World, 17891915”, Review (Fernand Braudel Center), 20, 1/Winter, 1997, s.77-113.
• RICKMERS, W. Rickmer, “Lazistan and Ajarıstan”, The Geographical Journal, 84, 6/Dec.1934, s.465-478.
• Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, III, Altındağ Yay., İstanbul 1967.
• ROSE, John Holland, The Development of the European Nations, 1870-1914, Beşinci Baskı, Cambridge 1915.
• SANDWITH, Humphry, A Narrative of the Siege of Kars and of the Six Months’ Resistance by the Turkish Garrison Under General Williams to the Russian Army, London 1856.
• SARI, Mustafa, Türkiye-Kafkasya İlişkilerinde Batum (1917-1921), TTK, Ankara 2014.
• Şakir Şevket, Trabzon Tarihi, Cild-i Evvel, Umran Matbaası, 1294.
• Şemseddin Sami, Kamûs’ul Âlâm, II, Mihran Matbaası, İstanbul 1306/1880.
• TOZLU, Selahattin, Trabzon-Erzurum-Bayezid Yolu (1850-1900), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 1997.
• ÜNER, A. Turgay, “Port-Cities of the Eastren Mediterranean 1800-1914”, Review (Fernand Braudel Center), 16, 4/Fall 1993, s.435-465.
• YARROW, E.A., “The Caucasus: The British Withdrawal and Present Conditions”, The Journal of International Relations, 10, 3/Jan.1920, s.251-255.
• YILMAZ, Özgür, “Karadeniz’in Uluslararası Ticarete Açılması ve Trabzon”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi (“Karadeniz Sosyal Araştırmalar” Özel Sayısı), 7/Spring 2009, s.359-382.
• --------, “XIX. Yüzyıl Trabzon’unda Buharlı Gemi Taşımacılığı ve Deniz Ticareti”, Türk Deniz Ticareti Tarihi Sempozyumu IV: Doğu Karadeniz (Bildiriler Kitabı), Karadeniz Teknik Üniversitesi 16-17 Nisan 2012, (Yay. Haz. Ersan Başar ve diğerleri), Sena Ofset, İstanbul 2012, s.285-306.