TÜZÜKAT-I TİMURİ GERÇEK Mİ VE GEÇERLİ BİR BİRİNCİL TARİHÎ KAYNAK OLARAK KULLANILABİLİR Mİ?

Yıl 2017, Cilt: 27 Sayı: 2, 33 - 83, 22.12.2017

A. Ahat Andican

https://doi.org/10.18345/iuturkiyat.370045

Öz

 Timur tarihi ile ilgili en tartışmalı
kaynak, bizzat Timur tarafından yazılmış olduğu iddiasıyla 1636 yılında Baburlü
Hükümdarı Şahcihan’a sunulan Tüzükat-ı Timuri’dir. Kitap, gerçek bir tarihi
kaynak olduğu iddia edilerek 1783 yılında Major Davy tarafından The institutes political and military of
Timour başlığı altında
İngilizceye
çevrilmiştir. 19. yüzyılın
ikinci yarısından itibaren, Türkçe aslının bulunmayışı, Yezdi ve Şami gibi
Timurlu tarihçilerde bahsinin hiç geçmeyişi ve Timur’un hatıralarının bazı
kısımlarının gerçek tarihi olaylarla örtüşmemesi gibi nedenlerle batılı
yazarlar arasında kitabın gerçek olmadığı yönünde eleştiriler başlamış ve bazı
yazarlarca kitap sahte olarak nitelenmiştir. Günümüzde, özellikle Timur tarihi
konusunda çalışma yapan akademisyen tarihçilerin Tüzükat-ı Timuri’yi gerçek bir
tarihi kaynak olarak kabul etmedikleri ve çalışmalarında birincil kaynak olarak
kullanmadıkları görülmektedir. Buna karşın kitap, Timur tarihini
romantikleştirmeyi hedefleyen popüler tarihçiler için verimli bir kaynak olmaya
devam etmektedir. Bağımsız Özbekistan’ın ilk devlet başkanı İslam Kerimov’un
1990’lı yıllardan itibaren başlattığı bir
Timur kültü yaratmak politikası konuyu farklı bir boyuta taşımıştır. Bu
siyasal projeyi desteklemeleri istenen Özbek aydınları, hiçbir bilimsel
değerlendirme yapmaksızın, Tüzükat-ı Timuri’nin gerçekliği üzerine çalışmalar
yapmak zorunda kalmışlardır. Bu gelişmeyle birlikte tarihçiler arasında Tüzükat gerçekten Timur tarafından
yazılmamış olsa da Timur döneminin siyasi, idari ve askeri değerlerini
yansıtmaktadır. Dolayısıyla Timur tarihi çalışmaları için değerli bir tarihi kaynaktır
şeklinde yeni bir görüş tartışılmağa başlamıştır.

İlginç
olan nokta, neredeyse iki yüzyıldan bu yana Tüzükat-ı Timuri ile ilgili olarak devam
edegelen tartışmalara rağmen, hiçbir tarihçinin, Tüzükat’ı, Timur dönemi
tarihleri ile ayrıntılı bir şekilde karşılaştırmak suretiyle, kitabın gerçek
olup olmadığını ortaya koyabilecek bir çalışma yapmamış olmasıdır. Kanaatimize
göre, Tüzükat-ı Timuri’nin gerçekten Timur dönemi uygulamalarını yansıtıp
yansıtmadığını anlamanın yolu, kitabın tarihsel geçmişini özgün kaynakların
ışığında incelemek, kitabın içeriği ile bizzat Timur’un gözetiminde yazılmış
Şami’nin ve Timur dönemi kaynaklarına geniş bir ulaşım imkânı olan Yezdi’nin Zafernâme’lerini mukayese ederek
uygunluk derecesini saptamaktan geçmektedir. Çelişkili noktalarda ise yazarın
bunları nereden almış olabileceğini araştırmak gerekmektedir. Bu makalede
Tüzükat-ı Timuri’nin gerçekliği ve Timur tarihi için birincil bir kaynak olarak
kullanılıp kullanılamayacağı konuları, dönemin orijinal kaynakları ışığında
geniş bir şekilde tartışılmış ve varılan sonuçlar takdim edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Timur, Tüzükat-ı Timuri, Mülfuzat-ı Timuri, Timurlu, Safevi, Baburlü

IS TUZUKAT-I TİMURİ AUTHENTIC AND CAN IT BE USED AS A VALID PRIMARY HISTORICAL SOURCE?

Öz

 The most controversial historical source related to
Timurid history is Tuzukat-i Timuri,
allegedly written by the conqueror Timur (Tamerlane) himself and was presented
to Baburid emperor Shah Jahan in 1636. The
book was translated into English by Major William Davy under the title Timour’s institutes: political and military (year), with the claim that the source was
authentic.Beginning in the second half of the 19th century, criticisms
have arisen in Western scholarly circles and the book was regarded as a forgery
by some researchersbecause of the absence of the original Turkish manuscript,
which was never mentioned in the works of official chroniclers such as Yazdi
and Şami and because of the conflict betweenTimur’s memories and the historical
facts mentioned in the book. Today, academic historians who work on Timurid
historydeny the authenticity of Tüzükat-iTimuri
and do not use it as a primary historical source. However, the book continues
to be areference for popular historians who aim to romanticize Timur’slife. The
campaign to create a Timur cult was launched in the 1990s by Islam Karimov,
first president of independent Uzbekistan, thereby bringing the issue to a
different dimension. Uzbek scholars required to support this political project
have been obliged to conductmany studies on the authenticity of Tüzükat-iTimuri without making any
scientific assessment of its authentication. With this development, a new
concept has begun to spread among scholars: even if the Tuzukat was not written by Timur himself, it still reflects the
political, administrative, and military characteristics of his reign, and
therefore, it is a valuable reference on Timurid history. The interesting point
is that despite continued discussions of Tuzukat-iTimurifor
almost 200 years, nohistorian has conducted any comprehensive study on the
authenticity of the book by comparing ittothe works of Timurid era
chroniclers.In our opinion, to decide on theTuzukat-i
Timuri’s authenticityand determine whether the book reflects the
characteristics of Timur’s reign or not, the historical background of the book
must be examined in detail in the light of contemporary sources. Furthermore,
the fidelity of its content must be analyzed in relation to Şami’s Zafarnâma, which was written under the
supervision of Timur himself and Zafarnâma of Yazdi, who had access to all
materials in Timur’s estate. Investigatingthe sources used by the author of the
Tuzukatis also important. Thus, this
study aims to examine the authenticity of the Tuzukat-ı Timuri in the light of original sources from the Timurid
period and to determine whether or not this book can be used as a primary
historicalreference.

Anahtar Kelimeler

Timur, Institutes of Timur, Autobiography of Timur, Timurid, Safavid, Baburid

Kaynakça

• Abu’l Fazl Allami, Akbarnāmā, Çev. Henry. Beveridge, Asiatic Society of Bengal, Calcutta, 1907. Abu’l-Fazl Allami, Ain-i Akbari, Çev. Francis GLADWIN, J. Sewel and Co, London, 1800. AKA, İsmail, Timur’un Ankara Savaşı (1402) Fetihnâmesi, Türk Tarihi Belgeleri Dergisi, c. XI, s. 15, 1981-1986, s. 1-23. ANDO, Shiro, The Shaykh al-İslâm as a Timurid Office: A Preliminary Study, Islamic Studies (Islamabad) 33: 2-3 (1994). ANDO, Shiro, Timuridische Emire nach dem Mu‘izz al-ansab, Untersuchung zur Stammesaristokratie Zentralasiens im 14. und 15. Jahrhundert, Klaus Schwarz Verlag, Berlin, 1992. BABUR, Zahiruddin Muhammed, Vekayi, Babur’un Hatıratı, Çev. Reşit Rahmeti ARAT, TTK, Ankara, 1987. BROWN, Edward G., A History of Persian Literature under Tatar Dominion, 1265- 1502, Cambridge University Press, Cambridge, 1920. Cihangir Şah, Tüzükat-ı Cihangirî, (The Tuzuk-i Jahangiri or Memoirs of Jahangir, (Henry Beveridge) , Royal Asiatic Society, London, 1909. CLAVİJO, Ruy González de, Embassy to Tamerlane 1403-1406, Çev. Guy le STRANGE, Taylor & Francis Group, New York, 2005. EFENDİYEV, Oktay, Azerbaycan Safeviler Dövleti, Şark-Garb, Bakü, 2007. FİSCHEL, Walter J., A New Latin Source on Tamerlane’s Conquest of Damascus-1400/1401, B. De Mignanelli’s “Vita Tamerlani” 1416, Oriens, Vol. 9, No.2, Dec. 1956, s. 201-232. GÖRGÜN, Tahsin, Tecdid, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 40, s. 234-9. Hasan-ı Rumlu, Ahsenü’t-Tevârih, Çev. Mürsel ÖZTÜRK, TTK Yayınları, Ankara, 2006. Humayun Şah, Tezkire al Vakiât (Private Memoirs of the Moghul Emperor Humāyun), Çev. Charles STEWART, Oriental Translation Fund, London, 1832. KAZVİNİ, Muhammad Âmin, Pâdişâhnâma, MS British Library, Or. 173, fol. 124. LAHORİ, Abd’al-Hamid, Padişahnâma, Calcutta, College Press, 1867-1868. LAMB, Harold, Tamerlane: The Earth Shaker, R.M. McBride, New York, 1928. LORENSKY, Paul, Coordination in space and time: Architectural chronograms in Safavid Iran, (New Perspectives on Safavid Iran: Empire and Society, Ed. Colin P. Mitchell), Routledge, Oxon, 2011. Müizz’ül Ensab, Bibliothèque Nationale, Ancien Fonds, 67, Paris. NATANZİ, Muiniddin, Müntahab’üt Tavarih (Muiniy Tarihları Tanlanması), O’zbekiston, Toşkent, 2011. RİEU, Charles, Catalogue of the Persian manuscripts in British Museum, Longmans & Co, London, 1879. Siyaq-I Nizam, Futuhat-e Homayun (Les victories Augustus), Terc. Charhyar ADLE, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Etudes Arabo-Islamiques, INALCO, 1977. SYKES, Percy Molesworth, A History of Persia, Mc Millan, London, 1915. ŞAMİ, Nizamüddin, Zafernâme, Çev. Necati LUGAL, TTK Yayınları, Ankara, 1987. 83 ŞİMŞİRGİL, Ahmet, Emir Timur, Timaş yayınları, İstanbul, 2017. Tacü’s-Selmâni, Tarihnâme, Çev. İsmail AKA, TTK, Ankara, 1999. VİNCENT, A. Smith, Akbar: The Great Mogul, Clarendon Press, Oxford, 1917. WALTER, Gérard, Le Mémorial des Siècles: XIVe siècle les hommes Tamerlan, Albin Michel, Paris, 1963. WARD, Steven R., Immortal, A Military History of Iran and its Armed Forces, Georgetown University Press, Washington DC, 2009. YEZDİ, Şerefüddin Ali, Zafar-nâmah: Târîh-i Umûmî-yi mufassal-i Îrân dar davra-i Timûriyân, Ed. Muhammad ABBÂSÎ, Tahran 1336/1957-1958. YEZDİ, Şerefüddin Ali, Zafarnoma, Ed. Bernabek İŞPULATOV, Şark Naşriyatı, Toşkent, 1997. YEZDİ, Şerefüddin Ali, Emîr Timur (Zafernâme), Ed. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2013. YUSUPOVA, D., Amir Temur Saltanatı Davlat Tuzılışi Masalasiga Dair, Amir Temur va İnsan Manfaatları, Amir Temur Savokları, c. 1, Şark Naşriyatı, Toşkent, 1988, s. 29-33. Tüzükat-ı Timuri’nin Bu Çalışmada Kullanılan Aslı ve Tercümeleri I’am Timour, World Conqueror, Autobiography of a 14th Century Central Asian Ruler, pseudo Marsel Brion- Zebihullah Mansuri, Çev. Babur RAŞİDZADA, Dog Ear Publishing, Indianapolis, 2008. I ︠A︡ Temur, vlastitelʹ vselennoĭ: zhiznʹ i dei ︠ a ︡ telʹnostʹ Timura, opisannye im samim, pseudo Marsel Brion- Zebihullah Mansuri, Nat︠s︡ionalʹnoĭ biblioteki Uzbekistana im. Alishera Navoi, Toshkand, 2007. Instituts politiques et militaires de Tamerlan, Ebu Talib el Hüseyni et-Turbati’nin Tüzükat-ı Timuri, eserinden Louis-Mathieux Langlès tercümesi, Née de la Rochelle, Paris, 1787. Menem Teymûr-i Cihân-güşâ: Sergüzeşt-i Timur-leng be kalem-i hod-ı û gerdâverende, Pseudo Marsel Brion- Zebihullah Mansuri, Kitâbhâne-i Mustevfi, Tahran, 1964. Menkim, sohibqiron jahongir Temur, pseudo Marsel Brion- Zebihullah Mansuri, Çev. Farhod Ro’ziev va Fozil Tilovatov, Yangi asr avlodi, Toshkent, 2011. Mülfuzat-ı Timuri, Major Charles Stewart (Ebu Talib el Hüseyni et-Turbati’nin kitabından), Oriental Translation Commitee, London, 1830. Timur’un Günlüğü, Alihan Töre Sağuni’nin Temur Tüzükleri çevirisinden, Çev. Kutlukhan ŞAKİROV-Adnan ASLAN, İnsan Yayınları, İstanbul, 2010. Timur’un Prensipleri, Anonim, Harp Akademileri Basımevi, İstanbul, 1971. Timur Tüzükatı, Böribay Ahmedov’dan Türkçe tercüme Ali Rıza Yağlı, Bilge Kültür Sanat Yayın Dağıtım, İstanbul, 2016. Timur ve Tüzükatı, Mustafa Rahmi (Langles’in Fransızca tercümesinden), Matbaa-i Amire, İstanbul, 1339. Tüzükat-ı Timuri, Ebu Talib el Hüseyni et-Turbati, Major Davy’nin The institutes political and military kitabı içerisinde, Clarendon Press, Oxford, 1783.