Orthography and Pronunciation of the ‘Arūd

Yıl 2021, Cilt: 31 Sayı: 2, 681 - 710, 28.12.2021

Alper Günaydın

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.940404

Öz

‘Arÿd is a metric system which is closely related to both orthography and pronunciation. Because taktì‘ is only possible by spelling the poetic text which is written in the ‘arÿd meter. In the divans the poems are mostly recorded with the standard writing system. The standard orthography may not reflect the pronunciation completely. Al-Khalìl, the first theoretician of the ‘arÿd, notices this problem and develops a special writing system which is used to show the pronunciation in verse texts. This special writing method is called hattu’l-‘arÿd and it is mentioned in some historical sources but it was not very common back then and it is also not very well known by academics today. In this study, we are going to evaluate a mi‘rajiyya which is written in late 18th century and its original writing method. The poet was a preacher, and he wrote his work to be read in the mawlid ceremonies. It is understood from his introduction that he witnessed many times that his work was mispronounced. So, he applied a spelling system which is quite similar to the Quranic writing system. This practical writing system is applied to the text by the poet himself to make his work easier to read by the ones who do not know the ‘arÿd meter very well. With this special method he also records the best pronunciation of his time.

Anahtar Kelimeler

Spelling of the ‘Arÿd, Hattu’l-‘Arÿd, Orthography of the ‘Arÿd, Old Turkish Literature, Prosodic Intervention, Taktì‘

Aruzun İmlası ve Telaffuzu

Öz

Aruz vezni hem imla hem de telaffuz ile yakından ilişkilidir. Çünkü taktì‘, aruz ile yazılmış bir şiiri yazıldığı vezne uygun olarak seslendirmek ile mümkündür. Fakat aruz vezni ile yazılmış metinler ekseriyetle standart imla ile kaydedilir. Kalıplaşan ve standartlaşan imla ise telaffuzu tamamen yansıt(a)mayabilir. Aruzun teorisini kuran el-Halìl, bu meseleye de değinmiş, telaffuzu esas alan ve taktì‘i yansıtan bir imla metodu geliştirmiştir. Hattu’l-‘arÿz adı ile anılan bu imla metodu, manzum metinlerin vezne uygun okunuşunu kaydetmek gibi son derece pratik bir amaca hizmet eder. Bu çalışmada, aruz imlasının tarifi ve kısa bir tarihi verildikten sonra, XVIII. yüzyıl şairlerinden Hâfız Ömer’in 13 varaktan ve 318 beyitten müteşekkil mi‘râciye’sindeki orijinal bir uygulaması detaylı olarak incelenecektir. İbaresi itibari ile standart imlayı, hareke ve işaretlerle de taktì‘ ve telaffuzu yansıtan bu orijinal nüsha, standart imlanın telaffuzdan ne kadar farklılaşabileceğini, taktì‘in ise standart telaffuzla ne kadar yakınlaşabileceğini gösteren son derece kıymetli bir vesikadır. Kendi mi‘râciyesini bizzat harekeleyen şair, aruz imlasını metin boyunca büyük bir titizlikle uygular. Ayrıca mi‘râciyesinin mensur dîbâcesinde bunu neden yaptığını da açıkça belirtir. Çalışmada, şairin uyguladığı aruz imlasının hem aksayan yanları hem de orijinal yanları değerlendirildi; mi‘râciyede tatbik edilen harekeleme metoduna mushaf hattının (hattu’l-mushaf) dolayısı ile tecvit ve tilavetin tesirleri de ortaya konuldu.

Anahtar Kelimeler

Aruz İşlemleri, Aruz İmlası, Hattu’l-‘Arÿz, Eski Türk Edebiyatı, Aruz Tasarrufları, Taktî

Kaynakça

• Açıl, Berat. On Altıncı Yüzyılın Tanıklarından Cûşî ve Dîvânı. Ankara: Atlas Yayınları, 2016.
• Çeltik, Halil. “Ahmed-i Rıdvan Divanı’na Göre Eski Harfli Metinlerde Vezin-İmlâ İlişkisi.” Turkish Studies, III, 6 (2008): 143-156.
• Aksoyak, İ. Hakkı. “Osmanlı Şairlerinin “Aruz Tasarrufları” ve Araştırmacıların Gereksiz Müdahaleleri.” Turkish Studies 3/6 (2008): 59-74.
• Aydın Göksoy, Ayşegül. Sahbâ-yı Mükerrem (İnceleme-Metin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Malatya İnönü Üniversitesi, 2019.
• Çetin, Nihad M. “Aruz”, DİA 3: 424-437. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Çetin, Abdurrahman. “Tecvid”, DİA 40: 253-254. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Çetin, Abdurrahman. “Tilâvet”, DİA 41: 155-157. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Dilçin, Cem. Örneklerle Türk Şiir Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016.
• Düzenli, Mesut Bayram ve Şahap Bulak. “Aruz Vezninin Türk Şiirine Tatbikinde Başvurulan İmlâ/Telaffuz Tasarrufları ve Mahiyetleri.” SUTAD 43 (2018): 145-171.
• Gotthold, Weil ve G. M. Meredith Owens. “‘Arÿd”, the Encyclopaedia of Islam I: 667-677. Leiden: New Edition, 1986.
• Günaydın, Alper. “Harekeli Bir Mi‘râciyenin Dîbâcesi ve Osmanlı Türkçesinin İmlası ve Telaffuzu Hakkında Düşündürdükleri.” Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 49 (2020): 161-183.
• Hâfız Ömer Yenişehr-i Fenârî. Mi‘râciyye, Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emîrî Koleksiyonu, Demirbaş no: AEMNZ1375.
• Hâfız Ömer Yenişehr-i Fenârî; Mi‘râciyye, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar Kataloğu, Demirbaş no: TY7390.
• Halle, Morris ve Jay Keyser, Samuel. “Chaucer and the Study of Prosody.” College English 28-3 (1966): 187-219.
• İbn Hallikân. Vefeyâtü’l-A‘yân ve Enbâ’ü Ebnâi’z-Zamân. Haz., İhsan Abbas. Beyrut: 1968-1972.
• İpekten, Haluk. Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2009.
• Kaya, Hasan. “Ömer Hâfız-ı Yenişehr-i Fenârî’nin Mi‘râciyesi.” Turkish Studies 9/6 (2014): 677-718.
• Kaplan, Hasan. “Mısrayı Aruza Uyduran Bir Şair: Zîver ve Şiirlerinde Aruz Tasarrufları.” Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 2 (2019): 279-311.
• Kaplan, Hasan. “Bazı Türkçe Kelimelerde Mede Dair Düşünceler.” Turkish Studies 6/4 (2011): 633-647.
• Kaplan, Hasan. “Ahmed Kuddûsî Divanı’nda Vezni Tespit Edilemeyen Şiirlere Dair Bazı Notlar.” Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 3/1 (2020): 113-146.
• Kılıç, Atabey. “Aruz İmlâsı Üzerine Notlar.” Turkish Studies 3/6 (2008): 471-487.
• Köksal, Fatih. “Metin Neşrinde Vezinle İlgili Problemler, Bazı Tespit ve Teklifler.” Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 3 (2009): 63-86.
• Mes‘ûd bin Ahmed. Süheyl ü Nev-Bahâr: İnceleme Metin Sözlük. Haz., Cem Dilçin, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1991.
• Oral Seyhan, Tanju. “Babür’ün Aruz Risalesinde Yer Alan Bazı Dil Bilgisi ve Yazım Kuralları.” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 31 (2004): 217-241.
• Özbalıkçı, Mehmet Raşit. “İbn Dürüsteveyh”, DİA 19: 420. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
• Özçelik, Sadettin. “Süheyl ü Nevbahar’da Vezin Tasarrufları.” Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 22 (2019): 611-642.
• Paksoy, Kezban. “Tuhfe-i Mîr’de Aruz İmlâsına Dâir Husûsiyetler.” Turkish Studies 3/6 (2008): 521-535.
• Saraç, M. A. Yektâ. Klasik Edebiyat Bilgisi (Biçim-Ölçü-Kafiye). İstanbul: 3F Yayınevi, 2007.
• Tarlan, Ali Nihad. “Bir İmla Hususiyeti.” Türkiyat Mecmuası (1935): 229-232.
• Taşköprüzâde İsamüddin Ahmed. MiftÀhü’s-Sa‘Àde ve MisbÀhü’s-SiyÀde fì Mevzÿ‘ati’l-‘Ulÿm I. Kahire, 1968.
• Taşköprüzâde Kemalüddin Muhammed. Mevzuatü’l-‘Ulûm I. Dersaadet: İkdam Matbaası, 1313.
• Tokatlı, Ümit. “Aruzda ʿBir Buçuk Hece’ ve ʿMed’ Terimleri Üzerine.” Kayseri ve Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni Bildiriler. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Yayınları, (2001): 707-710.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüşdü. “Halîl b. Ahmed”, DİA 15: 309-312. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Ünlü, Demirhan. Kur’an-ı Kerîm’in Tecvîdi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1971.
• Yazar, Sadık. “Klâsik Türk Edebiyatında Aruz Etrafında Gelişen İmla Hususiyetleri.” Osmanlı Edebî Metinlerini Anlama Kılavuzu. Edit., Özer Şenödeyici. İstanbul: Kesit Yayınları, 2016: 277-300.
• Yılmaz, İbrahim. “Tavîl”, DİA 40: 184-185. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.