The Terms of Belonging and Identity in Gelibolulu Mustafa Âlî: Turk, Turkoman and Rûmî

Yıl 2022, Cilt: 32 Sayı: 1, 275 - 314, 30.06.2022

Kadir Purde

Öz

The term of "Turk" is one of the most controversial terms in the Ottoman historigoraphy. The Ottoman's viewpoints towards Turk and Turkish nation have always aroused curiosity. It has been claimed that these viewpoints are negative, adverse and hostile. This claim has frequently been put forward on several occasions with the cliche of "Etrāk-ı bī-idrāk".
This article will analyze this controversial term through the works of the sixteenth-century distinguished scholar-bureaucrat and productive writer, Gelibolulu Mustafa. For this study, his entire corpus is examined to classify the term of Turks better within its own context. After this classification, existing questions about this matter is tried to be answered, and new questions are asked and some novel comments are made. Beside "Turk", "Turcoman" and "Rûmî" are also investigated and listed, the terms that are closely related to the concept. Investigating and listing these two terms and the idea of Turk allowed for not only determine to how a famous and knowledge "Ottoman" looks to that terms and concepts but also make a detailed comparison between them. Also, Âlî's views towards other nations and peoples will be discussed in detail to support the usage of these three terms.

Anahtar Kelimeler

Turk, Turcoman, Rûmî, Gelibolulu Mustafa Âlî, ethnicity

Gelibolulu Mustafa Âlîˈde Aitlik ve Kimlik Kavramları: Türk, Türkmen ve Rûmî

Öz

“Türk” kelimesi Osmanlı tarihyazıcılığının en çok tartışılan kavramlarından biridir. Osmanlıların kendilerine ve diğer Türk topluluklarına dair görüşleri her daim merak konusu olmuştur. “Etrâk-i bî-idrâk” klişesiyle bu görüşün olumsuz ve hatta düşmanca olduğu iddia edilmekte ve çeşitli vesilelerle sık sık gündeme taşınmaktadır.
Makalede Osmanlı tarihinin bu kavramı XVI. yüzyılın önemli bir âlim-bürokrat müellifi Gelibolulu Mustafa Âlî'nin eserleri üzerinden incelenmeye çalışılmıştır. Âlî'nin mümkün mertebe bütün eserleri taranarak eserlerinde geçen “Türk” kelimesinin bir dökümü çıkarılmış ve elde edilen veriler üzerinden muhtemel sorulara cevaplar verilmeye, yeni sorular sorulup cevaplanmaya, yorumlar getirilmeye gayret edilmiştir. “Türk” kelimesinden başka bu kavram ile yakından alakalı “Türkmen” ve “Rûmî” kelimeleri de Âlî'nin külliyatında taranmış ve onların da dökümleri çıkarılmıştır. Adı geçen kavramların her birinin Âlî'nin külliyatında geçtiği yerler tespit edilerek bu kavramlara XVI. yüzyılın meşhur bir “Osmanlısının” bakışı irdelenip ortaya konulmuştur. Yine bu kavramlara ve onların kullanımlarına destek olacak mahiyette Âlî'nin diğer kavim ve milletler hakkındaki görüşleri de ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk, Türkmen, Rûmî, Gelibolulu Mustafa Âlî, Etnisite

Kaynakça

• Akdağ, Mustafa. Türkiye’nin İktisadi ve İctimai Tarihi. C. II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1971. Atsız, Nihal. İstanbul Kütüphanelerine Göre Üç Bibliyografya: Birgili Mehmed Efendi, Ebussuud Efendi, Mustafa Âlî. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2015
• Aydın, Suavi. “Etnik Bir Ad Olarak Türk Kavramının Sınırları ve Genişletilmesi Üzerine”. Birikim Dergisi, sy 71-72 (Nisan 1974): 50-64.
• El-Kavânînü’l-Külliyye li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye. haz. Çögenli, M. Sadi, Nevzat H. Yanık, ve Recep Toparlı, Ankara: Türk Dil Kurumu, 1999.
• Demir, Necati, ve Özkan Aydoğdu, haz. Oğuzname [Kazan Nüshası]: İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım. İstanbul: Kesit Yayınları, 2015.
• Duman, Muhammed Fatih. “Gelibolulu Mustafa ’Âlî’nin Zübdetü’t-Tevārïḫ Adlı Eserinin 1-111. Varakları Arası Edisyon Kritiği”. Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
• Durak, Koray. “Who are The Romans? The Definition of Bilād al-Rūm (Land of the Romans) in Medieval Islamic Geographies”. Journal of Intercultural Studies 31, sy 3 (Haziran 2010): 285-98.
• Emecen, Feridun M. “Cihangirliğin Yeniden İnşası: ‘Sahib-Kıran’ Sultan Selim Han”. İçinde Osmanlı Klasik Çağında Hilafet ve Saltanat, 155-75. İstanbul: Kapı Yayınları, 2020.
• ———. “Eski Bir İmajın Yeniden Keşfi- İlk Osmanlı Kroniklerinde Oğuz Geleneği ve Orta Asya Bilgisi”. içinde İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2015.
• ———. İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2015.
• ———. “Kayılar ve Osmanlılar: Sahte bir Kimlik İnşası mı?” İçinde Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri (5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumı Bildirileri), 237-44. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2015.
• ———. “Osmanlı Tarihinin İlk Büyük Savaş Anlatımı: Osmanlılarla Karamanlılar Arasındaki Frenkyazısı Muharebesi (1386/87)”. Osmanlı Araştırmaları/ The Journal of Ottoman Studies, sy 49 (2017).
• ———. “Osmanlılar Türklük Kavramı Üzerine Notlar: Aşağılama Edebiyatı Miti”. içinde İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası, İstanbul: Timaş Yayınları
• Erdem, Hakan. “Osmanlı Kaynaklarından Yansıyan Türk İmaj(lar)ı”. İçinde Dünyada Türk İmgesi, editör Özlem Kumrular. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2016.
• Fleischer, Cornell H. Fleischer. Tarihçi Mustafa Âli/ Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı (1541-1600), 2013.
• Flemming, Barbara. “Political Genealogies in the Sixteenth Century”. Osmanlı Araştırmaları, sy 7-8 (1988): 129-37.
• Fodor, Pál. “Osmanlı Fetih İdeolojisinde Macaristan ve Viyana: Târîh-i Beç Kralı (17.yy)”. İçinde Kızıl Elma, çeviren Özgür Kolçak. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2020.
• Gelibolulu Mustafa Âlî. Câmi‘u’l-Buhûr der Mecâlis-i Sûr. haz. Ali Öztekin. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1996.
• ———. Fusûl-i Hall ü Akd ve Usûl-i Harc ü Nakd (Müşkül Meselelerin Çözümü ve Gelir Gider Dengesinin Tertibi). haz. Süleyman Lokmacı ve Rukiye Özdemir. İstanbul: Akıl Fikir Yayınları, 2020.
• ———. Künhü’l-Ahbâr (1. ve 2. Ciltleri). haz. Suat Donuk. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2020.
• . Künhü’l-Ahbâr. haz. Ali Çavuşoğlu. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2019.
• . Künhü’l-Ahbâr (Rükn-i Evvel). Konya: Mevlâna Müzesi, İhtisas Kitaplığı, 3087.
• . Künhü’l-Ahbâr (Rükn-i Evvel). İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan, 1119.
• . Künhü’l-Ahbâr (Rükn-i Râbiʿ). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, TY, 5959.
• . Künhü’l-Ahbâr (Rükn-i Râbiʿ). İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Fatih, 4225
• . Künhü’l-Ahbâr (Rükn-i Râbiʿ). İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Hacı Selim Ağa, 765.
• . Künhü’l-Ahbâr (Rükn-i Râbiʿ). İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 3407.
• ———. Mevāʿıdü’n-Nefāis fï-Ḳavāʿıdi’l-Mecālis. haz. Mehmet Şeker. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1997.
• ———. Mirḳātüˈl-Cihād [Cihadın Basamakları]: Dil İncelemesi-Metin-Dizin. haz. Ali Akar. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2016.
• ———. Nusret-nâme. haz. Mustafa Eravcı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• ———. Nüshatü’s-Selâtîn (Siyaset Sanatı: İnceleme-Sadeleştirme-Metin-Tıpkıbasım). haz. Faris Çerçi. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2015.
• Gökyay, Orhan Şaik. Kızıl Elma. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2018.
• Göyünç, Nejat. “Osmanlı Devleti Hakkında-Kuruluşunun 700. Yılı Münasebetiyle-”. Cogito (Osmanlılar Özel Sayısı), sy 19 (1999): 88-92.
• Gündüz, Tufan. Anadoluˈda Türkmen Aşiretleri (Bozulus Türkmenleri 1540-1640). İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2019.
• ———. “Münşî İskender Bey’e Göre XVII. Yüzyılda İran Sahasında Türkler, Türkmenler ve Kızılbaşlar”.
• Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sy 22 (Bahar 2015): 121-32.
• Kafadar, Cemal. Kendine Ait Bir Roma Diyar-ı Rum’da Kültürel Coğrafya ve Kimlik Üzerine. 3. bs. İstanbul: Metis Yayınları, 2019.
• Kara, Gülhizar. “Gelibolulu Mustafa ‘Âlî’nin ‘Nâdirü’l-Mehârib’ Adlı Eserinin Edisyon Kritiği ve Muhtevasının Değerlendirilmesi”. Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi, 2009.
• Kaşgarlı Mahmud. Divânu Lügat-it Türk: Metin, Çeviri, Notlar, Dizin. haz. Ahmet Bican Ercilasun ve Ziyat Akkoyunlu. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2018.
• Kaymaz, Nejat. Kuruluştan “Lâle Devri”ne Osmanlı İmparatorluğu: Çıplak Gözün Gördükleri. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2002.
• Kırzıoğlu, Banıçiçek. “Kızıl Elmaˈnın Türklük İçin Anlamı ve Cengiz Aytmatovˈun Kızıl Elma Hikâyesi”.
• Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sy 7 (1997).
• Kırzıoğlu, Fahrettin. “Türk Milli Geleneğinde Kızıl Elma”. Türk Tarih Dergisi, sy Mart (1985).
• Kütükoğlu, Bekir. “Âlî Mustafa Efendi”. içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, II:414-16. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Özbaran, Salih. Bir Osmanlı Kimliği: 14.-17. Yüzyıllarda Rum / Rumi Aidiyet ve İmgeleri. 3. bs. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2017.
• Özezen Yüceol, Muna. Ḥilyetüˈr-Ricāl ve Söz Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2011.
• Sümer, Faruk. Oğuzlar (Türkmenler): Tarihleri, Boy Teşkilatları, Destanları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 2016.
• Şentürk, Ahmet Atillâ. Osmanlı Şiiri Antolojisi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2017.
• Tietze, Andreas. “Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Düzyazı Biçemi”. İçinde Neşrin İnşası: Düzyazıda Dil, Üslup ve Türler, editör Selim S. Kuru, Müjgan Çakır, ve Hanife Koncu, 188-215. İstanbul: Turkuaz Yayınevi, 2010.
• ———. Muṣṭafā ʿĀlïˈs Description of Cario of 1599: Text, Transliteration, Translation, Notes. Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 1975.
• Togan, Zeki Velidi. Oğuz Destanı- Reşideddin Oğuznâmesi, Tercüme ve Tahlili. İstanbul: Enderun Kitapevi, 2013. Wittek, Paul. “Rûm Sultanı”. içinde Batı Dillerinde Osmanlı Tarihleri. İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1971.
• Yazıcızāde ‘Alī. Selçuḳ-nāme (İndeksli Tıpkıbasım). haz. Abdullah Bakır. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.